Britaniya imperiyasi sahifasining manbasini koʻrish

{{Tarixiy davlat
 |nomi                     = Britaniya imperiyasi
 |oʻz nomi                 = British Empire
 |holati                   = [[imperiya]]
 |madhiya                  =
 |bayroq                   = Flag of the United Kingdom.svg
 |bayroq_izohi             = Britaniya Imperiyasining bayrogʻi
 |gerb                     = Coat of Arms of the United Kingdom (1837-1952).svg
 |gerb_izohi               = Britaniya Imperiyasining gerbi
 |xarita                   = BritishEmpire1919.png 
 |oʻlchami                 = 260px
 |izohi                    = 1919-yilga kelib Britaniya Imperiyasining hududlari
 |p1                       = Angliya
 |flag_p1                  = Flag_of_England.svg
 |p2                       = Shotlandiya
 |flag_p2                  = Flag_of_Scotland.svg
 |p3                       = Uels
 |flag_p3                  = Flag_of_Wales_2.svg
 |p4                       = Irlandiya
 |flag_p4                  = Flag_of_Lordship_of_Ireland.png
 |tashkil_topdi            = 1497
 |barham_topdi             = 1949 (1997)
 |s1                       = Birlashgan Qirollik
 |flag_s1                  = Flag_of_the_United_Kingdom.svg
 |s2                       = Irlandiya
 |flag_s2                  = Flag_of_Ireland.svg
 |s3                       = Britan davlatlari hamdoʻstligi
 |flag_s3                  =
 |s4                       =
 |flag_s4                  =
 |shiori                   = «[[Dieu et mon droit]]»<br />({{lang-uz|«Xudo va mening huquqlarim»}})
 |poytaxti                 = [[London]]
 |shaharlari               = [[London]], [[Dehli]], [[Sidney]], [[Monreal]]
 |tili                     = [[Ingliz tili|Ingliz]]
 |valyutasi                = [[Funt sterling]]
 |qoʻshimcha_koʻrsatkich     = 
 |koʻrsatkich_tarkibi       = 
 |maydoni                  = 34 650 407 km² (1922)
 |aholisi                  = 458 000 000 kishi <br /> (1922-yilgi Yer shari aholisining 24%)
 |boshqaruv_shakli         = [[Konstitutsion monarxiya]]
 |sulola                   =
 |hukmdorlar_unvoni        = Monarx
 |hukmdor1                 = [[Buyuk Britaniya monarxlari roʻyxati]]
 |hukmdor1_yili            =
 |dini                     = 
 |qoʻshimcha_koʻrsatkich1    = 
 |koʻrsatkich_tarkibi1      = 
 |Bosqich1                 = 
 |Sana1                    = 
 |Yil1                     = 
 |Bosqich2                 = 
 |Sana2                    = 
 |Yil2                     = 
 |Bosqich3                 = 
 |Sana3                    = 
 |Yil3                     = 
 |qoʻshimcha_koʻrsatkich2    = 
 |koʻrsatkich_tarkibi2      = 
 |gacha                    = 
 |g1                       = 
 |g2                       = 
 |g3                       = 
 |keyin                    = 
 |k1                       = 
 |k2                       = 
 |k3                       = 
 |eslat                    = 
}}

'''Britaniya imperiyasi''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[odam]] yashaydigan barcha [[qitʼa]]<nowiki/>larda koloniyalari mavjud boʻlgan insoniyat tarixidagi eng yirik davlat<ref name="nferguson">Niall Ferguson. [http://www.amazon.com/Empire-Demise-British-Lessons-ebook/dp/B004ROT3TY#reader_B004ROT3TY Empire: The Rise and Demise of the British World Order and the Lessons for Global Power]</ref>. XX asrning 30-yillariga kelib Britaniya imperiyasi yer sharining qariyb toʻrtdan birini, yaʼni 41,2 mln. km² (shundan 8 millioni aholi yashamaydigan yerlar) egallagan. Imperiyaning hech boʻlmagan bitta koloniyasida quyosh nur sochib turganligi sababli Britaniya imperiyasini „Quyosh botmaydigan imperiya“ deb atashgan. Imperiya aholisining soni esa 480 mln. kishiga, yaʼni oʻsha paytdagi [[Yer|yer shari]] aholisining chorak qismiga teng boʻlgan. Aynan [[Pax Britannica]] (Paks Britanika) natijasi sababli [[ingliz tili]] transport va savdo sohasidagi boshqa tillar orasida yetakchi til hisoblanadi.

Britaniya imperiyasi Buyuk Britaniya va unga qaram boʻlgan mustamlakalarni ifodalaydigan tushuncha boʻlib, u 1870-yillardan boshlab rasman qoʻllana boshladi. Britaniya imperiyasi tarkibiga Britaniya bilan birgalikda hamma dominionlari va mustamlakalari — [[Irlandiya]] (XII asrlar), [[Shimoliy Amerika]] ([[Virginiya]]) (1607), [[Gollandiya]] va Shimoliy Amerikadagi boshqa hududlar (1652-54; 1665-67 va 1672-74), [[Portugaliya]] va uning mustamlakalari (XVII asr oʻrtalari), [[Ispaniya]] mustamlakalari, [[Kanada]], Shimoliy Amerikaning qolgan qismi (1756—63), [[Bengaliya]] (1757), [[Malta]], [[Seylon]] (1814—15), [[Hindiston]], [[Avstraliya]], [[Yangi Zelandiya]], [[Janubiy Afrika]] (XIX asr 1-yarmi), [[Syangan]] ([[Gonkong]]) oroli (XIX asr 2-yarmi), [[Kipr]] (1878), [[Birma]] (1885), [[Iroq]], [[Falastin]], [[Transiordaniya]], [[Tanganika]], [[Togo]] va [[Kamerun]]ning bir qismi (1914—18) va boshqalar kirgan edi. XX asrda mustamlaka tizimining parchalanishi jarayonida Britaniya imperiyasi oʻrnida imperiyadan ajralib chiqqan mamlakatlar ittifoqi — [[Britaniya millatlar hamdoʻstligi]] tushunchasi paydo boʻldi (qarang [[Hamdoʻstlik]])<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>.

== Qisqacha ==
Britaniya Imperiyasi ikki yuz yildan ortiqroq vaqt davomida oʻsdi. Davlat maydoni oʻsishining eng avji deb XX asrning boshlari tan olinadi. Oʻsha paytlarda uning barcha qitʼalarda yirik hududlarga egaligi uning haqiqiy buyukligini koʻrsatgan.

Hududlar egallanishi davri nisbatan tinch boʻlgan [[savdo]] va [[diplomatiya]] bilan boshlangan. Imperiya butun dunyoga britan texnologiyalari, savdo, [[ingliz tili]] va hukumat turi tarqalishiga sababchi boʻlgan. Imperiya [[Hukmronlik|hukmronligi]] imperiya iqtisodiyotining oʻsishi va [[Birlashgan Qirollik]]ning koʻplab davlatlar siyosatiga taʼsir koʻrsatishida muhim rol oʻynagan. Koloniyalar tuzilishidan maʼlumki, Britaniya Imperiyasining taʼsiri ikki xil qiyofaga ega boʻlgan. Koloniyalarga Buyuk Britaniyaga mos boʻlgan ingliz tili, maʼmuriy va huquqiy qonunlar kiritilgan. Birlashgan Qirollikning [[dekolonizatsiya]]si davomida sobiq koloniyalarga parlament [[demokratiya]]si va oliy qonunlar olib kirilishga harakat qilingan, ammo, baʼzan bu amalga oshgan, baʼzan esa yoʻq. Koʻplab koloniyalar [[Britan davlatlari hamdoʻstligi]] ularga imperiya oʻrnini psixologik tarzda egallaydi deb hisoblashgan.

Britan koloniyalaridan asosan Birlashgan Qirollikning moddiy maqsadlari yoʻlida foydalanilgan. Britan fuqarolari koʻchib borgan koloniyalarda mustaqil iqtisodiyot uchun [[infratuzilma]] yaratilgan boʻlsa-da, [[Afrika]] va [[Osiyo]]ning tropik hududlarida joylashgan koloniyalar ularga asosan xomashyo bazalari sifatida qaralganligi sababli cheklangan infratuzilmaga ega boʻlishgan. Hozirgi kunda koʻplab rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyoti xomashyo eksportiga qaram boʻlib qolgan.

Koloniyalardagi turli [[etnik guruh]]lar orasidagi muammolar boshqa davlatlarning koloniyaga asoslangan hukmronligidan saqlab turganligi britan koloniyaga oid qonunchiligining asosiy ustuni boʻlgan. Hozirgi kunda [[Shimoliy Irlandiya]], [[Hindiston]], [[Zimbabve]], [[Sudan]], [[Uganda]], [[Iroq]] va boshqa davlatlardagi etnik muammolarning sababchisi „[[Boʻlib tashlab, hukmronlik qil siyosati|Boʻlib tashlab hukmronlik qil]]“ klassik prinsipi sanaladi. 1952-1957-yillarda [[Keniya]]da kichik qoʻzgʻolondan boshlanib, soʻng yirik qabilalarning qonli urushiga aylangan [[mau-maular]] qoʻzgʻoloni bunga oddiy misol boʻla oladi. Har bir qabila 18000dan 30000gacha odam yoʻqotgan bir vaqtda, jami 22ta oq halok boʻladi.

== Yevropadagi mulklar (erta bosqich) ==
{{main|Angliya tarixi}}
Orol-davlat hisoblanishiga qaramasdan [[oʻrta asrlar]]da Angliya qitʼadan kelgan koʻplab hujumlarga nishon boʻlgan, buning sababi esa unda XVI asrgacha harbiy dengiz flotining yoʻqligi edi. [[Angllar]] va [[sakslar]] Britan orollariga Germaniyadan kelishgan. Ularning harbiy otryadlarini bu yerga [[Rim imperiyasi]]dan mustaqillikka erishib, oʻz qirolliklarini tuzgan mahalliy [[Brittlar|britan]] hukmdorlari chaqirishgan. 1066-yilda [[Normannlar|fransuz normannlari]] tomonidan yana bir Angliyaning egallanishi [[Normannlarning Angliya istilosi|amalga oshirildi]], shundan soʻng normannlar yetakchisi gersog [[Vilgelm I Istilochi]] yangi sulolaga asos solib, angl-sakslarning yerlarini fransuz baronlariga boʻlib berdi. Angl-sakslar va brittlarning yerlari bilan cheklanmagan Vilgelmning davomchilari 1282-yilda oʻz qirolliklariga [[Uels]]ni qoʻshib olishdi, 1169-yilda esa [[Irlandiyaning Angliya tomonidan kolonizatsiyalanishi|Irlandiyani kolonizatsiyalashni]] boshlashdi<ref>[http://books.google.com.ua/books?id=eQHSivGzEEMC&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=true- Nicholas Canny:Origins of Empire|7|1]</ref>. XVIII asrda Shotlandiya Angliyaga teng huquqli davlat sifatida qoʻshildi. Ingliz qirollari [[Yuz yillik urush]] davomida magʻlubiyatga uchrab Fransiyadagi hududlardan ayrilishlarigacha qitʼada Fransiyaning yarmiga egalik qilib, fransuz taxtiga da'vogar boʻlishgan. Fransiyaning kuchayishi ingliz zodagonlari orasidagi boʻlinish paytiga toʻgʻri keldi. Buning natijasida Angliyada [[Qizil va Oq atirgul urushi]] roʻy berdi va [[Tyudorlar]] sulolasi asoschisi Genrix VII tomonidan yangi istiloga uchradi.

== „Birinchi Britan Imperiyasi“ (1583—1783) ==

=== Amerikadagi birinchi koloniyalar ===
[[Tasvir:Matthew-BristolHarbour-Aug2004.jpg|thumb|upright|[[Jon Kabot]] Amerikaga qarab suzgan kemaning nusxasi]]
Kolumbning muvaffaqiyatli kashfiyotlaridan soʻng, 1496-yilda qirol Genrix VII [[Jon Kabot]]ni Osiyoga yangi savdo yoʻllarini topishga joʻnatadi<ref name="nferguson"/>. Xuddi Kolumbga oʻxshab, Kabot 1497-yilda [[Nyufaundlend (orol)|Nyufaundlendga]] yetib uni Osiyo qirgʻogʻi deb oʻylaydi va bu xabar bilan oʻz yurtiga qaytadi<ref>[http://books.google.com/books?id=iTZSFcfBas8C&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=true- Kenneth Andrews:Trade, Plunder and Settlement|45|1]</ref>. Afsuski, bir yildan keyingi sayohatdan uning kemasi qaytib kelmaydi<ref name="nferguson"/>.

Shu bilan Yangi Dunyoga inglizlarning sayohatlari ancha paytga toʻxtaydi. XVI asrda Angliyani [[Angliyadagi Reformatsiya|reformatsiya]] zir titratadi, shu sababli ingliz-ispan munosabatlari keskinlashadi va bu oʻz navbatida [[Anglo-Ispan urushi (1585-1604)|Anglo-Ispan urushi]]ga olib keladi.
1562-yilda britan hukumati janubiy dengizlarda qul sotish va qaroqchilik bilan omadli shugʻullanayotgan qaroqchilar [[Jon Hokins]] va [[Francis Drake]]ga [[Kaperlar|kaperlik patentini]] beradi. Natijada ularning dengizchilikdagi sanʼatlari britan harbiy dengiz flotini yaratishda xizmat qildi va ingliz tojiga xizmat qilgan koʻplab qaroqchilarga namuna boʻlib xizmat qildi<ref name="nferguson"/>. 1578-yilda [[Elizabeth I]] [[Gilbert Hemfri]]ga shunday kaperlik patentini taqdim qildi<ref>[http://books.google.com/books?id=iTZSFcfBas8C&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=true- Kenneth Andrews:Trade, Plunder and Settlement|187|1}]</ref>. Oʻsha yiliyoq Gilbert [[Shimoliy Amerika]]da koloniyalarga asos solish va qaroqchilik bilan shugʻullanish maqsadida [[Vest-Indiya]]ga yoʻl oladi, ammo, u Atlantikani kesib oʻtmasidanoq sayohat tugaydi. 1583-yilda Gilbert ikkinchi marta urinib, [[Nyufaundlend]] oroliga yetib borib, rasmiy ravishda oʻsha orol buhtasini ingliz [[buhtasi]] deb eʼlon qiladi. Angliyaga qaytishda u vafot etadi va uning ishini oʻz patentini 1584-yilda olgan ukasi [[Volter Reli]] davom ettiradi. Bir yildan soʻng Reli hozirgi [[Shimoliy Karolina]] qirgʻogʻida joylashgan [[Roanok]] koloniyasini tuzadi, ammo tajribasizlik, ovqat yetishmovchiligi va ispanlar harakati tufayli koloniya inqirozga yuz tutadi<ref>[http://books.google.com.ua/books?id=eQHSivGzEEMC&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=true- Nicholas Canny:Origins of Empire|63—64|1]</ref>. Kelajakda inglizlar yana bir necha bor Shimoliy Amerikada koloniya tuzishga harakat qilishadi. Ular hattoki Shimoliy Amerikaning Tinch okeani qirgʻogʻida ([[Francis Drake]]ning yer shari boʻylab sayohati davomida) ham koloniya tuzishadi, lekin ularning barchasi halok boʻladi<ref name="ljames"/>.

[[Tasvir:Eliza1.JPG|thumb|left|150px|Qirolicha Elizabeth I]]
1588-yilda „[[Yengilmas armada]]“ning magʻlubiyati tufayli Ispan imperiyasining qudrati sindirildi va u kelajakda Britaniya Imperiyasining ertasiga katta xavf tugʻdirmadi.

1603-yilda ingliz taxtiga Yakob I [[Jacob I (inqliz qiroli)|( Jacob I]]) oʻtirdi va kelasi yili [[Ispan Imperiyasi|Ispaniya]] bilan urush harakatlariga chek qoʻygan [[London kelishuvi (1604)]]ni imzoladi. Endi, asosiy raqib bilan tinchlik paytida inglizlarning asosiy eʼtiborlari dushman infratuzilmasiga hujum qilish oʻrniga, dengiz ortidagi oʻz koloniyalarini tuzishga qaratildi. Britaniya Imperiyasining tuzilishi nihoyat [[Shimoliy Amerika]] va [[Vest-Indiya]]da ingliz koloniyalari va [[Osiyo]] bilan savdo qilish uchun bir necha kompaniyalarining tuzilishidan (shu jumladan, 1600-yilda tuzilgan [[Britan Ost Indiya kompaniyasi|Ost Indiya kompaniyasi]]<nowiki/>dan soʻng amalga oshdi. Shu paytdan to [[AQSh mustaqillik urushi|Amerikadagi mustaqillik urushi]]da [[Oʻn uch koloniya]]ning yoʻqotilishiga qadar, yaʼni, XVIII asr oxiriga qadar mavjud boʻlgan imperiyani „Birinchi Britaniya Imperiyasi“ deb atashadi<ref>Nicholas Canny:Origins of Empire|34|1</ref>.

=== Amerika, Afrika va qul savdosi ===
[[Britan Vest-Indiyasi]] boshida eng muhim va eng foydali ingliz koloniyalaridan iborat boʻlgan. Lekin ular eng muhim koloniyalarga aylanishdan oldin bir necha bor inqirozga uchrashgan. Masalan, inglizlar ispanlarga oʻxshab oʻz koloniyalarida oltin topishga harakat qilishganligi sababli [[Gayana|Britan Gayanasida]] koloniya tuzishga 1606-yilga qadar ikki yil davomida harakat qilishgan. [[Sent-Lyusiya]] (1605) va [[Grenada]]dagi (1609) koloniyalar tezda yoʻqolib ketishdi, lekin, [[Sent-Kits]] (1624), [[Barbados]] (1627) va [[Nevis]]dagi (1628) koloniyalar muvaffaqiyatli boʻlishgan. Buning sababi esa portugallar [[Braziliya]]da omadli tarzda foydalanayotgan [[Plantatsiya|shakarqamish oʻstirish]]dan inglizlar ham foydalanishganligi hisoblanadi. Koloniyalarga golland qulfurushlari sotadigan [[Qullik|qullar mehnati]] zarur edi va inglizlar shu qullardan foydalanishardi. Oʻz navbatida gollandlar esa koloniyalarda ishlab chiqarilgan shakarni olib Yevropada olibsotarlik qilishgan. Bu savdodan qolayotgan katta foydani faqat inglizlar qoʻlida qolishini kafolatlash uchun [[Angliya parlamenti|Ingliz Parlamenti]] 1651-yilda ingliz koloniyalarida faqat ingliz kemalari savdo qilishi mumkinligini belgilaydigan [[Navigatsion akt]]ni qabul qiladi. Bu esa [[Birlashgan Provinsiyalar Respublikasi]] bilan muammolarning keskinlashuviga, urush sababli inglizlarning Amerikadagi oʻrinlari mustahkamlanishiga olib kelgan bir necha [[Anglo-golland urushlari]]ga sabab boʻldi. 1665-yilda Angliya Ispaniyaga tegishli boʻlgan [[Yamayka]] orolini egalladi, 1666-yilda esa [[Bagam orollari]]ni muvaffaqiyatli ravishda kolonizatsiyaladi<ref>[http://www.amazon.com/British-Empire-1558-1995-Oxford-History/dp/0198731337#reader_0198731337- Trevor Owen Lloyd:The British Empire 1558-1995|33|1]</ref>.

[[Tasvir:British Colonies in North America c1750 v2.png|thumb|left|1750-yilda Shimoliy Amerikadagi Britan koloniyalari. 1: [[Nyufaundlend]]; 2: [[New Scottia]]; 3: [[Oʻn uch koloniya]]; 4: [[Bermud orollari]]; 5: [[Bagam orollari]]; 6: [[Britan Gondurasi]]; 7: [[Yamayka]]; 8: [[Kichik Antil orollari]]]]

Amerika qitʼasidagi birinchi doimiy britan koloniyasi 1607-yilda [[Jamestown (Virginia)|Jamestown]]da tuzildi. U 1609-yilda [[Bermud orollari]]da ham shunaqa koloniya tuzgan shaxsiy [[London Company|Virginia Company]] tomonidan boshqarilardi. 1624-yilda kompaniya huquqlari muddati tugadi deb eʼlon qilinib, hukumat koloniyani boshqarishni oʻz zimmasiga oldi, shunday qilib, [[Virginia]] koloniyasiga asos solindi. Bu yerda shakar yetishtirilmasligiga qaramasdan, mahalliy koloniyachilar [[tamaki]] va boshqa qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini yetishtirish orqali omadga erishdilar. 1610-yilda shunga oʻxshash kompaniya (London va Bristol Kompaniyasi) [[Nyufaundlend (orol)|Nyufaundlend orolida]] koloniya tuzish maqsadida ochildi, ammo bu gʻoya muvaffaqiyatga erishmadi. 1620-yil [[Plimut koloniyasi|Plimut]]da diniy kamchilik boʻlgan [[Puritanlar]] tomonidan koloniya tuziladi. Bunga yana [[Rim-katolik cherkovi|katoliklar]] tomonidan tuzilgan [[Merilend]] (1634), [[kontregatsionalistlar]] tomonidan tuzilgan [[Konnektikut]] (1639) kabilarni misol keltirish mumkin, [[Rod-Aylend]] (1636) esa diniy bagʻrikenglik eʼlon qilingan Amerikadagi birinchi koloniya boʻldi. 1663-yilda [[Karolina]] tuzildi. 1664-yilda Angliya [[Ikkinchi anglo-golland urushi]] natijasida [[Surinam]]ni [[Yangi Amsterdam]]ga (keyinchalik nomi [[Nyu York]]ga oʻzgartirilgan) almashtiradi. 1681-yilda [[William Penn]] [[Pennsylvania]] koloniyasiga asos soladi.

Qitʼadagi koloniyalardan farqli ravishda Vest-Indiyadagi koloniyalar moddiy jihatdan ancha foydali boʻlsa-da, qitʼadagi koloniyalar qishloq xoʻjaligi uchun yaxshi sharoitlarga va moʻtadil iqlimga ega boʻlgani sababli koʻplab inglizlar koʻchib kelishgan. Qitʼadagi koloniyalarning oʻzi ham ikkiga boʻlingan: janubiy va shimoliy. Janubda koʻproq yirik qishloq xoʻjaliklari mavjud boʻlib, qullar xizmatidan foydalanilgan. Shimolda kichik fermerliklar, yogʻoch ishlovchi va kemasozlik sanoatlari rivojlangan. Shuningdek, hindular bilan savdo ham katta foyda bergan. Ulardan teri olinib, oʻrninga metall mahsulotlari va shakar qilinishdagi qoldiqlardan tayyorlanadigan [[Rom (ichimlik)|romga]] almashtirilgan. 1670-yilda [[Karl II (ingliz qiroli)|qirol Karl II]] [[Hudson Bay Company]]ga yirik [[Rupert yeri]]da (keyinchalik [[Kanada]]ning katta hududini tashkil etgan yer) teri bilan savdo qilishning monopol huquqini berdi. Kompaniya tomonidan qurilgan fortlar va savdo postlari keyinchalik shu yerga yaqin [[Yangi Fransiya]]da teri bilan savdo qiluvchi kompaniya ochgan fransuzlar hujumlarining nishonlariga aylanishgan<ref>[http://books.google.com.ua/books?id=173_b9fC6qcC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=true- Phillip Buckner:Canada & British Empire|25|1]</ref>.

Ikki yildan soʻng Amerikadagi koloniyalarga qul sotishning monopol huquqini olgan [[Royal Africa Company]] ochildi. [[Qullar]] „Brinchi imperiya“ iqtisodiyotining asosini tashkil etgan. 1807-yilda qul savdosi cheklanishiga qadar Britaniya Amerikaga olib kelingan qullarning uchdan biri, yaʼni, 3,5 mln.ni olib kelgan. Qul savdosini taʼminlash maqsadida [[Gʻarbiy Afrika]] qirgʻogʻida [[Jeyms (orol, Gambiya)|Jeyms oroli]], [[Akkra]] va [[Bans]] kabi fortlar qurilgan. [[Vest-Indiya]]da [[Negroid irqi|qoratanli aholi]] ulushi 1650-yildan 1780-yilgacha 25 %dan 80 %ga oshdi, [[Oʻn uch koloniya|amerika qitʼasida]] qullar ulushi esa 10 %dan 40 %ga oshdi. Qul sotish juda foydali ish hisoblangan, ayniqsa [[Bristol]] va [[Liverpul]]lik sotuvchilar uchun.

1695-yilda [[Shotlandiya parlamenti]] „The Company of Scotland Trading to Africa and the Indies“,ya'ni "Hindiston va Afrikaga Shotlandiya savdo kompaniyasi"ga ikki okeanni birlashtiruvchi kanal qurish uchun Panamada koloniya tuzish huquqini berdi. Ekspeditsiya 1698-yilda yoʻlga chiqdi, ammo u omadsizlikka uchradi. [[Yangi Granada]]lik ispan koloniyachilari tomonidan hujumga uchraganligi va [[bezgak]]ka chalinganligi sababli koloniya ikki yildan soʻng yoʻq boʻldi. Shotland kapitalining chorak qismi qoʻyilgan bu „Darius scheme“,ya'ni "Dariyus tizimi" rejasining muvaffaqiyatsizlikka uchrashi Shotlandiya uchun haqiqiy zarba boʻldi. Bu omadsizlik Shotlandiyani Angliya bilan [[Uniya toʻgʻrisidagi akt (1707)|birlashishga]] majbur qildi va [[Birlashgan Qirollik]] tuzilishiga sababchi boʻldi<ref>[[#refMacaulay1979|Macaulay]], p.&nbsp;509.</ref>.

=== Gollandiya bilan Osiyodagi raqobat ===

[[Tasvir:Fort St. George, Chennai.jpg|thumb|right|200px|Boʻlajak [[Madras]] shahri hisoblanmish Avliyo Georg forti, 1639-yil]]

XVI asr oxirida [[Angliya]] va [[Gollandiya]] mos ravishda 1600 va 1602-yillarda tuzilgan [[Britan Ost Indiya kompaniyasi|Ingliz]] va [[Golland Ost Indiya kompaniyasi|Golland]] kompaniyalarning Osiyoga ekspeditsiyalarini pul bilan ta'minlash maqsadida xususiy [[Aksionerlik jamiyati|aksionerlik jamiyatlarini]] tuzishni boshlashdi. Oʻsha paytlarda [[Osiyo]] bilan savdo qilishda [[Portugaliya]] yakka hokim edi. Inglizlar va gollandlarning maqsadi foydali boʻlgan ziravorlar bilan savdoni egallash edi. Asosiy ziravorlar chiqariladigan nuqtalar [[Indoneziya]] [[arxipelag]]i va [[Hindiston]] edi. [[Shimoliy dengiz]] orqali oʻtadigan [[London]] va [[Amsterdam]] oʻrtasidagi tor aloqalar ikki kompaniya oʻrtasidagi muammolarni yuzaga keltirdi. Natijada Gollandiya Indoneziyadagi [[Molukk orollari]]da, Angliya esa Hindistondagi [[Surat|Suratga]] oʻrnashib oldi. Angliya Gollandiyani keyinchalik oʻz soyasida qoldirishiga qaramasdan oʻsha paytlarda rivojlangan iqtisodiy tizimga ega va [[anglo-golland urushlari]]da gʻalabaga erishgan Gollandiya XVII asr davomida Osiyoda katta hududlarni egalladi. Angliya va Gollandiya oʻrtasidagi dushmanlik 1688-yildagi [[Shonli inqilob]] natijasida ingliz taxtiga niderland [[shtatgalter]]i [[Vilgelm III Oran|Vilgelm Oran]] oʻtirishidan soʻng toʻxtadi. Ikki millat oʻrtasidagi kelishuvga koʻra arxipelagdagi ziravorlar sanoati Gollandiyaga, Hindistondagi tikuvchilik sanoati Angliyaga tegdi. Angliya baribir tikuvchilikdagi foyda boʻyicha ziravorlar savdosidan oʻtib ketdi, ingliz kompaniyasi esa golland kompaniyasini ortda qoldirdi<ref name="nferguson"/>. Hindistonda ingliz Ost Indiya kompaniyasi oʻz eʼtiborini Suratdan [[Madras]], [[Mumbay]] va [[Kalkutta]]ga qaratdi.

=== Fransiya bilan dunyo miqyosidagi kurash ===

[[Tasvir:British colonies 1763-76 shepherd1923.PNG|thumb|left|1763-1776-yillarda ingliz Amerikasi]]

Angliya va Gollandiya oʻrtasida 1688-yilda tuzilgan tinchlik bitimiga koʻra bu ikki davlat [[Yevropa]] va koloniyalarda [[Fransiya]]-[[Ispaniya]] ittifoqiga qarshi [[Augsburg ligasi urushi|Toʻqqiz yillik urushga]] ittifoqchilar sifatida kirishdi. Lekin urushdan Angliya gʻolib, Gollandiya magʻlub boʻlib chiqdi. Sababi, Gollandiya koʻp pul talab etadigan quruqlikdagi urushda qatnashishga majbur boʻldi. XVIII asrda Angliya (1707-yildan soʻng Britaniya) dunyodagi eng kuchli kolonial davlatga aylanadi, Fransiya esa uning asosiy raqibi sifatida eʼtirof etiladigan boʻldi.

1700-yilda Ispaniya va uning yirik kolonial imperiyasini [[Lyudovik XIV|fransuz qirolining]] nevarasi [[Filipp V (ispan qiroli)|Filipp Anjuga]] meros qilib qoldirgan [[Karl II (ispan qiroli)|ispan qiroli Karl II]] vafot etadi. Fransiya, Ispaniya va ularning koloniyalari bir davlatga birlashishi Angliya va boshqa Yevropa davlatlariga yoqmasligi aniq edi. 1701-yilda Angliya, Portugaliya va Gollandiya [[Ispan taxti uchun urush]]ga Fransiya va Ispaniyaga qarshi kurashayotgan [[Muqaddas Rim imperiyasi]]ga qoʻshilishadi. Bu urush 1714-yilgacha davom etadi. [[Utrext tinchlik shartnomasi (1713)|Utrext tinchlik shartnomasiga]] koʻra ispan qiroli Filipp Anju fransuz taxtidan oʻzi va davomchilari nomidan voz kechdi. Bundan tashqari, Ispaniya Yevropadagi barcha mulklaridan ham ayrildi. Britaniya Imperiyasining hududi kengaydi: Fransiyadan Nyufaundlend va [[Akadiya]], Ispaniyadan esa [[Gibraltar]] va [[Minorka]] tortib olindi. Hozirgacha Britaniya [[dominion]]i hisoblanadigan Gibraltar muhim harbiy dengiz floti bazasiga aylandi va Britaniyaga [[Oʻrta Yer dengizi]]dan [[Atlantika okeani]]ga kirish-chiqishni boshqarishga imkon berdi. Menorka esa Ispaniyaga 1802-yilda [[Amyen sulhi]]ga koʻra qaytarildi.

1756-yilda boshlangan [[Yetti yillik urush]] birinchi dunyoviy urushga aylandi: urush harakatlari Yevropa, Osiyo, Janubiy va Shimoliy Amerika, Osiya va hattoki, Afrikada olib borildil; urushda oʻsha paytdagi buyuk davlatlarning deyarli barchasi qatnashishdi. [[Parij tinchlik shartnomasi (1763)|Parij tinchlik shartnomasining]] imzolanishi Britaniya Imperiyasining kelajakiga katta taʼsir koʻrsatdi. Shimoliy Amerikadagi Fransiya koloniyalarining barchasi egallandi. Ispaniyadan Florida tortib olindi. Hindistonda ham fransuzlar britanlarga ancha katta hududlarni berdilar. Shunday qilib, Buyuk Britaniyaning Yetti yillik urush davomida Fransiya ustidan gʻalabasi uni dunyoning eng kuchli davlatiga aylantirdi<ref>[[#refPagden2003|Pagden]], p.&nbsp;91.</ref>.

== „Ikkinchi Britaniya Imperiyasining“ tuzilishi (1783—1815) ==

=== Oʻn uch amerika koloniyalarining yoʻqotilishi ===
{{main|AQSh mustaqillik urushi}}
[[Tasvir:Treaty of Paris by Benjamin West 1783.jpg|thumb| „Parij shartnomasi“, Benjamin Uest (1783). Rasmda (chapdan oʻngga): [[Jon Jey]], [[Jon Adams (prezident)|Jon Adams]], [[Benjamin Franklin]], [[Genri Lorens]] i [[Uilyam Templ Franklin]]. Britan rasmiylari rasmda tasvirlanishni xohlashmaganliklari sababli rasm ohiriga yetkazilmagan.]]
1760- va 1770-yillarda metropoliya va oʻn uch koloniyalar orasida munosabatlar keskin sovuqlashdi. Kolonistlarning noroziligiga sabab britan parlamentining ularning roziliklarini olmasdan turib kolonistlarni yangi soliqqa tortishga harakatlari boʻldi. Lekin asosiy sabab butun Shimoliy Amerikada Britaniya Imperiyasi hokimligining oʻrnatilishi edi. Bir tomondan barcha qurol va mehnat qurollarini avval fransuzlardan sotib olishga oʻrganib qolgan hindular inglizlar bilan savdo qilishga majbur boʻlishdi. Inglizlar esa hindularga ishonmaganliklari sababli hindularga qurol sotilishini taqiqlab qoʻyishdi, bu oʻz navbatida [[Pontiaklar qoʻzgʻoloni|hindular qoʻzgʻoloniga]] olib keldi. Hindularni tinchlantirish maqsadida britan hukumati kolonistlarga fransuzlardan tortib olingan yerlarga koʻchib borishni taqiqlab qoʻyishdi. Endi noroziliklar navbati fermerlar va mulkdorlarga keldi. Buning ustiga, inglizlar Fransiya bilan urushdan va hindular qoʻzgʻolonidan soʻng koloniyalarda katta miqdorda askarlar saqlashga majbur boʻldi. Bu askarlarni boqish uchun esa koloniyadagilar yangi soliqlarga tortildilar. Urushdan soʻng kerak boʻlmay qolgan (fransuz xavfi butunlay yoʻq qilinganligi sababli) askarlarga kolonistlar zor emasdilar. Shu sababli kolonistlar yangi soliqlar va britan askarlari savdo-sotiqqa xalaqit qila boshlaganliklari sababli qoʻzgʻolon koʻtarishdi.

1757-yilda qitʼada kelasi yili oʻz mustaqilliqini eʼlon qiladigan AQSh [[AQSh mustaqillik urushi|mustaqillik uchun urush]] boshlaydi. 1783-yilda kolonistlar Britaniya raqiblari sanalmish Fransiya, Ispaniya va Niderlandiya yordamida bu urushni yutishadi, Buyuk Britaniya esa AQShni mustaqil davlat deb tan olishga majbur boʻladi. Urush davomida amerikaliklar qisman [[Kanada bosqini|Britan Kanadasini]] egallashga harakat qilib koʻrishadi, lekin, fransuz tilida soʻzlashuvchi kolonistlar ularni qoʻllab-quvvatlamaganliklari sababli Kanada Britaniya qoʻl ostida qoladi<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_colier/3421/%D0%9A%D0%90%D0%9D%D0%90%D0%94%D0%90 Канада. История. Британское правление.]</ref>. AQSh mustaqilligi tan olingandan soʻng britan Kanadasiga imperiyaga sodiq boʻlgan 40 000dan 100 000gacha boʻlgan amerikaliklar qochib oʻtishadi. Ularning 14 000i Sent-Jon daryosi boʻyiga koʻchib oʻtishadi. 1784-yilda Britan hukumati yangi kelgan kolonistlardan [[Nyu Bransuik]] koloniyasini tuzish toʻgʻrisida qaror qiladi. ''[[1791-yilgi Konstitutsion akt]]'' Kanadani ingliz tilida soʻzlashuvchi Yuqori Kanada va fransuz tilida soʻzlashuvchi Quyi Kanada viloyatlariga boʻladi.

Ingliz Amerikasidagi strategik muhim hududlarning yoʻqotilishini tarixchilar „birinchi“ va „ikkinchi“ Britan imperiyalari orasidagi chegara deb hisoblashadi. Bundan soʻng metropoliya Osiyo, Tinch okeani havzasi va Afrikadagi hududlarni bosib olishga eʼtiborini qaratadi<ref name="ljames"/>.

[[Napoleon urushlari]] davomida Britaniya Imperiyasi ohirgi marta yoʻqotilgan Shimoliy Amerika hududlarini qaytarish uchun harakat qiladi. Amerikan-fransuz savdo aloqalariga xalaqit qilish uchun „ingliz dezertirlarini“ topish bahonasi ostida britan harbiy floti titib chiqadi. Bundan kelib chiqqan [[Anglo-amerikan urushi, 1812|anglo-amerikan urushida]] inglizlar vaqtinchalik Vashingtonni egallashadi, lekin 1815-yilgi tinchlik shartnomasiga koʻra ikki davlat hududlari urushdan oldingi hududlarda qoladi.

=== Ost Indiya kompaniyasining Hindistonda hukmronligi ===
{{main|Britan Ost Indiya kompaniyasi}}
[[Tasvir:Clive.jpg|thumb|[[Robert Klayv]]ning [[Plessi jangi]]da gʻalabasi Ost Indiya kompaniyasini savdo imperiyasidan yetakchi harbiy kuchga aylantirdi. 1760-yil]]
Oʻz faoliyatining birinchi yuz yilligida [[Britan Ost Indiya kompaniyasi]] oʻz eʼtiborini [[Hindiston sub-qitʼasi]]dagi savdo operatsiyalariga qaratgan. U 1617-yilda oʻz savdo huquqlarini olgan [[Boburshoxlar]] imperiyasiga qarshi chiqishni oʻylab ham koʻrmagan. Ammo XVIII asrga kelib Boburshoxlar imperiyasi qulashni boshlagan, kompaniya esa oʻz raqobatchisi [[Fransuz Ost Indiya kompaniyasi]]ga qarshi kurashga kirgan. 1757-yilda [[Plessi jangi]]da [[Robert Klayv]] boshchiligi ostidagi britanlar fransuzlar va ularning hind ittifoqchilarini magʻlub etishdi. Inglizlar [[Bengaliya]]ni oʻz qoʻllariga olishdi va Hindistondagi yetakchi siyosiy kuchga aylanishdi.

XVIII asrning ikkinchi yarmida kompaniya oʻz hududlarini kengaytirdi. Bu hududlar yoki kompaniya, yoki yollanma hind askarlari — [[sipohiylar]]dan iborat britan Hindiston armiyasi tomonidan qoʻrqitilgan mahalliy oʻyinchoq hukmdorlar tomonidan boshqarilgan. Hindistonni kolonial egallashning asosiy usuli fransuzlar kolonizatorlari tomonidan oʻylab topilib, inglizlar tomonidan keng foydalanilgan „subsidiar kelishuvlar“ boʻlgan<ref>[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000034/st012.shtml Распад империи Великого Могола и завоевание Индии англичанами]</ref>. Bu tizimga muvofiq kompaniya birinma ketin hind knyazliklarini kompaniya mahalliy kompaniya yollanma armiyasini boqish uchun „subsidiya“lar toʻlash toʻgʻrisidagi bitimlar tuzishga majburlagan. Shuningdek, bu knyazliklar oʻzlarining global ishlarini faqat britan rasmiysi yordamida bajarishga majbur boʻlishgan.

Boburshoxlar imperiyasining markazlashgan hukumatining inqirozi Hindistonning [[Hind mahalliy knyazliklarining roʻyxati|bir necha yuzlab mustaqil knyazliklarga]] boʻlinib ketishiga sababchi boʻldi, bu esa oʻz navbatida britan istilosini osonlashtirdi. Kompaniya atigi ikki marta jiddiy qurolli qarshilikka uchradi: birinchi marta — [[Marathlar davlati|marathlar ittifoqi]] tomonidan, ikkinchi marta — [[Sikx davlati]] tomonidan. Marathlarga qarshi britanlar [[Ingliz-marath urushlari|uch ingliz-marath urushlari]] olib borishdi. Bu urushlarda britanlar oʻz ulushlarini kutgan marathlar qoʻshnilari bilan ittifoq tuzishgan. Sikxlar bilan birinchi toʻqnashuv britanlar uchun juda omadsiz kechgan. Ammo 1839-yildan [[Sikxlar davlati]]da ichki nizolar boshlanib, davlat inqirozga yuz tutdi. Mana shunda britanlar sikxlarni [[Ikkinchi ingliz-sikx urushi]]da magʻlub etishdi.
[[Tasvir:British Empire.jpg|thumb|left|250px|Hindistondagi Britan ofitseri]]

1857-yilda butun Hindiston Ost Indiya kompaniyasi qoʻl ostiga oʻtdi. Lekin shu yilda [[sipohiylar qoʻzgʻoloni]] yuzaga keldi. Bu kompaniyaning Hindistondagi boshqaruviga chek qoʻydi. Uning oʻrniga toʻgʻridan-toʻgʻri taxt hukumati oʻrnatildi.

=== Tinch okeani tadqiqotlari ===

1718-yildan boshlab yiliga tahminan mingtadan jinoyatchilarni Amerikaga joʻnatardi. 1783-yilda oʻn uch koloniya yoʻqotilgach, britan hukumati bu maqsadlarda Avstraliyadan foydalana boshladi<ref>[http://www.imcl.ru/australia/070401_history.php История Австралии. Население Австралии. Как начиналась иммиграция в Австралию.]</ref>.

Avstraliyaning gʻarbiy qirgʻogʻi 1606-yilda golland tadqiqotchisi [[Villem Yanszon]] tomonidan ochilgan edi. [[Golland Ost Indiya kompaniyasi]] yangi qitʼaga [[Yangi Gollandiya (Avstraliya)|Yangi Gollandiya]] deb nom berdi, lekin uni kolonizatsiyalashga harakat qilib koʻrmadi.

1770-yilda kapitan [[Jeyms Kuk]] Tinch okeanining janubiy qismini tadqiq etish davomida Avstraliyaning gʻarbiy qismini kashf etdi va qitʼani Britaniya hududi deb eʼlon qildi. 1778-yilda Jozef Benks hukumatga Avstraliyada jinoyatchilar koloniyasini tuzish qanday muhimligini isbotlab berdi. Jinoyatchilarni oʻz ichiga olgan birinchi kema 1787-yilda [[Yangi Janubiy Uels]]ga qarab yoʻl oldi va 1788-yilda Avstraliyaga yetib keldi. Kelajakda Buyuk Britaniya 1840-yilgacha Yangi Janubiy Uelsga jinoyatchilarni joʻnatishda davom etdi. Koloniyadagi aholi soni bu paytga kelib 56 ming kishiga yetdi. Avstraliya koloniyalari vaqt oʻtishi bilan jun va tilla eksportyorlariga aylanishdi.

Oʻzining sayohati davomida Kuk 1642-yilda golland dengizchisi [[Abel Yanszon Tasman|Tasman]] tomonidan kashf etilgan [[Yangi Zelandiya]]ga ham tashrif buyurdi va 1769-, 1770-yillarda mos ravishda, Shimoliy va Janubiy orollarni [[Britan monarxiyasi|Britan toji]] mulki deb eʼlon qildi. Boshida yevropaliklar va tub aholi [[Maori (xalq)|maorilar]] oʻrtasidagi munosabatlar faqatgina savdo bilan cheklangan edi. XIX asrning birinchi oʻn yilligida asosan Shimoliy orolda birinchi doimiy ingliz aholi punktlari va savdo nuqtalari paydo boʻldi. 1839-yilda Yangizeland kompaniyasi yerlar sotib olish va koloniyalarga asos solish toʻgʻrisidagi rejalarini eʼlon qildi. 1840-yildaWilliam [[Uilliam Gobson|Gobson]] va 40tacha maori boshliqlari [[Vaytangi bitimi]]ni imzolashdi<ref>[http://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=%D0%94%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80_%D0%92%D0%B0%D0%B9%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B8 Договор Вайтанги], ''Вокруг Света''</ref>.

=== Napoleon Fransiyasi bilan urushlar ===
[[Tasvir:Sadler, Battle of Waterloo.jpg|thumb| [[Vaterloo jangi]]]]
Britaniya Fransiya hukumati tepasiga Napoleon Bonapart kelgach yana Fransiya bilan toʻqnashdi. U Britaniyaga bostirib kirish rejalari bilan faqat dengizorti koloniyalarigagina emas, balki Britaniyaning oʻziga xavf sola boshlagan. Napoleon urushlaridagi gʻalaba Britaniya Imperiyasidan ulkan resurslar va harakatlarni talab etgan. Fransuz portlari britan floti tomonidan toʻsilgan. 1805-yilda [[Trafalgar]] yonidagi [[Trafalgar jangi|dengiz jangida]] muhim gʻalabaga erishilgan. Inglizlar ham fransuz koloniyalariga va 1810yilda Napoleon tomonidan egallangan Gollandiyaga hujum qilishgan.

Fransiya 1815-yilda soʻzsiz taslim etildi. Urush natijalariga koʻra Buyuk Britaniya [[Ioan orollari]], [[Maalta]], [[Seyshel orollari]], [[Mavrikiy]], [[Sent-Lyusiya]], Tobago]], [[Trinidad (orol)|Trinidad]], [[Gayana]] va [[Kap koloniyasi]]ni egalladi. Keyinroq bir nech koloniya Fransiya va Gollandiyaga qaytarildi<ref name="ljames">Lawrence James. [http://books.google.co.uz/books/about/The_Rise_and_Fall_of_the_British_Empire.html?id=4DMS3r_BxOYC&redir_esc=y Rise & Fall of the British Empire]</ref>.

=== Qulchilikning bekor etilishi ===
[[Tasvir:Buxton Memorial 50577.jpg|thumb|150px|left|Bakston yodgorligi ({{lang-en|Buxton Memorial Fountain}}), London. 1865-yilda Britan Imperiyasida qulchilik bekor etilishi sharafiga oʻrnatilgan.]]
XIX asr boshiga kelib [[abolitsionistlar]] tomonidan bosimning kuchayishi 1807-yilda „[[Qul savdosiga qarshi akt]]“ning imzolanishiga olib keldi. [[Vest-Indiya]]da qullarning bozor narxi 80 funt boʻlgan bir paytda kemasida qullar topilgan kema kapitanlari har bir topilgan qul uchun 100 funtdan jarima toʻlashlari kerak boʻlgan. 1808-yilda [[Serra Leone]] ozod etilgan qullarning britan koloniyasi deb eʼlon qilingan.

1823-yilda qullikka qarshi jamiyat paydo boʻldi va 1833-yilda qabul qilingan „[[Qullikni bekor qilish toʻgʻrisidagi akt]]“ni imzolashga majbur etdi. Yangi aktga koʻra faqat qul savdosi emas, balki qullikning oʻzi ham noqonuniy deb eʼlon qilindi. 1834-yil avgustda imperiyadagi barcha qullar ozod deb eʼlon qilindi.

== 1815-1914-yillardagi imperiya yuz yilligi ==

[[Tasvir:British Empire 1897.jpg|thumb|300px|right|1897-yilda Britaniya Imperiyasi. Pushti rang oʻsha payt xaritalaridagi britan koloniyalarining odatiy rangi boʻlgan.]]
1815-1914-yillar davomida Britaniya Imperiyasi hududi 25 899 891&nbsp;km²ga, aholi soni 400 mln. kishiga yetdi. Napoleon magʻlub etilgach inglizlarga global masshtabda qarshilik qiladigan raqib qolmadi. Faqatgina mahalliy darajada Britaniya Rossiya bilan Osiyoda, fransuzlar va keyinroq nemislar bilan Afrikada, amerikaliklar bilan Lotin Amerikasida qarshi kelishi mumkin edi. Shuningdek, Britaniya Imperiyasi dunyoning yetakchi dengiz davlatiga aylandi.

Bu davrda Buyuk Britaniya rasmiy ravishda mustaqil boʻlgan Xitoy, Argentina, Siam kabi koʻplab mustaqil davlatlarning iqtisodiyotini boʻysundirdi<ref>Nigel Dalziel. [http://www.amazon.com/Penguin-Historical-British-Empire-Reference/dp/0141018445 The Penguin Historical Atlas of the British Empire]</ref>. XIX asr ikkinchi yarmida yangi texnologiyalar bugʻ mashinasi va telegrafning paydo boʻlishi imperiyani boshqaruv va himoyani yengillashtirgan holda kuchaytirdi. 1902-yilda butun imperiya telegraf simlari bilan qoplandi.

=== Osiyo ===
{{shuningdek|Sipohiylar qoʻzgʻoloni|Birinchi opium urushi|Ikkinchi opium urushi}}

Imperiya siyosatining Osiyodagi asosiy maqsadi eng qimmatli va Osiyoning boshqa hududlariga kalit hisoblanuvchi Hindistonni qoʻl ostida ushlash va Hindistondagi hududlarni kengaytirish edi. XIX asrning birinchi yarmida ekspansiyaning asosiy quroli Ost Indiya kompaniyasi edi. U oʻz askarlarini qirollik floti bilan birinchi marta Yetti yillik urushda birlashtirdi, shundan soʻng uning qurolli kuchlari Hindistondan tashqaridagi koʻplab urushlarda qatnashdi: Napoleonga qarshi Misrda (1799-yil), Gollandiyadan Yava tortib olinganda (1811-yil), [[Singapur]]ning (1819-yil) va [[Malakka]]ning (1824-yil) egallanishida, Birmaning egallanishida (1826-yil).
[[Tasvir:Victoria Disraeli cartoon.jpg|right|thumb|upright| „Qarilarga yangi toj“. 1876-yilning siyosiy karikaturasi, [[Benjamin Dizraeli|Dizraeli]] qirolicha Viktoriyaga Hindiston tojini taqdim etmoqda.]]

1839-yilda Kantondagi Xitoy rasmiylari 20 ming quti opiumni musodara qilishdi. Bunga javoban Buyuk Britaniya [[birinchi opium urushi]]ni boshladi. Urush natijasida inglizlar oʻsha paytda rivojlanmagan [[Gonkong]]ni egallashdi, Xitoyda narkomanizm esa juda yuqori choʻqqilarga yetdi.

1857-yilda britan qoʻmondonlariga qarshi yollanma hind askarlari — sipohiylar — [[Sipohiykar qoʻzgʻoloni|qoʻzgʻolonidan]] soʻng britan hukumati Hindistonda [[Hindiston general-gubernatori|general-gubernator]] boshchiligidagi toʻgʻridan-toʻgʻri boshqaruvni („British raj“) joriy etdi. Qirolicha Viktoriyaga Hindiston imperator ayoli toji kiydirildi. Ost Indiya kompaniyasiga shundan soʻng chek qoʻyildi (1858-yil).

=== Rossiya bilan raqobat ===
{{asosiy|Katta oʻyin}}
{{shuningdek|Birinchi ingliz-afgʻon urushi|Ikkinchi ingliz-afgʻon urushi|Uchinchi ingliz-afgʻon urushi}}

XIX asrda Britan va Rossiya imperiyalari Usmonli turklar imperiyasi, Eron va Sin Xitoyi inqirozidan Osiyoda yuzaga kelgan siyosiy boʻshliqni toʻldirishga harakat qilishdi. Rossiyaning 1826-1828-yillardagi [[Rus-fors urushi (1826-1828)|rus-fors]] va 1828-1829-yillardagi [[Rus-turk urushi (1828-1829)|rus-turk]] urushlaridagi gʻalabasi Hindistonga rus bosqinidan qoʻrqishni boshlagan Britaniyaning notinchligini chaqirdi<ref>[http://books.google.com.ua/books?id=1_41VGoCYU8C&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=true- Peter Hopkirk:Great Game|1—12|1]</ref>. Oʻzining geosiyosiy raqibini ortda qoldirish maqsadida 1839-yilda Britaniya [[Afgʻoniston amirligi|Afgʻonistonni]] egallashga birinchi marta urinib koʻrdi, lekin [[Birinchi ingliz-afgʻon urushi]] u uchun xalokatli yakunlandi.

1853-yilda Rossiyaning [[Bolqon yarimoroli|Bolqondagi]] taʼsiri kuchayadi. Rossiyaning [[Oʻrta Yer dengizi]] va [[Yaqin Sharq]]dagi taʼsiri kuchayashidan xavotirlangan Angliya va Fransiya [[Qrim urushi]]ni (1854-1856) boshlashdi. Urush Rossiya xalqaro taʼsirini pasaytirib, uning texnologik jihatdan qancha ortda qolganini koʻrsatib berdi.

Keyingi yigirma yil davomida Britaniya [[Belujiston]]ni (1876-yil), Rossiya esa hozirgi Qirgʻisizton, Qozogʻiston va Turkmaniston hududlarini bosib oldi. 1878-yilda ikki imperiya Osiyodagi taʼsir doiralarini boʻlib olish toʻgʻrisida birinchi marta kelishib olishdi. Shunga qaramay 1902-yilda Angliya Rossiya qarshi qaratilgan Yaponiya bilan ittifoq tuzdi. [[Rus-yapon urushi]] davomida Britaniya Imperiyasi rasmiy betarafligini eʼlon qilgan holda, maxfiy ravishda Yaponiyaga qurol va pul yetkazib turgan. Bu esa Rossiya imperiyasining magʻlubiyati va kuchsizlanishiga sabab boʻlgan.

1907-yilda Rossiya Germaniyaga qarshi qaratilgan ingliz-fransuz ittifoqiga ([[Antanta]]) qoʻshildi va ikki raqib imperiyaga ittifoqchilarga aylanishdi. Shu bilan bir vaqtda Rossiya Britaniyaning Afgʻoniston ustidan protektoratini tan oldi, [[Eron]] esa rus va ingliz taʼsir doiralariga boʻlindi. Xitoy ham xuddi shunday Yevropa davlatlari orasida taʼsir doiralariga boʻlib olindi.

=== Keyptaundan Qohiragacha Afrika ===
{{shuningdek|Birinchi ingliz-bur urushi|Ikkinchi ingliz-bur urushi|Ingliz-zuluss urushi}}

Britaniyaga Napoleon urushlaridan soʻng oʻtgan [[Kap koloniyasi]]ga 1652-yilda Afrikaning janubida metropoliya va Osiyodagi koloniyalar oʻrtasidagi toʻxtash nuqtasi sifatida [[Golland Ost Indiya kompaniya]]si tomonidan asos solingan edi. 1820-yildan boshlab bu yerga inglizlar oqimi kuchaydi. 1830-yillar oxiri 1840-yillar boshidagi buyuk koʻchish davomida minglab burlab koloniyalarni tark etib shimolga ketib, u yerda oʻzlarining respublikalari: [[Transvaal]] (1852-1877, 1881-1902- yily) va [[Ozod Oranj davlati]]ni (1854-1902) tuzishdi. Ular ham britanlar, ham soto va zulu kabi Afrika qabilalari bilan dushman boʻlishgan. [[Ikkinchi ingliz-bur urushi]] (1899-1902-yillar) natijasida bur respublikalari Britaniya Imperiyasiga qoʻshib olindi.

[[Tasvir:Punch Rhodes Colossus.png|thumb|''Rodoslik Koloss'' ([[Rodoslik Koloss]]) singari]]) — [[Sesil Rods]] [[Kap koloniyasi]]dan [[Qohira]]gacha boʻlgan masofani egallab turibdi]]
1869-yilda [[Napoleon III]] [[Oʻrtayer dengizi]] va [[Qizil dengiz]]ni birlashtiruvchi [[Suvaysh kanali]]ni ochdi. 1875-yilda Benjamin Dizraeli boshchiligidagi britan hukumati Misr hukmdori [[Ismoil Poshsho]]dan kanalning 44 % aksiyalarini 4 mln. funtga sotib oldi. Boshida kanal ustidan qoʻshma ingliz-fransuz boshqaruvi oʻrnatilgandi, 1882-yilda esa kanal hududi britan askarlari tomonidan egallandi. Suvaysh kanali ustidan ingliz-fransuz munozarasi 1902-yilda uning neytral hudud deb eʼlon qilinishi bilan tugadi, lekin de-fakto kanal 1954-yilgacha britan askarlari boshqaruvi ostida qoldi.

Kongo daryosining quyi oqimida Fransiya, Belgiya va Portugaliyaning faollashuvidan soʻng Yevropa davlatlari orasida [[Afrikaning kolonial boʻlinuvi|"Afrika uchun janjal"]] boshlandi. Muammolarni 1884-1885-yillardagi [[Berlin konferensiyasi (1884)]]da hal qilishga harakat qilishdi. Kolonial imperiyalar orasidagi raqobat 1890-yillargacha davom etdi. Birlashgan ingliz-misr askarlari 1896-yilda [[mahdiylar qoʻzgʻoloni]]ni bostirishdi va fransuzlarning [[Fashod inqirozi|Fashodga bosqiniga]] qarshilik koʻrsatishdi. Shundan soʻng Sudan qoʻshma ingliz-misr koloniyasi deb eʼlon qilindi, aslida esa britan boshqaruvi ostida qoldi.

Britan kolonizatori [[Sesil Jon Rods|Sesil Rods]] strategik muhim Suvaysh kanalini foydali qazilmalarga boy Janubiy Afrika bilan birlashtiruvchi Keyptaun-Qohira temir yoʻlini qurish taklifini bildirdi. 1888-yilda Rods oʻziga tegishli shaxsiy Britan Januniy Afrika kompaniyasi yordamida oʻz ismi sharafiga atalgan ulkan hudud — Rodeziyani egalladi.

== Jahon urushlari (1914-1945) ==

XX asr boshida Germaniya tez rivojlanayotgan harbiy va industrial davlatga aylandi. Buyuk Britaniya oʻzining kelajakda metropoliya va imperiya butunligini saqlash kuchi yoʻqolishi mumkinligidan qoʻrqa boshladi. Boʻlajak urushda Germaniyani taxminiy raqib sifatida koʻrgan Britaniya Imperiyasi oʻzining eski raqiblari Fransiya va Rossiya bilan yaqinlashuv yoʻliga oʻtdi (1904- va 1907-yillar ittifoqlari).

==== Birinchi jahon urushi ====

1914-yilda ikki Yevropa davlatlari bloklari oʻrtasida urush boshlandi. Urushda britan koloniyalari va dominionlari Britaniya Imperiyasiga katta yordam berdi. 2,5 mln.dan ortiq askarlar dominionlar armiyalarida xizmat qildi va koloniyalardagi minglab koʻngillilar britan armiyasiga safarbar etildi. Afrika koʻplab nemis koloniyalari britan askarlari tomonidan bosib olingan bir paytda Tinch okeanida Avstraliya va Yangi Zelandiya mos ravishda nemis Yangi Gvineyasi va Samoani bosib oldi.

[[Tasvir:Austro-Hungarian_fleet_on_maneuvers.jpg|200px|left|thumb|[[Grand Fleet|Ulkan flot]] [[Yutland jangi]] tomon yoʻl olyapti, 1916-yil]]

Avstraliya va Yangi Zelandiya askarlarining 1915-yilda [[Dardanell operatsiyasi|Gallipoli kampaniyasidagi]] hissalari bu davlatlarda milliy oʻzlikning paydo boʻlishiga ulkan taʼsir koʻrsatdi. Xuddi shu xolat Kanadada [[Vimi jangi]]dan soʻng roʻy berdi. Dominionlarning gʻalabadagi hissalari britan bosh vaziri [[Devid Lloyd Jorj|Lloyd Jorj]] tomonidan tan olindi. U 1917-yilda barcha dominionlarning bosh vazirlarini imperiya harbiy qoʻmitasiga qoʻshilishga chaqirdi<ref name="tolloyd">Trevor Owen Lloyd. [http://www.amazon.com/British-Empire-1558-1995-Oxford-History/dp/0198731337 The British Empire 1558-1995]</ref>.

1919-yilda imzolangan [[Versal bitimiga]] shartlariga koʻra imperiya 4 662 000&nbsp;km² kengaydi va aholi soni 13 mln.ga koʻpayib oʻz tarixidagi eng yuqori choʻqqisiga chiqdi. [[Germaniya koloniyalari]] va Usmonli turklar imperiyasining koʻplab hududlari gʻoliblar oʻrtasida [[Millatlar Ligasi mandati|Millatlat Ligasi mandatlariga]] koʻra boʻlib olindi.

==== Urushlar orasidagi davr ====

Britaniya Imperiyasi iqtisodiyoti bu davrda mustahkamlanishda davom etdi: koloniyalar va dominionlarga eksport 32 %dan 39 %ga oʻsdi, import esa 24 %dan 37 %ga oʻsdi.

Irlandiyaga mustaqil boshqaruv taqdim etilishining kechiktirilishi sababli [[Shinn Feyn]] boshchiligidagi mustaqillik tarafdorlari partiyasi sezilarli tarzda kuchaydi. 1918-yildagi parlament saylovlarida u Irlandiyadan koʻp oʻrin oldi, 1919-yilda Dublinda Irland assambleyasini tuzib, mustaqilligini eʼlon qildi. [[Irland Respublikasi armiyasi]] [[Irlandiyaning mustaqilli uchun urushi|britan boshqaruviga qarshi partizan urushini]] boshladi. Ingliz-irland urushi 1921-yilda ingliz-irland bitimining imzolanishi bilan yakunlandi. Bitimga koʻra imperiya tarkibidagi dominion sifatida [[Irland Ozod davlati]] tuzildi.

[[Tasvir:ImperialConference.jpg|thumb|left|Qirol Georg V Britaniya va dominionlar bosh vazirlari bilan 1926-yilgi Imperiya konferensiyasida.]]

32 irland grafliklaridan 6tasidan iborat [[Shimoliy Irlandiya]] hozirga qadar „[[1922-yilgi Irland hukumati toʻgʻrisidagi akt]]“ga koʻra Birlashgan Qirollik tarkibiga kiradi.

Shunga oʻxshash kurash Hindistonda boshlandi; ''[[1919-yilgi Hindiston hukumati toʻgʻrisidagi akt]]'' mustaqillik tarafdorlarini qoniqtirmadi. Britan hukumati mustaqillik uchun urushlar boshlanib ketmasligi uchun qattiqqoʻl choralarni qoʻllay boshladi, masalan, [[Panjob]]da. Bunga javoban [[Mahatma Gandi]] inglizlarning Hindiston aholisi tomonidan boykot qilinishi sanalgan nohamkorlik harakatini boshladi. 1922-yil 10-martda Gandi qamoqqa olinib, 18-martda ekstremistik ruhdagi materiallar nashr etganligi sababli ikki yil ozodlikdan mahrum etildi.

1923-yilgi Imperiya konferensiyasi dominionlarning [[metropoliya]]dan mustaqil ravishda oʻz tashqi siyosatini yurgizish imkonini berdi. Bundan bir yil oldingi Turkiyadagi [[Chanoq inqirozi]]da Britaniya yana dominionlar yordamini soʻradi, lekin Kanada va Janubiy Afrika bu safar yordam berishdan bosh tortdi. 1926-yilgi Imperiya konferensiyasi Irlandiya va Janubiy Afrika bosimi ostida [[dominion]]larni "Britan Imperiyasi tarkibidagi teng huquqga ega va bir-biriga boʻysunmaydigan davlatlar deb tan oldi<ref>[http://books.google.com/books?id=CpSvK3An3hwC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=true- Brown+Louis:The Twentieth Century|69|1]</ref>. Bu „Ikkinchi imperiya“ning qulashi edi, shundan soʻng „imperiya“ oʻrniga „Britan davlatlari hamdoʻstligi“ atamasi qoʻllanila boshladi.

==== II Jahon Urushi ====

Metropoliyaga urush eʼlon qilinishi yana avtomatik tarzda uning [[koloniya]]lariga oʻz taʼsirini koʻrsatdi, shu jumladan Hindistonga ham. Lekin bu safar dominionlarda urushga kirishdan bosh tortish huquqi bor edi. Ular ichida Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya va Janubiy Afrika baribir urushga qoʻshilishdi. Irlandiya esa urushga qoʻshilmay butun [[II Jahon Urushi]] davomida betaraflikni saqladi.

[[Tasvir:He's coming South.jpg|thumb|150px|Avstraliya yapon bosqinini kutmoqda]]

1940-yilda [[Fransuz kampaniyasi|Fransiya qulagach]] Imperiya 1941-yilda urushga [[Sovet Sotsialistik Respublikalar Ittifoqi|SSSR]] qoʻshilguncha Germaniya va uning ittifoqchilariga qarshi bir oʻzi qolib ketdi. Britan bosh vaziri [[Uinston Cherchill]] amerika prezidenti [[Franklin Ruzvelt]]dan faol tarzda [[harbiy yordam]] soʻragan. 1941-yilda ikki davlat Atlantika xartiyasini imzolashdi. Bu xartiya barcha koloniyalarga ozodlik berdi.

Yaponlar hujumi ostida qolgan Avstraliya va Yangi Zelandiya Britaniya oʻz imperiyasini himoya qila olmasligini tushuna boshlashdi. Bu ularni [[AQSh]] bilan yaqin aloqalar oʻrnatilishiga turtki berdi. 1951-yilda Avstraliya, Yangi Zelandiya va AQSh oʻrtasida [[ANZUS]] pakti imzolanishiga olib keldi.

== Dekolonizatsiya va „Ikkinchi imperiyaning qulashi“ (1945—1997) ==

Britaniya Imperiyasi II Jahon Urushida gʻalaba qozonishdi, ammo urush natijalari imperiya uchun juda vayronkor boʻldi. Yevropa vayonalarga aylanib, kuchlar balansi oʻtgan AQSh va SSSR armiyalari tomonidan egallab olingan edi. Buyuk Britaniya 3,5 mlrd. dollar miqdoridagi amerika qarzi yordamida qutulgan inqiroz yoqasiga kelib qoldi. Bu qarzning ohirgi foizlari 2006-yilda toʻlandi.

Koloniyalardagi antikolonial harakatlar tez kuchaydi. AQSh va SSSR oʻrtasida boshlangan [[Sovuq urush]]ga qaramasdan, ikki davlat ham yevropa kolonializmiga qarshi edi. Bu davrga mos boʻlgan „oʻzgarishlar shamoli“ atamasi imperiyaning sanoqli kunlari qolganligini bildirardi. Fransiya va Portugaliya oʻz imperiyalarini saqlab qolish uchun qimmat va foydasiz urushlarni boshlagan bir paytda, Buyuk Britaniya oʻz koloniyalaridan ularni stabil kommunizm tarafdori boʻlmagan hukumatlarga topshirib ketishni tanladi. 1945-1965-yillarda metropoliyadan tashqaridagi imperiya aholisi 700 mln.dan 5 mln.ga tushdi.

=== Mustaqillikning boshlanishi ===

[[Tasvir:Jinnah Gandhi.jpg|thumb|150px|Hindistonning mustaqillik uchun urushi davomidagi induistlar va musulmonlar yetakchilari [[Mahatma Gandi]] va [[Muhammad Ali Jinna]]]]

1945-yildagi parlament saylovlarida dekolonizatsiya tarafdorlari boʻlgan [[Leyboristlar partiyasi (Buyuk Britaniya)|Leyboristlar partiyasi]] gʻolib boʻldi. [[Klement Ettli]] boshchiligidagi Leyboristlar partiyasi imperiyaning eng ogʻriqli muammosi — Hindiston mustaqilliga oʻz eʼtiborini qaratdi. Bu koloniyada ikki yetakchi kuch boʻlmish [[Hindiston milliy kongressi]] va [[Musulmonlat ligasi]] oʻrtasida kelishmovchiliklar oʻsib borayotgandi. Bu ikki pertiya ham mustaqillikni xohlardi. Kongress unitar davlat tuzish taklifi bilan chiqdi. Bu davlatda musulmonlar kamchilik boʻlishidan xavfsiragan Liga musulmonlar koʻpchilik boʻlgan regionlarda islom davlatini tuzishni taklif qildi. Koʻpayib borayotgan tartibsizliklar va Qirollik Hind floti qoʻzgʻoloni 1946-yilda bosh vazirni Hindistonga eng uzogʻi bilan 1948-yilda mustaqillik berishni vada berishga majbur qildi.

Vaziyatning favquloddaligi va fuqarolik urushi xavfi soʻnggi Hindiston vitse-qiroli lord Mauntbettenni 1947-yilda 15-avgustda Hindistonni boʻlish va mustaqillik berishga majbur qildi. Britanlar yangi tuzilgan Hindiston va Pokiston davlatlarida oʻnlab mln. kishini kamchilik sifatida qoldirib, indusit va islom regionlari oʻrtasida chegara oʻtkazishdi. Millionlab odamlar ikkala yoʻnalishda chegarlarni kesib oʻtishdi, yuz minglab insonlar esa ikki din vakillari oʻrtasidagi zoʻravonliklar qurboni boʻlishdi. Aholisining katta qismi musulmon boʻlishiga qaramay Hindistonga berilgan Jammu va Kashmir haligacha ikki davlat munosabatlarini buzuvchi [[Kashmir muammosi|muammo]] sanaladi.
[[Tasvir:British Empire 1921 IndianSubcontinent.png|thumb|left|300 px|Britaniya Imperiyasi 1921-yilda]]

19480yilda Birma va Seylon (Shri-Lanka) mustaqillikga erishishdi. Hindiston, Pokiston va Seylon Hamdoʻstlikka qoʻshilishdi, Birma esa qoʻshilishni istamadi.

Britan mandatligi ostidagi Falastinda ham muammolar yuzaga keldi. Bu yerdagi kolonial hukumat juhudlar va koʻpchilik boʻlgan arablar oʻrtasidagi muammoga duch kelishdi. Bu yerdagi muammolar qiyinroq edi — Yevropadagi koʻplab juhud qochoqlari Falastinda boshqana qidirishardi, arablar esa juhudlar koʻchib kelishi toʻxtatilishini talab qilishdi. 1947-yilda imperiya kelgusi yili oʻz askarlarini Falastindan olib chiqib, mandatlikdan voz kechib, davlatning keyingi taqdirini [[Birlashgan Millatlar Tashkiloti|BMTga]] topshirishini eʼlon qildi<ref name="tolloyd"/>. [[BMT Bosh Assambleya]]si Falastinni juhud va arab mustaqil davlatlariga boʻlib, [[Quddus]] va [[Vifleyem]] shaharlari ustidan xalqaro protektorat oʻrnatilishi toʻgrisidagi [[BMTning Falastinni boʻlish toʻgʻrisidagi rejasi|№ 181 rezolyutsiyasini]] qabul qildi.

=== Suvaysh inqirozi va uning natijalari ===

{{asosiy|Suvaysh inqirozi}}

1951-yilda Buyuk Britaniyada hukumat tepasiga Cherchill boshchiligidagi [[Konservativlar partiyasi (Buyuk Britaniya)|Konservativlar partiyasi]] keldi. Konservatorlar Hindiston yoʻqotilishiga qaramay Suvaysh kanaliga tayanib, Yaqin Sharqdagi hukmronlikni saqlash orqali Britaniyani dunyoviy davlat sifatida saqlab qolish mumkinligiga ishonishardi. Lekin ular 1951-yilda Misrda [[Misrdagi iyul inqilobi|hukumat tepasiga kelgan]] [[Komil Abdul Nosir]]ni eʼtiborga olmasdan qoʻyolmasdilar. 1952-yilda britan askarlarini Suvaysh kanali hududidan olib chiqib ketib, 1955-yilda Sudan mustaqilligini tan olish toʻgrisidagi bitim imzolandi.

[[Tasvir:Eden, Anthony.jpg|thumb|upright|left| Buyuk Britaniya bosh vaziri [[Entoni Iden]]]]
1956-yilda prezident Nosir Suvaysh kanalini milliylashtirdi. Bunga javoban britan bosh vaziri [[Entoni Iden]] [[Isroil]]ning Misrga hujumiga vaqtida urushga qoʻshilib, Suvaysh kanalini egallash toʻgʻrisida maxfiy bitim imzoladi. Ammo u AQSh munosabatini hisobga olmagandi. Amerika prezidenti [[Duayt Devid Eyzenhauer|Eyzenhauer]] opertasiyani qoʻllab-quvvatlashdan bosh tortdi. [[AQSh]] Nikita Xrushyov urushda Misr tarafini olishga vada bergandan soʻng SSSR keng miqyosdagi urush boshlanishidan qoʻrqdi. Inglizlar toʻxtatish uchun amerikaliklar oʻzlarining britan funtidagi rezervlarini sotish orqali ingliz valyutasini sindirishlarini aytishdi. Natijada, urush harakatlari omadli boʻlib, kanal egallanganligiga qaramasdan, xalqaro bosim Britaniyani oʻz askarlarini olib chiqib ketishga majbur etdi.

Suvaysh inqirozi ommaviy ravishda Britaniyaning dunyoviy davlat maqomi yoʻqotilganligini namoyish etdi. Milliy gʻurur oyoq osti qilinib, parlament deputatlaridan birini roʻy bergan voqeani „Britaniya Vaterloosi“ deb atashga, boshqasini esa Britaniyani „Amerika satelliti“ deb nomlashga majbur qildi. Oʻsha paytlardagi insonlar ongining feʼlini [[Margaret Tetcher]] „Suvaysh sindromi“ deb atadi. Bu sindromdan Brtaniya 1982-yilgi [[Folklend urushi|Argentina bilan Folklend urushidagi]] gʻalabadan soʻnggina qutuldi.

Suvaysh inqirozi Yaqin Sharqdagi britan taʼsirini pasaytirganiga qaramasdan, uni butunligicha yoʻqotolmadi. Amerikaliklarning maqullashidan soʻng britan armiyasi 1957-yilda Ummonga, 1958-yilda Iordaniyaga, shuningdek, 1961-yilda Quvaytni roʻy berishi mumkin boʻlgan Eron xavfidan qutqarish uchun bu davlatga bostirib kirdi.

1967-yilda britan askarlari [[Aden]]dan, 1971-yilda [[Bahrayn]]dan chiqib ketishdi.

=== Oʻzgarishlar shamoli ===
[[Tasvir:British Decolonisation in Africa.png|right|thumb|Afrikadagi dekolonizatsiya. 1960-yillar ohiriga kelib Rodeziya (boʻlajak Zimbabve) va Janubi-Gʻarbiy Afrikadan (hozirgi Namibiya) tashqari barcha britan koloniyalariga mustaqillikka erishishdi.]]
1960-yilda [[Buyuk Britaniya bosh vaziri]] [[Garold Makmillan]] [[Keyptaun]]da nutq soʻzladi. Oʻz nutqida u ''"bu qitʼada oʻzgarishlar shamoli esayotganligi"'' toʻgrisida aytdi. Makmillan fransuzlar [[Aljirning mustaqillik uchun urushi|Aljirda olib borayotganga]] oʻxshagan kolonial urushlarni xohlamaganligi uchun dekolonizatsiya gʻoyasini qoʻllab-quvvatlagan. 1950-yillarda faqatgina uch koloniya — [[Sudan]], [[Gana]] va [[Malayya]] mustaqillikka erishgan boʻlsa, 1968-yilga Janubiy Rodeziyadan boshqa Afrikadagi barcha britan koloniyalari mustaqillikka erishdi. Hududdan ingliz askarlarining chiqib ketishi oq tanli aholi uchun katta muammolarni keltirib chiqardi, ayniqsa, Rodeziyada. 1965-yilda oq tanli aholi yetakchisi bosh vazir [[Yan Smit]] bir tomonlama Rodeziyaning Britaniya Imperiyasidan ajralib chiqqani toʻgʻrisida eʼlon qildi. Davlatda oqlar va qoralar 1979-yilgacha davom etgan oʻrtasidagi [[Janubiy Rodeziyadagi urush|fuqarolik urushi]] boshlandi. Urush davlatda britan kuzatuvi ostidagi saylovlar oʻtkazilgunga qadar, britan kolonial hukumati qoʻl ostiga oʻtgandagina tugadi. Saylovlarda yangi tuzilgan [[Zimbabve]] davlatining [[Zimbabve bosh vaziri|bosh vaziriga]] aylangan [[Robert Mugabe]] yutib chiqdi.

Oʻrta Yer dengizida britanlar [[EOKA|grek-kipriotlar]] tomonidan boshlangan patizan urushiga duch kelishdi. Urush 1960-yilda [[Kipr (orol)|Kipr]] mustaqilligi eʼlon qilinishi bilan tugadi, lekin Birlashgan Qirollik [[Akrotiri va Dekeliya]] harbiy bazalari ustidan oʻz nazoratini saqlab qoldi. [[Malta]] va [[Gotso]] orollari 1964-yilda mustaqillikka erishishdi.

1958-yilda [[Vest-Indiya federatsiyasi]] tuzildi, lekin u 1962-yildayoq [[Yamayka]] va [[Trinidad (orol)|Trinidad]] ajralib chiqqanligi sababli parchalanib ketadi. [[Barbados]] 1966-yilda mustaqillikka erishadi, Karib dengizidagi boshqa ingliz orollari esa 1970- va 1980-yillarda mustaqillikka erishadi. Britaniya hukmronligi ostida faqatgina [[Angilya]], [[Tyorks va Kaykos]] orollari, [[Britan Virginia orollari]], [[Kayman orollari]] va [[Montserrat]] qoladi. [[Gayana]] 1966-yilda mustaqillikka erishadi. Kontinental Amerikadagi soʻnggi britan mulki [[Britan Gondurasi]] 1973-yilda [[Beliz]] nomi ostidagi erkin boshqariluvchi koloniyaga aylanadi va 1981-yilda toʻliq mustaqillikka erishadi. [[Belizning Gvatemala bilan hududiy bahsi]] hozirgacha yechilmay qolmoqda.

Tinch okeanidagi Britan hududlari 1970- ([[Fiji]]) va 1980-yil ([[Vanuatu]]) orasida mustaqillikka erishadi. [[Fiji]], [[Tuvalu]], [[Papua-Yangi Gvineya]] [[Hamdoʻstlik qirolliklari]]ga aylanishdi.

=== Imperiyaning tugallanishi ===

{{shuningdek|Folklend urushi}}

1980-1981-yillarda Rodeziya (hozirgi Zimbabve), Vanuatu va Belizga mustaqillik taqdim etilgandan soʻng dekolonizatsiya jarayoni qariyb tugaydi. Avvalgi imperiyadan faqatgina butun dunyo boʻylab tarqalib yotgan orollar va avanpostlar qoladi. 1982-yilda oʻzining soʻnggi koloniyalaridan biri — [[Folklend orollari]]ni [[Ispan Imperiyasi]] davridan qolgan talabga asoslanib urush ochgan [[Argentina]]dan himoya qiladi. Muvaffaqiyatli harbiy operatsiyalar koʻpchilikka Britaniya yana dunyoviy davlatga aylanishi haqida gapirishga asos beradi.

Huddi oʻsha yili Kanada metropoliya bilan soʻnggi yuridik aloqalarini uzadi. ''[[1982-yilgi Kanada akti]]'' Kanada konstitutsiyasiga oʻzgartirish uchun boshqa Britaniyaning roziligi kerakmasligini tasdiqlaydi. Shunga oʻxshash aktlar 1986-yilga Avstraliya va Yangi Zelandiyaga nisbatan qabul qilinadi<ref>[http://www.amazon.com/Decline-Fall-British-Empire/dp/0224062220/ref=sr_1_1?s=books&ie=UTF8&qid=1317726746&sr=1-1#reader_0224062220- Piers Brendon:Decline and Fall of the British Empire|656|1]</ref>.

== Britaniya Imperiyasidan qolgan natijalar ==
[[Tasvir:Location of the BOTs-ru.svg|left|thumb|[[Britan dengizorti hududlari]]]]
Hozirig kunda Birlashgan Qirollik [[Britan orollari]]dan tashqari [[Britan dengizorit hududlari|14 hudud]] ustidan suverenitetga ega. 2002-yilda ular Britan dengizorit hududlari nomiga ega boʻlishdi. Bu hududlarning baʼzilarida odam yashamaydi (vaqtinchalik harbiy va ilmiy insonlardan tashqari). Boshqalari turli darajadagi oʻz boshqaruviga ega va Buyuk Britaniyaga xalqaro aloqalar va himoya boʻyicha qaram.

Baʼzi dengizorti hududlari ustidan britan suvereniteti boshqa davlatlardan tomonidan tan olinmagan: [[Gibraltar]] [[Ispaniya]] tomonidan, [[Folklend orollari]], [[Janubiy Georgiya]] va [[Janubiy Sendvich orollari]] Argentina tomonidan va boshqalar.

Bir necha yuz yillik britan boshqruvi va britan immigratsiyasi butun dunyo boʻylab koʻplab davlatlarda oʻz izini qoldirgan. Britanlar tomonidan oʻtkazilgan siyosiy chegaralar har doim ham millatlar joylashuviga mos boʻlmagan va Kashmir, Falastin, Sudan, Nigeriya va Shri-Lankada koʻplab muammolarga sabab boʻlgan. Britan [[Parlament respublikasi|parlament tizimi]] koʻplab sobiq koloniyalar uchun hukumat boshqaruvi turiga aylandi. Angliya qonunchiligi esa ularning yuridik tizimlariga katta taʼsir qildi. Britan oliy apellyatsion sudi hozirgacha [[Karib dengizi]] va [[Tinch okeani]]da joylashgan sobiq kolonialarning oliy sudi hisoblanadi. Ingliz tili 400 mln. kishi uchun ona tili sanaladi, qariyb 1 mlrd. odam esa ingliz tilida xorijiy til sifatida gapiradi. Britan missionerlari anglikan cherkovini barcha qitʼalarga tarqatishgan.

Sobiq imperiyaning koʻplab qismlarida hozirgacha kolonial arxitektura saqlanib qolgan — cherkovlar, temir yoʻl vokzallari, hukumat binolari. [[Kriket]], [[regbi]], [[golf]] va boshqa britan sport turlari britan oʻlchov birliklariga oʻxshab butun imperiyaga tarqalgan.

Millionlab kolonistlar Britan orollarini tark etib AQSh, Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiyaga asos solishgan. Bu davlatlarning hozirgi aholisi asosan Britaniyalilar va Irlandiyaliklar avlodlari sanalishadi. Britan protestantlari Simoliy Irlandiya aholisining katta qismini tashkil etadi va JARning asosiy oq tanli etnik guruhi hisoblanishadi.

== Yana qarang ==

* [[Pax Britannica]]
* [[Buyuk Britaniya koloniyalari]]
* [[Britan davlatlari hamdoʻstligi]]
* [[Eng yirik imperiyalar roʻyxati]]
* [[Kolonializm]]
* [[Imperializm]]

== Manbalar ==
{{manbalar|colwidth=30em}}

== Adabiyotlar ==
{{Refbegin|60em}}
*{{kitob manbasi|first=David|last=Abernethy|title=The Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415–1980|publisher=Yale University Press|year=2000|isbn=0-300-09314-4|url=http://books.google.com/?id=ennqNS1EOuMC|ref=refAbernethy2000|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Kenneth|last=Andrews|title=Trade, Plunder and Settlement: Maritime Enterprise and the Genesis of the British Empire, 1480–1630|publisher=Cambridge University Press|year=1984|isbn=0-521-27698-5|url=http://books.google.com/?id=iTZSFcfBas8C|ref=refAndrews1985|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Bandyopādhyāẏa|first=Śekhara|title=From Plassey to partition: a history of modern India|year=2004|isbn=81-250-2596-0|ref=refSekhara2004|publisher=Orient Longman}}
*{{kitob manbasi|first=Piers|last=Brendon|authorlink=Piers Brendon|title=The Decline and Fall of the British Empire, 1781–1997|publisher=Random House|year=2007|isbn=0-224-06222-0|url=http://www.amazon.com/Decline-Fall-British-Empire-1781-1997/dp/0307268292|ref=refBrendon|accessdate=6-oktabr 2010-yil}}
*{{kitob manbasi|title=Britain and the Dominions|year=n.d.|url=http://www.cambridge.org/gb/knowledge/isbn/item6480148/?site_locale=en_GB|publisher=Cambridge University Press|ref=refBrittain}}
*{{kitob manbasi|first=Judith|last=Brown|title=The Twentieth Century, The Oxford History of the British Empire Volume IV|publisher=Oxford University Press|year=1998|isbn=0-19-924679-3|url=http://books.google.com/?id=CpSvK3An3hwC|ref=refOHBEv4|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Louis|first=Roger|title=The British Empire in the Middle East, 1945-1951: Arab Nationalism, the United States, and Postwar Imperialism|year=1986|publisher=Oxford University Press|isbn=9780198229605|pages=820|url=http://books.google.com/books?id=ATQQ0FMS1FQC&pg=PA718&lpg=PA718|ref=refRoger1986|accessdate=24-avgust 2012-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Pham|first=P.L.|title=Ending ʻEast of Suez’: The British Decision to Withdraw from Malaysia and Singapore, 1964–1968|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=9780199580361|url=http://www.amazon.com/Ending-East-Suez-Historical-ebook/dp/B00650R47Q|ref=refPham2010|accessdate=24-avgust 2012-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Phillip|last=Buckner|title=Canada and the British Empire|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-927164-1|url=http://books.google.com/?id=SJA7OIinf4MC|ref=refBuckner2008|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Kathleen|last=Burk|title=Old World, New World: Great Britain and America from the Beginning|publisher=Atlantic Monthly Press|year=2008|isbn=0-87113-971-5|url=http://books.google.com/?id=UxGnPvSe_n8C|ref=refBurk2008|accessdate=22-yanvar 2012-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Nicholas|last=Canny|title=The Origins of Empire, The Oxford History of the British Empire Volume I|publisher=Oxford University Press|year=1998|isbn=0-19-924676-9|url=http://books.google.com/?id=eQHSivGzEEMC|ref=refOHBEv1|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Clegg|first=Peter|title=Extended Statehood in the Caribbean|year=2005|publisher=Rozenberg Publishers|isbn=90-5170-686-3|editor=de Jong, Lammert; Kruijt, Dirk|ref=refClegg2005|chapter=The UK Caribbean Overseas Territories}}
*{{kitob manbasi|last=Combs|first=Jerald A.|title=The History of American Foreign Policy: From 1895|url=https://archive.org/details/historyofamerica0003comb|year=2008|publisher=M.E. Sharpe|isbn=978-0-7656-2056-9|ref=refCombs2008}}
*{{kitob manbasi|first=Nigel|last=Dalziel|title=The Penguin Historical Atlas of the British Empire|publisher=Penguin|year=2006|isbn=0-14-101844-5|url=http://books.google.com/?id=u0wUAQAAIAAJ|ref=refDalziel2006|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Saul|last=David|authorlink=Saul David|title=The Indian Mutiny|publisher=Penguin|year=2003|isbn=0-670-91137-2|url=http://books.google.com/?id=H2KOAAAACAAJ|ref=refDavid2003|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Elkins|first=Caroline|title=Imperial Reckoning: The Untold Story of Britain's Gulag in Kenya|year=2005|publisher=Owl Books|isbn=0-8050-8001-5|ref=refElkins2005}}
*{{kitob manbasi|first=Niall|last=Ferguson|authorlink=Niall Ferguson|title=Colossus: The Price of America's Empire|publisher=Penguin|year=2004|isbn=1-59420-013-0|url=http://books.google.com/?id=Uy23kBDD7WcC|ref=refFerguson2004|accessdate=22-iyul 2009-yil}}{{Deadlink|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*{{kitob manbasi|first=Niall|last=Ferguson|authorlink=Niall Ferguson|title=Empire|publisher=Basic Books|year=2004|isbn=0-465-02329-0|url=http://books.google.com/?id=luSjXeSByHEC|ref=refFergusonEmpire2004|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Fieldhouse|first=David Kenneth|title=The West and the Third World: trade, colonialism, dependence, and development|url=https://archive.org/details/westthirdworldtr0000fiel_n6z1|year=1999|publisher=Blackwell Publishing|isbn=0-631-19439-8|ref=refFieldhouse1999}}
*{{kitob manbasi|last=Fox|first=Gregory H.|title=Humanitarian Occupation|url=https://archive.org/details/humanitarianoccu0000foxg|year=2008|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-85600-3|ref=refFox2008}}
*{{kitob manbasi|last=Games|first=Alison|title=The British Atlantic world, 1500–1800|year=2002|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=0-333-96341-5|ref=refGames2002|editor=Armitage, David; Braddick, Michael J}}
*{{kitob manbasi|title=HC Paper 147-II House of Commons Foreign Affairs Committee: Overseas Territories, Volume II|publisher=The Stationery Office|year=2008|isbn=0-215-52150-1|url=http://books.google.com/?id=HhsZSMEH5DoC|ref=refFAC|accessdate=22-iyul 2009-yil|author1=Gapes, Mike}}
*{{kitob manbasi|first=Sir Martin|last=Gilbert|authorlink=Martin Gilbert|title=Churchill and America|isbn=0-7432-9122-0|publisher=Simon and Schuster|year=2005|url=http://books.google.com/?id=vF7wGAzgwfQC|ref=refGilbert2005|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Erik|last=Goldstein|title=The Washington Conference, 1921–22: Naval Rivalry, East Asian Stability and the Road to Pearl Harbor|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-7146-4559-1|url=http://books.google.com/?id=dDmJPPGjfJMC|ref=refGoldstein|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Goodlad|first=Graham David|title=British foreign and imperial policy, 1865–1919|publisher=Psychology Press|year=2000|isbn=0-415-20338-4|url=http://books.google.com/?id=clnBkEo7za4C|ref=refGoodlad|accessdate=18-sentabr 2010-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Herbst|first=Jeffrey Ira|title=States and power in Africa: comparative lessons in authority and control|url=https://archive.org/details/statespowerinafr0000herb|year=2000|publisher=Princeton University Press|isbn=0-691-01028-5|ref=refHerbst2000}}
*{{kitob manbasi|first=Peter |last=Hinks|title=Encyclopedia of antislavery and abolition|publisher=Greenwood Publishing Group|year=2007|isbn=978-0-313-33143-5|url=http://books.google.com/?id=_SeZrcBqt-YC|ref=refHinks|accessdate=1-avgust 2010-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Hodge|first=Carl Cavanagh|title=Encyclopedia of the Age of Imperialism, 1800–1914|publisher=Greenwood Publishing Group|year=2007|isbn=0-313-33404-8|url=http://books.google.com/?id=-hOkx7Gi4OoC|ref=refhodge47|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Richard|last=Hogg|title=A History of the English Language|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-66227-7|url=http://books.google.com/?id=U5FDi8WksqYC|ref=refHogg|accessdate=13-aprel 2010-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Peter|last=Hopkirk|title=The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia|publisher=Kodansha International|year=2002|isbn=4-7700-1703-0|ref=refHollowell2002|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Jonathan|last=Hollowell|title=Britain Since 1945|url=http://books.google.com/?id=VxQxFMV_3IUC|publisher=Blackwell Publishing|year=1992|isbn=0-631-20968-9|ref=refHopkirk1992}}
*{{kitob manbasi|first=Ronald|last=Hyam|title=Britain's Imperial Century, 1815–1914: A Study of Empire and Expansion|publisher=Palgrave Macmillan|year=2002|isbn=978-0-7134-3089-9|url=http://books.google.com/?id=2eMoHQAACAAJ|ref=refHyam2002|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Lawrence|last=James|authorlink=Lawrence James|title=The Rise and Fall of the British Empire|year=2001|publisher=Abacus|isbn=978-0-312-16985-5|url=http://books.google.com/?id=4DMS3r_BxOYC|ref=refJames2001|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Janin|first=Hunt|title=The India–China opium trade in the nineteenth century|year=1999|publisher=McFarland|isbn=0-7864-0715-8|ref=refJanin1999}}
*{{kitob manbasi|last=Joseph|first=William A.|title=Politics in China|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-533530-9|ref=refJoseph2010}}
*{{kitob manbasi|last=Keay|first=John|title=The Honourable Company|year=1991|publisher=Macmillan Publishing Company|ref=refKeay}}
*{{kitob manbasi|last=Kelley|first=Ninette|title=The Making of the Mosaic (2nd ed.)|year=2010|publisher=University of Toronto Press|isbn=978-0-8020-9536-7|ref=refKelley2010|coauthors=Trebilcock, Michael}}
*{{kitob manbasi|first=Kevin|last=Kenny|title=Ireland and the British Empire|publisher=Oxford University Press|year=2006|isbn=0-19-925184-3|url=http://books.google.com/?id=qhW7-vYt8PsC|ref=refKenny|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Knight|first=Franklin W.|title=The Modern Caribbean|year=1989|publisher=University of North Carolina Press|isbn=0-8078-1825-9|ref=refKnight1989|coauthors=Palmer, Colin A.}}
*{{kitob manbasi|first=Jon|last=Latimer|authorlink=Jon Latimer|title=War with America|publisher=Harvard University Press|year=2007|isbn=0-674-02584-9|url=http://books.google.com/?id=wneIGAAACAAJ|ref=refLatimer|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Lee|first=Stephen J.|title=Aspects of British political history, 1815–1914|url=https://archive.org/details/aspectsofbritish0000lees|year=1994|publisher=Routledge|isbn=0-415-09006-7|ref=refLee1994}}
*{{kitob manbasi|last=Lee|first=Stephen J.|title=Aspects of British political history, 1914–1995|url=https://archive.org/details/aspectsofbritish0000lees_r9x7|year=1996|publisher=Routledge|isbn=0-415-13102-2|ref=refLee1996}}
*{{kitob manbasi|first=Philippa |last=Levine|title=The British Empire: Sunrise to Sunset|publisher=Pearson Education Limited|year=2007|isbn=978-0-582-47281-5|url=http://books.google.com/?id=igb1-UL5Pd0C|ref=refLevine|accessdate=19-avgust 2010-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Trevor Owen|last=Lloyd|title=The British Empire 1558–1995|publisher=Oxford University Press|year=1996|isbn=0-19-873134-5|url=http://books.google.com/?id=gIBgQgAACAAJ|ref=refLloyd1996|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Wm. Roger|last=Louis|title=Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez and Decolonization|publisher=I. B. Tauris|year=2006|isbn=1-84511-347-0|url=http://books.google.com/?id=NQnpQNKeKKAC|ref=refLouis2006|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Thomas|last=Macaulay|authorlink=Thomas Babington Macaulay|title=[[The History of England from the Accession of James the Second]]|publisher=Penguin|year=1848|isbn=0-14-043133-0|ref=refMacaulay1979}}
*{{kitob manbasi|last=Macdonald|first=Barrie|title=Tides of history: the Pacific Islands in the twentieth century|url=https://archive.org/details/tidesofhistorypa0000unse|year=1994|publisher=University of Hawaii Press|isbn=0-8248-1597-1|editor=Howe, K.R.; Kiste, Robert C.; Lal, Brij V|chapter=Britain|ref=refMacdonald1994}}
*{{kitob manbasi|first=W. Donald|last=McIntyre|title=The Commonwealth of Nations|publisher=University of Minnesota Press|year=1977|isbn=0-8166-0792-3|url=http://books.google.com/?id=EbojMikATQwC|ref=refMcIntyre|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Iain|last=McLean|title=Rational Choice and British Politics: An Analysis of Rhetoric and Manipulation from Peel to Blair|publisher=Oxford University Press|year=2001|isbn=0-19-829529-4|url=http://books.google.com/?id=_O_ADWrESYQC|ref=refMcLean2001|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Angus|last=Maddison|title=The World Economy: A Millennial Perspective|publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development|year=2001|isbn=92-64-18654-9|url=http://books.google.com/?id=6D01BTuzScwC|ref=refMaddison2001|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=John|last=Magee|title=Northern Ireland: Crisis and Conflict|publisher=Taylor & Francis|year=1974|url=http://books.google.com/?id=S5c9AAAAIAAJ|isbn=0-7100-7947-8|ref=refMagee|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Magnus|last=Magnusson|title=Scotland: The Story of a Nation|publisher=Grove Press|year=2003|isbn=0-8021-3932-9|url=http://books.google.com/?id=sEV4zgXOJLsC|ref=refMagnusson2003|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=PJ|last=Marshall|title=The Eighteenth Century, The Oxford History of the British Empire Volume II|publisher=Oxford University Press|year=1998|isbn=0-19-924677-7|url=http://books.google.com/?id=G3_GI-K7aWAC|ref=refOHBEv2|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=PJ|last=Marshall|title=The Cambridge Illustrated History of the British Empire|publisher=Cambridge University Press|year=1996|isbn=0-521-00254-0|url=http://books.google.com/?id=S2EXN8JTwAEC|ref=refMarshall|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Martin|first=Laura C|title=Tea: the drink that changed the world|url=https://archive.org/details/teadrinkthatchan00unse|year=2007|publisher=Tuttle Publishing|isbn=0-8048-3724-4|ref=refMartin2007}}
*{{kitob manbasi|first=Philippa|last=Mein Smith|title=A Concise History of New Zealand|publisher=Cambridge University Press|year=2005|url=http://books.google.com/?id=wisr4OGPjwoC|isbn=0-521-54228-6|ref=refMeinSmith|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Mulligan|first=Martin; Hill, Stuart|title=Ecological pioneers|url=https://archive.org/details/ecologicalpionee0000mull|year=2001|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-81103-1|ref=refMulligan2001}}
*{{kitob manbasi|first=Anthony|last=Pagden|authorlink=Anthony Pagden|title=Peoples and Empires: A Short History of European Migration, Exploration, and Conquest, from Greece to the Present|publisher=Modern Library|year=2003|isbn=0-8129-6761-5|url=http://books.google.com/?id=-RCeAAAACAAJ|ref=refPagden2003|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Timothy H|last=Parsons|title=The British Imperial Century, 1815-1914: A World History Perspective|publisher=Rowman & Littlefield|year=1999|isbn=0-8476-8825-9|url=http://books.google.com/?id=81ZlzUsO8EYC|ref=refParsons|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Phillips|last=Payson O'Brien|title=The Anglo–Japanese Alliance, 1902–1922|publisher=Routledge|year=2004|isbn=0-415-32611-7|url=http://books.google.com/?id=LNbDqOzSvpkC|ref=refOBrien|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Peters|first=Nonja|title=The Dutch down under, 1606–2006|year=2006|publisher=University of Western Australia Press|ref=refPeters2006|isbn=1-920694-75-7}}
*{{kitob manbasi|first=Andrew|last=Porter|title=The Nineteenth Century, The Oxford History of the British Empire Volume III|publisher=Oxford University Press|year=1998|isbn=0-19-924678-5|url=http://books.google.com/?id=oo3F2X8IDeEC|ref=refOHBEv3|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Rhodes|first=R.A.W.|title=Comparing Westminster|url=https://archive.org/details/comparingwestmin00unse|year=2009|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-956349-4|ref=refRhodes2009|coauthors=Wanna, John; Weller, Patrick}}
*{{kitob manbasi|last=Rothermund|first=Dietmar|title=The Routledge companion to decolonization|url=https://archive.org/details/routledgecompani0000roth|year=2006|publisher=Routledge|isbn=0-415-35632-6|ref=refRothermund2006}}
*{{kitob manbasi|first=Trevor|last=Royle|title=Crimea: The Great Crimean War, 1854–1856|publisher=Palgrave Macmillan|year=2000|isbn=1-4039-6416-5|url=http://books.google.com/?id=MrBnHQAACAAJ|ref=refRoyle2000|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Shennan|first=J.H|title=International relations in Europe, 1689–1789|url=https://archive.org/details/internationalrel0000shen|year=1995|publisher=Routledge|isbn=0-415-07780-X|ref=refShennan1995}}
*{{kitob manbasi|first=Simon|last=Smith|title=British Imperialism 1750–1970|publisher=Cambridge University Press|year=1998|isbn=978-3-12-580640-5|url=http://books.google.com/?id=D0BbYZPczhQC|ref=refSmith1998|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Springhall|first=John|title=Decolonization since 1945: the collapse of European overseas empires|url=https://archive.org/details/decolonizationsi00john|year=2001|publisher=Palgrave|isbn=0-333-74600-7|ref=refSpringhall2001}}
*{{kitob manbasi|first=Alan|last=Taylor|authorlink=Alan Taylor (historian)|title=American Colonies, The Settling of North America|publisher=Penguin|year=2001|isbn=0-14-200210-0|url=http://books.google.com/?id=SOqfIAAACAAJ|ref=refTaylor2001|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Margaret|last=Thatcher|authorlink=Margaret Thatcher|title=The Downing Street Years|publisher=Harper Collins|year=1993|isbn=0-06-017056-5|url=http://books.google.com/?id=Ar0Yvc3-ukAC|ref=refThatcher|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|first=Hugh|last=Thomas|authorlink=Hugh Thomas (writer)|title=The Slave Trade: The History of The Atlantic Slave Trade|publisher=Picador, Phoenix/Orion|year=1997|isbn=0-7538-2056-0|url=http://books.google.com/?id=mRFTZ3iz_ncC|ref=refThomas|accessdate=22-iyul 2009-yil}}
*{{kitob manbasi|last=Tilby|first=A. Wyatt|authorlink=A. Wyatt Tilby|title=British India 1600–1828|year=2009|publisher=BiblioLife|isbn=978-1-113-14290-0|ref=refTilby2009}}
*{{kitob manbasi|last=Torkildsen|first=George|title=Leisure and recreation management|url=https://archive.org/details/leisurerecreatio0000tork|year=2005|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-30995-0|ref=refTorkildsen2005}}
*{{kitob manbasi|last=Turpin|first=Colin|title=British government and the constitution (6th ed.)|year=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69029-4|ref=refTurpin2007|coauthors=Tomkins, Adam}}
*{{kitob manbasi|last=Vandervort|first=Bruce|title=Wars of imperial conquest in Africa, 1830–1914|year=1998|publisher=University College London Press|isbn=1-85728-486-0|ref=refVandervort1998}}
*{{kitob manbasi|last=Zolberg|first=Aristide R|title=A nation by design: immigration policy in the fashioning of America|url=https://archive.org/details/nationbydesignim0000zolb|year=2006|publisher=Russell Sage|isbn=0-674-02218-1|ref=refZolberg2006}}
{{Refend}}

== Havolalar ==
*[http://www.ualberta.ca/~janes/EMPIRE.html The British Empire. An Internet Gateway] {{ref-en}}
*[http://www.britishempire.co.uk/ The British Empire] {{ref-en}}
*[http://www.engelsklenker.com/british_empire_history_resource.php The British Empire audio resources at TheEnglishCollection.com] {{Webarxiv|url=https://archive.today/20121205003208/http://www.engelsklenker.com/british_empire_history_resource.php |date=2012-12-05 }} {{ref-en}}
*[https://zamin.uz/oz/world/422-buyuk-britaniya-xviii-asrdagi-arzlarini-taratishga-aror-ildi.html Buyuk Britaniya XVIII asrdagi qarzlarini tarqatishga qaror qildi] {{ref-uz}}

{{bu tanlangan maqola}}

{{H va X}}

{{OʻzME}}

[[Turkum:Imperiyalar]]
[[Turkum:Xristian davlatlari]]