Parij sahifasining manbasini koʻrish

{{Bilgiquti aholi punkti
|mavqe                      = [[Shahar]]
|nomi                       = Parij
|tasvir                     = {{Fotomontaj
|border=0 
|size=275 
|spacing=2 
|color=none 
|photo1a=La Tour Eiffel vue de la Tour Saint-Jacques, Paris août 2014 (2).jpg
|photo4b=Paris Opera full frontal architecture, May 2009 (cropped).jpg 
|photo4a= Arc de Triomphe HDR 2007.jpg 
|photo5a= Louvre Courtyard, Looking West.jpg
}}
|mamlakat = Fransiya
|gerb = Grandes Armes de Paris.svg
|bayroq = Flag of Paris with coat of arms.svg
|koordinatalar = {{coord|48.856613|2.352222|type:city_region:FR|format=dms|display=it}}
|mintaqa turi = Fransiya mintaqalari{{!}}Mintaqa
|mintaqa = Île-de-France
|tuman turi = Fransiya departamentlari{{!}}Departament
|tuman = Parij
|ichki boʻlinishi = 20 ta arrondissement
|rahbar turi = Mer
|rahbar = Anne Hidalgo
|maydon = 105.4
|AP markazi balandligi = 131
|aholi = 2 165 423
|sanalgan yil = 2019
|zichlik = 21 000
|milliy tarkib =
|vaqt mintaqasi = +1
|DST = 2
|telefon kodi =
|pochta indeksi = 75001-75020, 75116
|sayt = {{url|www.paris.fr}}
}}
'''Parij''' ({{lang-fr|Paris}}; fransuzcha talaffuzi: ''pagʻi'') <nowiki/>[[Fransiya|Fransiyaning]] [[poytaxt]]i va aholisi boʻyicha eng yirik [[Shahar|shaharidir]]. 2019-yil holatiga koʻra, shahar aholisi 2 165 423 nafar kishini tashkil etadi<ref name="pop2019">{{veb manbasi|url=https://www.insee.fr/fr/statistiques/6005800?geo=COM-75056|title=Populations légales 2019: Commune de Paris (75056)|date=29 December 2021|publisher=INSEE|access-date=3 February 2022|archive-date=22 January 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220122150105/https://www.insee.fr/fr/statistiques/6005800?geo=COM-75056|url-status=live}}</ref>. Maydoni 105 km<sup>2</sup> (41 mi<sup>2</sup>) ga teng boʻlib, jahondagi 34-aholi eng zich joylashgan shahardir (2020)<ref>{{Veb manbasi |date=2020-10-04 |title=The World's Most Densely Populated Cities |url=https://www.worldatlas.com/articles/the-world-s-most-densely-populated-cities.html |access-date=2022-03-04 |website=WorldAtlas |language=en-US |archive-date=19 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220319082523/https://www.worldatlas.com/articles/the-world-s-most-densely-populated-cities.html |url-status=live }}</ref>. XVII asrdan beri Parij dunyoning eng yirik [[moliya]], [[diplomatiya]], [[Kommersiya|savdo-sotiq]] va [[moda]] markazlaridan biri boʻlib kelmoqda<ref>{{Veb manbasi |title=Paris {{!}} Definition, Map, Population, Facts, & History {{!}} Britannica |url=https://www.britannica.com/place/Paris |access-date=2022-08-08 |website=www.britannica.com |language=en}}</ref>. Bundan tashqari, Parij shahri Fransiya aholising qariyb 19 foizi (12 262 544 nafar kishi) istiqomat qiluvchi [[Il-de-Frans|Île-de-France]] [[Fransiya mintaqalari|mintaqasining]] bosh shahri hisoblanadi<ref name="IDF_pop">{{veb manbasi |title=Population légale de l’Île-de-France |url=https://www.insee.fr/fr/statistiques/6011965 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211230073258/https://www.insee.fr/fr/statistiques/6011965 |archive-date=1 February 2021 |access-date=15 July 2022 |publisher=INSEE}}</ref>.

== Tarixi ==
[[Fayl:ParisiiCoins.jpg|thumb|left|200px|Pariziylar tomonidan zarb qilingan oltin tangalar (miloddav avvalgi 1-asr)]]

Miloddan avvalgi 1-asrda hozirgi Parij oʻrnida [[gallar]] qabilasi boʻlgan pariziylarning Lutetsiya qishlogʻi bor edi{{sfn|Arbois de Jubainville|Dottin|1889|p=132}}{{sfn|Cunliffe|2004|p=201}}; rimliklar davrida yirik savdo markazi, milodiy 3—4-asrlarda ''Pariziya'' ({{lang-fr|Parisii}}; [[Gallar tili|galcha]]: ''Parisioi'') deb atalgan („Parij“ nomi shundan olingan){{sfn|Lawrence|Gondrand|2010|p=25}}. 497-yildan frank qirollari qarorgohi. [[Karolinglar]] davrida – faflik markazi. 885—886-yillarda Parij normannlar qamaliga bardosh bergan. 987-yildan Parij fransuz qirolligi poytaxti. 14—15-asrlarda Parij bir qancha xalq harakatlari maydoniga aylangan. [[Yuz yillik urush]] davrida (1337—1453) Parij inglizlar tomonidan bosib olinib, 1436-yilgacha ular qoʻlida boʻlgan. 16-asrdagi diniy urushlarda Parijning siyosiy mavqei kuchaydi. 17-asrning oʻrtalarida, ayniqsa, 18-asrda Parij [[Yevropa]]ning madaniy markaziga aylangan. Fransiya— [[Prussiya]] urushi (1870—71) davrida Parijni olmon qoʻshinlari bosib oldi. [[Ikkinchi jahon urushi]] davrida Parij hitlerchilarga qarshilik koʻrsatishning yirik markazlaridan biriga aylandi. Shahar 1944-yil 19—25-avgustda ulardan ozod qilindi.

== Geografiyasi ==
=== Iqlimi ===
Shahar iqlimi – yumshoq, moʻtadil, dengiz iqlimi. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi 3,4 °C, iyulniki 18,8 °C. Yillik yogʻin – 645&nbsp;mm.

{{Joy iqlimi
|Joy_ot = Parij (1872{{snd}}hozirgacha)
|metric first = Y
|single line = Y
|Yan_oʻr_maks = 7.6
|Fev_oʻr_maks = 8.8
|Mar_oʻr_maks = 12.8
|Apr_oʻr_maks = 16.6
|May_oʻr_maks = 20.2
|Iyn_oʻr_maks = 23.4
|Iyl_oʻr_maks = 25.7
|Avg_oʻr_maks = 25.6
|Sen_oʻr_maks = 21.5
|Okt_oʻr_maks = 16.5
|Noy_oʻr_maks = 11.1
|Dek_oʻr_maks = 8.0
|Yil_oʻr_maks = 16.5
|Yan_oʻr_min = 3.2
|Fev_oʻr_min = 3.3
|Mar_oʻr_min = 5.6
|Apr_oʻr_min = 7.9
|May_oʻr_min = 11.1
|Iyn_oʻr_min = 14.2
|Iyl_oʻr_min = 16.2
|Avg_oʻr_min = 16.0
|Sen_oʻr_min = 13.0
|Okt_oʻr_min = 9.9
|Noy_oʻr_min = 6.2
|Dek_oʻr_min = 3.8
|Yil_oʻr_min = 9.2
|precipitation colour = green
|Yan_oʻr_yogʻin = 47.6
|Fev_oʻr_yogʻin = 41.8
|Mar_oʻr_yogʻin = 45.2
|Apr_oʻr_yogʻin = 45.8
|May_oʻr_yogʻin = 69.0
|Iyn_oʻr_yogʻin = 51.3
|Iyl_oʻr_yogʻin = 59.4
|Avg_oʻr_yogʻin = 58.0
|Sen_oʻr_yogʻin = 44.7
|Okt_oʻr_yogʻin = 55.2
|Noy_oʻr_yogʻin = 54.3
|Dek_oʻr_yogʻin = 62.0
|Yil_oʻr_yogʻin = 634.3
|Manba = Meteo France (1981-2010)<ref>
{{veb manbasi
| archive-url = https://web.archive.org/web/20180227003336/https://donneespubliques.meteofrance.fr/FichesClim/FICHECLIM_75114001.pdf
| archive-date = 27 February 2018
| url = https://donneespubliques.meteofrance.fr/FichesClim/FICHECLIM_75114001.pdf
| title = Paris–Montsouris (984)
| work = Fiche Climatologique: Statistiques 1991–2020 et records
| publisher = Meteo France
| language = fr
| access-date = 13 July 2022}}</ref>, Infoclimat.fr<ref name=Infoclimat>{{veb manbasi
| archive-url = https://web.archive.org/web/20170824091330/http://www.infoclimat.fr/climatologie-07156-paris-montsouris.html
| archive-date = 24 August 2017
| url = http://www.infoclimat.fr/climatologie-07156-paris-montsouris.html
| title = Normes et records 1961–1990: Paris-Montsouris (75) – altitude 75m
| language = fr
| publisher = Infoclimat
| access-date = 19 May 2015}}</ref>
| source 2 = Weather Atlas (percent sunshine and UV Index)<ref name="Weather Atlas">{{veb manbasi |url=https://www.weather-atlas.com/en/france/paris-climate |title=Paris, France – Climate data |publisher=Weather Atlas |access-date=9 March 2017 |archive-date=12 March 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170312033016/http://www.weather-atlas.com/en/france/paris-climate |url-status=live }}</ref>
}}

== Demografiyasi ==
{{Historical populations
| align = center
| cols = 4
| percentages = pagr
| source = <ref>[http://cassini.ehess.fr/cassini/fr/html/6_index.htm Des villages Cassini]</ref>
| graph-pos = bottom
| 1150 | 50000
| 1200 | 120000
| 1328 | 200000
| 1365 | 275000
| 1422 | 100000
| 1500 | 150000
| 1565 | 294000
| 1590 | 300000
| 1637 | 415000
| 1680 | 515000
| 1750 | 576000
| 1789 | 650000
| 1801 | 547800
| 1810 | 714600
| 1851 | 1053000
| 1872 | 1851702
| 1881 | 2240000
| 1901 | 2714000
| 1926 | 2871000
| 1954 | 2850000
| 1975 | 2300000
| 1999 | 2125000
| 2007 | 2143000
| 2017 | 2187526
}}

== Iqtisodi ==
{{wide image|Panorama La Défense.jpg|1280px|La Défense tumani<ref name="France.fr">{{veb manbasi |url = https://www.france.fr/en/paris/list/paris-what-to-do-what-to-see |title=La Défense, Europe's largest business district |publisher=France.fr |access-date = 8 January 2013 |url-status=dead |archive-url = https://web.archive.org/web/20130530043643/http://www.france.fr/en/paris-capital-region/la-defense-europes-largest-business-district |archive-date = 30 May 2013 }}</ref>}}
[[Fayl:Eiffel Tower from the Tour Montparnasse 3, Paris May 2014.jpg|thumb|right|200px|[[Eiffel minorasi]] va La Défense tumani]]

Parij Fransiyada ishlab chiqariladigan sanoat mahsulotining 1/4 qismini beradi. Sanoatning yetakchi tarmoqlari: [[Mashina|mashinasozlik]] (xususan, [[avtomobilsozlik]], [[elektrotexnika]] va elektropika) va metallsozlik. [[Samolyotsozlik]], stanoksozlik, aniq mexanika va optika buyumlari ishlab chiqarish, harbiy sanoat ham salmoqli oʻrin egallagan. Kimyo sanoatida rezina, dori-darmon, fotomateriallar ishlab chiqariladi. Parijda tayyorlangan galantereya va parfyumeriya hamda zargarlik buyumlari, tayyor kiyimlar, safar anjomlari, turistlar uchun esdalik buyumlari dunyoga mashhur. Tikuvchilik, qogʻoz, poligrafiya, mebel, oziq-ovqat, qurilish materiallari sanoati rivojlangan. Turistlar koʻp keladi.


== Transporti ==
[[Fayl:ParisRingRoads A104.svg|thumb|left|Parij halqa yoʻllari]]

Parij – transport yoʻllarining yirik tuguni, dare porti. Shahardan bir tomonga radial ketgan temir yoʻllar 2 qator halqa yoʻl bilan birlashtirilgan. 3 ta yirik aeroport bor. Parijda 1900-yildan metropoliten ishlamoqda.

Shahar radial-halqasimon qilib planlashtirilgan. Bir-biriga bogʻlanib ketgan, shaklan oʻziga xos ansambllar sistemasi shahar qiyofasiga alohida xusn bagʻishlaydi. Shaharning qadimgi markazi Île de la Cité („Shahar oroli“) boʻlgan. Bu yerda [[gotika]] uslubida qurilgan [[Bibi Maryam ibodatxonasi]] (Notre-Dame, 1163—1257), Sent-Shapel butxonasi (1243—48) kabi yodgorliklar saqlangan. 16—17-asrlarda Parij salobatli poytaxt qiyofasiga kirgan. Koʻchalar, maydonlar plan asosida qurilgan. Louvre (1546—19-asr oʻrtalari), Lyuksemburg saroyi (1615—21), Sorbonna universiteti va uningcherkovi (1629—53), Nogironlar uyi (1671—76), Nogironlar sobori (1680—1706), Vogezlar maydoni (1606—12), Val-degras monastiri (1645—71) bunyod etilgan. 18-asr va 19-asr boshlarida Parij markazida ulkan maydon barpo etildi. U Louvre maydonini, Karusel (1806) maydonidagi arkni yangi Rivoli koʻchasi, Tyuilri bogʻi, Yelisey maydoni, de Goll maydonidagi Zafar darvozasi (1806—37) bilan birlashtiradi. Shu rayonning gʻarbida turar joy kvartallari joylashgan. U Bulon oʻrmoniga borib taqaladi. Daryoning chap sohilida Panteon (1758— 90), Burbonlar saroyi (18—19-asrlar), Grand-Opera teatri binosi (1860—75), [[Eiffel minorasi]] (1889) qad koʻtargan. 20-asrda Parijda zamonaviy meʼmorlik uslubida Mars maydoni (1908—28), Shayo saroyi (1936), 60-yillarda va 70-yillarning boshlarida [[UNESCO]] binosi va boshqa yangi majmualar bunyod etildi. Sena daryosiga 60 dan ziyod koʻprik qurilgan.

== Taʼlimi ==
Parijda mamlakatning yetakchi ilmiy tadqiqot institutlari hamda oliy oʻquv yurtlari joylashgan. [[Parij universiteti]] (13-asr), Fransiya kolleji, konservatoriya, konchilik, sanʼat maktablari, qishloq xoʻjaligi instituti, Fransiya instituti (tarkibida 5 akademiya mavjud) va hokazo bor.

== Madaniyati ==
[[Fayl:The Musée dOrsay at sunset, Paris July 2013.jpg|thumb|upright=1.5|[[Musée d'Orsay]]]]

Parij shahrida muzeylar, 60 dan ziyod teatr, konsert zallari, yirik kutubxonalar, [[fazo]]ni tadqiq qilish markazi, telemarkaz va boshqalar mavjuddir.

Maʼlumotlarga koʻra, 2021-yilda [[Louvre|Louvre muzeyi]]ga 2,8 million kishi tashrif buyurgan<ref name="ReferenceC">"Visitor Figures 2021", „The Art Newspaper“, {{Sana|5 January 2022}}.</ref>. Ushbu muzeyda jahonga mashhur ''[[Mona Lisa]]'' (''La Joconde'') portreti, ''Venus de Milo'' haykali, ''Liberty Leading the People'' surati va hokazolar saqlanadi.

Parijning eng yirik opera teatrlari: Opéra Garnier (tarixiy Paris Opéra) va Opéra Bastille{{sfn|Lawrence|Gondrand|2010|p=178}}.

Bundan tashqari, shaharda sanoat va savdo birlashmalari, yirik mahalliy va xorijiy banklar, davlat maʼmuriy-boshqaruv idoralari, siyosiy partiyalarning rahbarlik organlari va hokazo joylashgan. Har yili Parijda savdo yarmarkalari oʻtkaziladi. Shahar atrofida [[oʻrmon]]lar saqlangan.

Parij 1900- va 1924-yillarda 2- va 8-[[Yozgi olimpiada oʻyinlari|Yozgi olimpiada oʻyinlari]]ga mezbonlik qilgan. 2024-yilgi Yozgi olimpiada oʻyinlariga ham mezbonlik qilishi kutilmoqda.

== Manbalar ==
{{manbalar}}

;Adabiyotlar
* {{kitob manbasi|title=[[Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi]]|publisher=[[Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti]]|location=Toshkent|date=2000|volume=1|isbn=}}

== Oʻqish uchun ==
{{refbegin|40em}}
* {{kitob manbasi|author=Vincent Cronin|title=Paris on the Eve, 1900–1914|publisher=Harper Collins|location=New York|date=1989|isbn=978-0-312-04876-1|url=https://archive.org/details/parisoneve19001900cron|author-link=Vincent Cronin}}
* {{kitob manbasi|author=Vincent Cronin|title=Paris: City of Light, 1919–1939|url=https://archive.org/details/pariscityoflight0000cron|publisher=Harper Collins|location=New York|date=1994|isbn=978-0-00-215191-7}}
* {{kitob manbasi|author=Jean Favier|title=Paris|publisher=Fayard|date=1997|isbn=978-2-213-59874-1 |language = fr }}
* {{kitob manbasi|author=Jacques Hillairet|title=Connaissance du Vieux Paris|publisher=Rivages|date=2005|isbn=978-2-86930-648-6 |language = fr }}
* {{kitob manbasi|author=Colin Jones|title=Paris: The Biography of a City|publisher=Penguin Viking|location=New York|date=2004|isbn=978-0-670-03393-5|url=https://archive.org/details/parisbiographyof00jone}}
* {{kitob manbasi|author=Bernard Marchand|title=Paris, histoire d'une ville : XIXe-XXe siècle|url=https://archive.org/details/parishistoiredun0000marc|publisher=Le Seuil|location=Parij|date=1993|isbn=978-2-02-012864-3 |language = fr }}
* {{kitob manbasi|author=Rosemary Wakeman|title=The Heroic City: Paris, 1945–1958|publisher=University of Chicago Press|date=2009|isbn=978-0-226-87023-6}}
{{refend}}

== Havolalar ==
{{qardosh loyihaga ishorat}}
* [http://www.paris.fr/ Parij shahrining rasmiy vebsayti] {{ref-fr}}

{{Yevropa poytaxtlari}}
{{Tashqi havolalar}}

[[Turkum:Fransiya shaharlari]]