Айыы

Айыы (Саха телендә: айыы, аар айыы) — сахаларның Аар Айыы итэҕэлэ традицион ышануының Илаһлары. Мифология буенча, айыы — Югары дөнья яшәүчеләре, саха халкының борынгы бабалары. Айыы канлы корбан китерүләрне кабул итмиләр дип саналган, һәм шуңа күрә аларга үсемлек килеп чыгышлы корбаннар һәм сөт ашамлыклары тәкъдим ителә.

Көнкүреш мәгънәсендә, хәзерге саха телендә Аньыы, сүзе бар, ул гөнаһлар, бозулар яки табу дигән мәгънәгә ия. Мәсәлән, аякларың белән кабергә басу — аньыы (ягъни ярамый). Бу сүзне айыы белән ялгыш бутамаска кирәк.

Айыы тәгълиматында төп символ булып Аал луук мас («Бөек гигант агач») — дөньяның өчберлек символы тора. Айыы космогониясе буенча дөнья өч өлештән тора^[1]: Җир асты дөньясы (Аллараа Дойду), анда абааhы (явыз рухлар) яши, Урта дөнья (Орто дойду), анда кешеләр яши, Югары дөнья (Yөhээ дойду) — иң олы Илаһларның (алар гел юмарт түгелләр) тору урыны. Крона Аал луук мас ябалдашы Югары дөньяның символы булып тора, кәүсәсе — Урта дөнья, тамырлары — Җир асты дөньясы.

Традицион саха карашлары буенча, җан (кут) өч өлештән тора^[2]:

Ийэ-кут (ана җаны) — әти-әнидән тапшырылган нәрсә: традицияләр, мәдәният.
Буор-кут (җир җаны) — матди өлеш, физик тән.
Салгын-кут (һава җаны) — интеллект, акыл, коммуникатив-иҗтимагый тәшкиләте.

Айыы символлары (мәсәлән, Аал луук мас) Ысыах бәйрәмендә сурәтләү өчен мәҗбури булып тора һәм Саха (Якутия) Республикасы хөкүмәтенең тәңгәл килүче карарлары тарафыннан регламентлана.^[3]

Илаһлар пантеоны

Юрюнг Айыы тойон (башка исеме Юрюнг Тойон Айыы) (Саха телендә: Үрүҥ Аар Тойон, Үрүҥ Тойон Айыы) — дөнья, башка айыы, абасы шәйтаннары, иччи рухлары, кешеләр, хайваннар һәм үсемлекләрнең барлыкка китерүчесе. Ул күкләр һәм Илаһлар башы. Ул тугызынчы күктә яши, ул кыш булмаган, аккош канатлары сыман ак чирәм үсә торган бик матур ил буларак алга китерелә. Ул ак айгыр яки бөркет образларында чагыла.
Джёсёге́й тойо́н (башка исеме Кюрюё Джёсёгёй тойо́н, Джёсёгёй Айыы, Кюн Джёсёгёй яки Уордаах Джёсёгёй) (Саха телендә: Дьөhөгөй Тойон, Kүрүө Дьөhөгөй Тойон, Дьөhөгөй Айыы, Күн Дьөhөгөй, Уордаах Дьөhөгөй) — атларның яклаучы Илаһы. Ул өченче көндә яши. Ул кешеләргә ат малларын җибәрә, әмма ярсуланса кире алырга да мөмкин. Кешеләргә хуҗалык алып барырга, хезмәт башкарырга ярдәм итә. Кешегә көч, сәләт, осталык бирә. Ул иртуган Ходайларның иң олысы.
Исэгэй Иэйиэхсит (Саха телендә:Иhэгэй Иэйиэхсит) — кешеләргә мөгезле терлек бирә торган Алиһә.
Хомпоруун Хотой Айыы (башка исеме Сюнг Хаан, Сюнгкэн Эрэли) (Саха телендә: Хомпоруун Хотой Айыы, Сүҥ Хаан, Сүҥкэн Эрэли)— кошлар яклаучы Илаһы. Ул караңгы күксел бөркет образында чагыла. Ул бөркетнең атасы һәм бу кошны үтергән кешегә рәхимсез җәза бирә. Ул ир-ат родлы икенчел әһәмияткә ия Илаһ, кешеләргә күпсанлы, әмма физик зәгыйфь токым, күбесенчә кызлар, кайвакыт «хара дьагыл» төстәге (Саха телендә:хара дьаҕыл) мал бирә.
Сюгэ тойон (башка исеме Аан Дьаасын, Дьаа Буурай, Орой Буурай, Буурай Дохсун, Уордаах Дьасыбыл, Сюнг Дьаасын, Сюрдээх Кэлтээх Сюгэ Буурай Тойон) (Саха телендә: Сүгэ Тойон, Аан Дьааhын, Дьаа Буурай, Орой Буурай, Буурай Дохсун, Уордаах Дьаhыбыл, Сүҥ Дьааhын, Сүрдээх Кэлтээх Сүгэ Буурай Тойон) — күк күкрәү һәм яшен Илаһы. Аны иң олы барлыкка китерүче триадасында өченче исем дип атыйлар. Күк күкрәү аның аты тояклары шакылдавы, ә яшеннәр ул чиста булмаган көчләрне юк итә торган аның балтасы булып тора. Моннан тыш, ул малны яклый, кешеләргә балалар, айгырлар һәм бозаулар һәм таналар җибәрә.
Айыысыт (Саха телендә: Айыыhыт) — көнчыгыш күктә яши торган Алиһә, аннан яктылык ореолы белән әйләндерелгән итеп, бай киенгән олы хатын яки бия булып төшә. Ул бала туганда пәйда була, уңайлы йөктән чишелергә ярдәм итә, туган баланы алкышлый һәм тудыручы хатынның өеннән бала табудан соң өченче көндә китә. Кешенең Айыысыты җәйге кояшның таң атуы ягында урнашкан. Шулай ук кышкы кояш таң атуы ягында урнашкан ат малы айыысыты, мөгезле малның айыысыты — җир астында. Моннан башка, башка хайваннарның да айыысыты бар.
Иэйиэхсит (Саха телендә: Иэйиэхсит) — хатын-кызларның яклаучы Алиһәсе. Көнчыгыш күктә яши. Һәрвакыт кешеләргә ачык, шат, шаян. Җиргә майда төшә. Аның кайтуы белән яфраклар яшелләнә башлый, җәй башлана. Кешеләргә сихри киңәше белән ярдәм итә, явыз көчләрдән саклый, терлек бәбиләрен алкышлый. Пычракны һәм пөхтә булмауны яратмый.
Одун Хаан (Саха телендә: Одун Хаан) — сигезенче күктә яшәүче Илаһ. Җиргә февральдә иңә. Уйлап табучы, кешеләргә йортлар төзергә, яңаны уйлап табырга ярдәм итә. Шулай ук, язмыш барлыкка китерүчесе булып тора.
Дьылга Хаан (Саха телендә: Дьылҕа Хаан) — язмыш Илаһларының берсе. Кешеләргә язмышлары сер пәрдәсен бераз ачып күрсәтә.
Чынгыс Хаан (Саха телендә: Чыныс Хаан) — җиденче күктә яшәүче язмыш Илаһы. Җиргә декабрьдә төшә һәм февраль уртасына кадәр хөкем сөрә. Темучинның дәрәҗәләренең берсе — Чингисхан белән аваздаш яңгырый.
Билгэ Хаан (Саха телендә: Билгэ Хаан) — белем Илаһы. Җиденче күктә яши.
Уйгулаан Хаан (Саха телендә: Уйгулаан Хаан) — мәхәббәт Илаһы. Йөрәкләрне берләштерә.
Улу тойон — шаманнар яклаучысы һәм кара каргалар атасы. Шулай ук авырулар барлыкка китерүче буларак ихтирам ителә.

Теркәү

Аар Айыы традицион ышануы Россия Федерациясенең Саха (Якутия) Республикасы буенча юстициясе Министрлыгы Идарәсендә рәсми теркәлгән ышану булып тора. Моның турында документаль таныклыкны 2014 елның 11 январендә Россия Федерациясенең Саха (Якутия) Республикасы буенча юстициясе Министрлыгы Идарәсе җитәкчесе урынбасары Алексей Никифоров биргән.^[4].

Шулай ук карарга мөмкин

Искәрмәләр

↑ Новиков А. Г. Представления о происхождении Вселенной в якутской мифологии 2008 елның 3 декабрь көнендә архивланган. // Журнал «Илин». — 1991. — № 3. — 1991.
↑ Кулаковский А. Е. Научные труды. — Якутск, 1979. — С. 22.
↑ ПРАВИТЕЛЬСТВО РЕСПУБЛИКИ САХА (ЯКУТИЯ). ПОСТАНОВЛЕНИЕ от 3 июня 2009 г. № 241. 2016 елның 5 март көнендә архивланган.
↑ Религия Аар Айыы официально признана после 316 лет запрета | SakhaLife 2014 елның 3 сентябрь көнендә архивланган.

Әдәбият

Уткин К. Д. Истоки якутского шаманизма / Междунар. центр хомус. (варган.) музыки и др. — Якутск: Част. изд. фирма "Ситим", 1994. — 20 с.

Сылтамалар

О древней религии народа саха Аар Айыы итэ5элэ на Информационном портале SakhaLife
Борисова А. А. (к.и.н., Якутский государственный университет) Айыы как изначальное духовно-нравственное понятие в Олонхо

[1] Новиков А. Г. Представления о происхождении Вселенной в якутской мифологии 2008 елның 3 декабрь көнендә архивланган. // Журнал «Илин». — 1991. — № 3. — 1991.

[2] Кулаковский А. Е. Научные труды. — Якутск, 1979. — С. 22.

[3] ПРАВИТЕЛЬСТВО РЕСПУБЛИКИ САХА (ЯКУТИЯ). ПОСТАНОВЛЕНИЕ от 3 июня 2009 г. № 241. 2016 елның 5 март көнендә архивланган.

[4] Религия Аар Айыы официально признана после 316 лет запрета | SakhaLife 2014 елның 3 сентябрь көнендә архивланган.

[1]

[2]

[3]

[4]