Sultoniya gumbazi sahifasining manbasini koʻrish

{{Diqqatga sazovor joy
|asl nomi 	= {{lang-fa|گنبد سلطانیه}}
|tasvir		= Gonbad Soltaniye.jpg
|tasvir2 =
|logo		=
|tasvir kengligi=
|logotip_kengligi=
|izoh		=
|JoyXarita	=
|koordinatalar={{coord|36.433972|N|48.796028|E|type:landmark_region:IR-KH|display=inline,title}}
|joylashuvi   = [[Sultoniya]], [[Zanjon ustoni]], [[Eron]]
|konfessiya    = islom
|yeparxiya     =
|turi     = maqbara gumbazi
|arxitektura uslubi =
|loyiha muallifi  =
|arxitektor    =
|haykaltarosh   =
|meʼmor      =
|asoschi     =[[Uljaytu]]
|ilk eslanishi =
|asos solinishi =
|asosiy sanalar =1302, 1312
|tugatilishi =
|qurilish boshlanishi =
|qurilish yakunlanishi =
|binolar = 
|chegaralari     =
|mashhur kishilari =[[Uljaytu]]
|yodgorliklar =
|qarovchi =
|holati =UNESCO umumjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan
|balandligi   =
|qurilish materiali =pishgan gʻisht
|sayti    =
|mapframe = <mapframe zoom=16 latitude =36.433972 longitude = 48.796028 align=center width=250 height=250 text="{{PAGENAMEBASE}} xaritada">{
    "type": "FeatureCollection",
  "features": [
    {
      "type": "Feature",
      "properties": {
        "marker-color": "#cfe3ff",
        "marker-size": "medium",
        "marker-symbol": "complex"
      },
      "geometry": {
        "type": "Point",
        "coordinates": [
          48.796028,
          36.433972
        ]
      }
    }
  ]
}</mapframe>
|Commons = 
}}
'''Sultoniya gumbazi''' ({{lang-fa|گنبد سلطانیه}}) [[Eron]]ning [[Zanjon ustoni]] [[Sultoniya]] shahrida joylashgan xarobalar majmuasi. Uning markazida [[Hulokuiylar davlati|Elxoniy]] moʻgʻul hukmdor [[Uljaytu]] yoki Muhammad Xudobandaning maqbarasi joylashgan. Taxminan 200 tonnalik gumbaz poydevoridan 49 metr (161 fut) balandlikda joylashgan va hozirda keng koʻlamli taʼmirdan oʻtkazilmoqda. Sultoniya gumbazi ''Uljaytu gumbazi, Sultaniyya gumbazi, Uljaytu maqbarasi va Gunbodi Sultoniya'' deb ham ataladi.

Bino qurilishi haqida olim Marsel-Auguste Dieulafoy tomonidan ilgari surilgan gʻoyaga koʻra, [[milod]]iy 1302 va 1312-yillar oraligʻida qurilgan asosiy bino Erondagi eng qadimgi ikki qavatli [[gumbaz]]ga ega boʻlishi mumkin<ref name=":0" />. Bu dunyodagi eng katta gʻishtin gumbazlaridan biri boʻlib, gʻishtli gumbaz uchun nazariy muhandislik chegarasida va kattaligi boʻyicha Florensiya sobori hamda [[Sofiya ibodatxonasi|Ayasofiya]] gumbazlaridan keyin dunyoda uchinchi oʻrinda turadi. Uning tashqi bezaklarining katta qismi buzilib ketgan, ammo ichki qismida ajoyib [[mozaika]], [[fayans]] va [[Devoriy rassomlik|devoriy rasmlar]] saqlanib qolgan. Sultoniya gumbazi forsiyzabon dunyoda [[Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi]] va [[Toj Mahal]] kabi Eron uslubidagi yirik gumbaz inshootlariga yoʻl ochgan. Uning islom olamidagi ahamiyatini [[Brunelleski Filippo|Brunelleski]] gumbazining nasroniy arxitekturasidagi ahamiyati bilan solishtirish mumkin<ref name=":1" />.

== Tarixi va homiylik qilinishi ==
Moʻgʻullarning islom olamiga bostirib kirishi 1221-yilda Sharqiy Eronni bosib olishi bilan boshlanib, pirovardida [[Abbosiylar]] hukmronligi davri (750—1258) tugadi. Moʻgʻullar Gʻarbiy Osiyoning katta qismini bosib oldi va sulolaning [[Hulokuiylar davlati|Elxoniylar]] (1256—1353) nomi bilan mashhur boʻlgan bir tarmogʻi oʻz hokimiyatining katta qismini Eronda toʻpladi<ref>Yalman, Suzan. “The Art of the Ilkhanid Period (1256-1353).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History''. New York: The Metropolitan Museum of Art, October 2001.</ref>.

Moʻgʻullarning Erondagi hayoti qishloq xoʻjaligiga bogʻliq boʻlgan anʼanaviy shaharlardan yaylovlarga chiqishga eʼtibor qaratiladigan shaharlarga oʻtish bilan belgilandi<ref name=":0">Blair, Sheila S., The Mongol Capital of Sultaniyya, “The Imperial”. ''Iran'', Vol. 24 (1986). Taylor & Francis, Ltd. pp. 139</ref>. Moʻgʻullar shahrining yangi turiga Eron shimoli-gʻarbidagi [[Sultoniya]] misol boʻla oladi. Oʻsha paytdagi Eronning Elxoniy hukmdori Argʻun Sultoniyani yozgi poytaxt qilib belgilagan. Uning oʻgʻli Muhammad Uljaytu Xudobanda shaharning rivojlanishini yanada kuchaytirdi va uni imperiya poytaxtiga aylantirdi. Uljaytu vafotidan keyin shahar doimiy ravishda tanazzulga yuz tuta boshladi. Bugungi kunda Sultoniyaning avvalgi boyligi va ahamiyatidan dalolat beruvchi ikkita bino saqlanib qolgan: Sultoniya gumbazining sakkiz qirrali qabri va unga tutash [[xonaqoh]]. Saqlanib qolgan qabrning sifati uning homiysi Sulton Uljaytuning boyligidan dalolat beradi<ref>Blair (1986), p. 142</ref>.

Uljaytuning katta gumbazli qabr xonasi 1157-yilda [[Marv]]da [[Saljuqiylar imperiyasi|Saljuqiy]] sulton [[Sanjar]] tomonidan qurilgan ulkan qabrga raqobat qilish uchun moʻljallangan edi. Uljaytu maqbarasi [[Sulton Sanjar maqbarasi|Ahmad Sanjar qabri]] kabi sakkiz burchakli rejaga ega boʻlib, ikkala majmuaga ham Elxoniylar saroyi homiylik qilgan va oʻsha paytdagi eng nufuzli binolardan biri hisoblangan<ref>Komaroff, Linda & Carboni, Stefano. The legacy of Genghis Khan: Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256-1353. Metropolitan Museum of Art, 2001. p. 123</ref>.

2005-yildan beri Gunbodi Sultoniya [[UNESCO|YuNESKO]] tomonidan Butunjahon merosi obyekti sifatida eʼtirof etiladi. U toʻrtta xususiyatdan iborat boʻlgan YUNESKOning oʻziga xos tarixiy mezonlari landshaftiga amal qilgan: qadimiy va tarixiy obidalar, fermer xoʻjaliklari, shahar landshaftlari va Sultoniyaning tarixiy oʻti<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/1044756877|title=Sustainable building for a cleaner environment : selected papers from the World Renewable Energy Network's Med Green Forum 2017|date=2019|others=Ali Sayigh, World Renewable Energy Network's Med Green Forum|isbn=978-3-319-94595-8|location=Cham, Switzerland|oclc=1044756877}}</ref>.

== Meʼmorchiligi va ichki dizayni ==
Sultoniya gumbazi 14-asrning eng yirik diniy vaqflaridan biri<ref>Blair (1986), p. 144</ref> va Qur’on oʻqish, ibodat qilish, taʼlim berish, uy-joy va tibbiy maqsadlarda koʻp vazifalarni bajargan.

Ikki qavatli gumbazni qurishda bir-biriga bogʻlangan arkali baliqchalar tarmogʻi ishlatilgan. Sultoniya gumbazi Eronda ushbu naqshni birinchilardan boʻlib qoʻllagan va material sifatida gʻisht foydalanish orqali oʻziga xos boʻlgan, chunki avvalgi oʻxshash meʼmoriy tuzilmalar koʻpincha yogʻochdan foydalangan<ref name=":1">Ali Irani, "Structural Assessment and Historical Review of the Dome at Soltaniyeh" 2015. http://sultaniyya.org/wp-content/uploads/2015/05/Soltaniyeh_FinalPaper.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221107130522/http://sultaniyya.org/wp-content/uploads/2015/05/Soltaniyeh_FinalPaper.pdf |date=2022-11-07 }}</ref>.

Qabrning ichki qismi koshin va gips bilan bezatilgan. Ayvonlar devorlarining ichki qismida koʻk fonda ajralib turadigan oq yozuvlar mavjud. Ayvonlarning pastki tomoni keyinchalik boʻyalgan naqshli tasmalar bilan qoplangan. Mato ustiga oʻyilgan ojival shakllari bilan tasvirlangan muhim yozuv butun gumbazni aylana shaklda egallaydi. Galereyalarda past, yogʻoch yoki marmar panjaralar mavjud. Derazalarga bronza pardalar, bronza tutqichlar va oltin va kumush bilan oʻrnatilgan sharlar oʻrnatilgan<ref>Eleanor G. Sims. “The Iconography’ of the Internal Decoration in the Mausoleum of Uljaytu at Sultaniyya.” In ''Content and Context of Visual Arts in the Islamic World'', edited by Priscilla P. Soucek, pp. 139-75. Monographs on the Fine Arts, 44. University Park, Pa., and London: Pennsylvania State University Press, 1988.</ref>.

Islom anʼanalariga muvofiq Uljaytu qabri Qur’onda ''ravza'' deb ataluvchi bogʻ ichiga qoʻyilgan. Bu soʻz Muhammad paygʻambarning Madinadagi qabri panjarasiga ham qoʻshilgan<ref name=blair145>Blair (1986), p. 145</ref>. Shu sababli, ''ravza'' Eronda dafn marosimlari uchun yorliqqa aylangan. Shu sababli Uljaytu qabri ham ''ravza'' deb atalgan. Bundan tashqari, Uljaytu [[koriz]]lar va quduqlar yordamida kompleksda suvni muvaffaqiyatli saqlash va undan foydalanishni taʼminladi. Koriz — suvni tashish uchun moʻljallangan pastga bukilgan kanal. Shu tufayli qabrni oʻrab turgan oʻsimlik va hayvonot dunyosi uzoq vaqt, xususan, „maqbara majmuasi atrofidagi bogʻlar 17-asrda ham saqlanib qolgan“<ref name=blair145/>.

16-asrda Matrakchi Nasuh tomonidan chizilgan rasmda majmuaning old tomoni ikki qavatga boʻlinganligi va „yon-oyoqlari minoralar bilan oʻralgan va besh gumbaz bilan oʻralgan“ligini koʻrsatadi<ref>Blair (1986), p. 144</ref>. Qabrning keyinroq Flandin va Koste tomonidan chizilgan rasmiga koʻra, shimoli-sharqiy burchakdan qalpoq devorini koʻrish mumkin<ref>Blair (1986), p. 141</ref>.

== Boshqa yodgorliklarga taʼsiri ==
Uljaytu maqbarasi oʻz davrining eng muhim asarlaridan biri boʻlgani sababli, u Elxoniylar madaniyati ichida va tashqarisida koʻplab boshqa majmualar uchun ilhom manbai boʻldi. Majmuaning oʻziga xos xususiyatlari, masalan, portal ustidagi juft minoralarni joylashtirish keyinchalik koʻplab boshqa yodgorliklarda topilgan. Bu tendentsiya saljuqiylar davrida boshlangan, keyin esa Elxoniylar binolarida odatiy holga aylangan<ref>D. Wilber, The Architecture of Islamic Iran: the Ilkhanid Period (Princeton, 1955), no. 27</ref>.

Uljaytu maqbarasi, boshqa Elxoniylar qabrlari singari, katta majmuaga birlashtirilgan, majmua hozirda qolmagan. Bu majmualar „XIV asrning ikkinchi yarmidan boshlab Bursa va boshqa joylarda Usmonlilar tomonidan qurilgan (kulliye) deb nomlanuvchi yirik, rejalashtirilgan dafn majmualari turining ajdodlari“ edi<ref name=legacy>Komaroff, Linda & Carboni, Stefano. The legacy of Genghis Khan: Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256-1353. Metropolitan Museum of Art, 2001.</ref>.

Uljaytu qabridan olingan yana bir tendensiya portal ustida joylashgan besh gumbaz uslubidir. Tabrizda Solihaxonim tomonidan qurilgan Moviy masjid ana shu dizayndan ilhomlangan. Uning portali va ziyoratgohi Uljaytu majmuasiga juda oʻxshash edi. Bu mashhur Uljaytu qabri bir qancha moʻgʻul qirollik oilasi qabrlari, hatto Toj Mahal uchun ham ilhom manbaiga aylangan<ref name=legacy/>.

=== Santa Mariya Del Fiore va Sultoniya gumbazi ===
Sultoniya gumbazi Florensiyadagi Santa Mariya Del Fiore uchun Brunelisschi tomonidan ishlangan gumbaz bilan juda koʻp meʼmoriy oʻxshashliklarga ega.

Ikki gumbaz oʻrtasida bir qancha meʼmoriy oʻxshashliklar mavjud. Tuzilish jihatdan ikkala gumbaz italyancha „spina -di -pesce“ deb ataladigan gʻishtin arkali baliqchalar tarmogʻiga ega<ref name=":1" />. Sultoniya gumbazining sakkiz burchakli asosdagi baland sharsimon gumbazi Santa Mariya Del Fiore bilan bir xil tuzilishga ega boʻlib, har ikkala strukturani sakkizta qovurgʻa ushlab turadi<ref name=":2">Adapted from UNESCO Institute for Statistics (UIS), THE DOME OF SOLTANIYEH THE PASTURE WHICH BECAME THE CAPITAL CITY OF AN EMPIRE, https://whc.unesco.org/uploads/nominations/1188.pdf , 2005</ref>.

Va nihoyat, ikkala gumbaz ham ikki qavatli tuzilishga ega. Sultoniya gumbazi Erondagi bunday inshootlarning birinchi namunasi boʻlib, bir qancha olimlar Sultoniyaning qurilish tizimi Erondan Italiyaning Brunelleschi shahrigacha deyarli bir asr davomida tarqalgan boʻlishi mumkinligini taxmin qilmoqdalar<ref>{{Cite book|last=Necipoğlu|first=Gülru|title="Architectural Dialogues Across the Eastern Mediterranean: Monumental Domed Sanctuaries in the Ottoman Empire and Renaissance Italy", in Alina Payne, Renaissance and Baroque Architecture|publisher=John Wiley & Sons|year=2017|isbn=9781444338515|location=Hoboken, NJ|pages=594–623|language=English}}</ref><ref name=":2" />.

Koʻpgina akademiklarning taʼkidlashicha, bu oʻxshashliklar va yana koʻp narsalar tufayli Sultoniya gumbazi 100 yildan keyin qurilgan Santa Mariya Del Fiorega taʼsir qilgan. Biroq, Bruneleschi va uning muhandislari ikkala gumbaz yuzlashgan oʻxshash meʼmorchilik muammolariga mustaqil ravishda bir xil yechimlarni topgan boʻlishlari mumkin<ref name=":2" />.

==Galereya==
<gallery class="center">
File:Village of Soltaniyeh and dome in 1969.jpg|Sultoniya qishlogʻi va gumbaz, 1969-yil
Image:Soltaniyeh exterior.jpg|Eron Madaniy meros, turizm va hunarmandchilik vazirligi tomonidan Sultoniya gumbazi inshooti va uning 6 ta [[minora]]si restavratsiya qilinmoqda.
Image:Solt dome 2.JPG|Ichki katta rekonstruksiya
Image:Matrakçı Nasuh Soltaniyeh Map (1).JPG|Sultoniya shahrining 16-asrdagi xaritasi
Image:Matrakçı Nasuh Soltaniyeh Map (2).JPG|Sultoniya shahrining 16-asrdagi xaritasi
Image:Soltaniyeh interiors.jpg|ichki koʻrinishi
Soltanieh Dome fall 2014.jpg|Sultoniya gumbazi, 2014-yil kuz
File:Dome of Soltaniyeh, 2010.jpg|Sultoniya gumbazi, 2010-yil qish
File:Interior view dome periphery.jpg|Sultoniya gumbazi, 2010-yil qish
</gallery>

== Manbalar ==
{{manbalar}}

{{commons category|Soltaniyeh Dome}}
{{Erondagi Jahon merosi obyektlari}}
{{Portalbar|Eron}}

[[Turkum:Eron qabristonlari]]
[[Turkum:Gumbazlar]]
[[Turkum:Erondagi Jahon merosi obyektlari]]
[[Turkum:Eron arxitekturasi]]
[[Turkum:Elxoniylar]]
[[Turkum:Zanjon ustonidagi bino va inshootlar]]
[[Turkum:Zanjon ustonidagi sayyohlik joylari]]