Алюторлар
| Алютор | |
|---|---|
| Ўз номи | русча: Алюторцы |
| Ҳозирги жойлашув ареали ва аҳоли сони | |
Жами: 40-3000 (1992-йил) Россия | |
| Тил | Алютор тили |
| Дини | Шаманизм |
| Ўхшаш халқлар | Коряклар, Чукчилар, Кераклар, Ителменлар |
Алюторлар (русча: Алюторцы) — Россиядаги Корякларнинг этнографик гуруҳи, Камчатка вилоятининг Коряк автоном округининг шимолида яшовчи. Айрим тадқиқотчилар алуторларни мустақил этник гуруҳ деб ҳисоблашади. Бу рақам бир неча юздан (тил мезонига кўра) 1 минг кишигача (2010).[1] 2002-йилги аҳолини рўйхатга олиш маълумотларига кўра,Россияда 100 дан кам алеутлар яшайди.
Тили[edit | edit source]
Уларнинг анъанавий тили алеут тили, кейинчалик рус тилига ўтишди.
Дини[edit | edit source]
Асосий динлар — шаманизм, аждодлар шахсуга сиғиниш, арвоҳлар, насронийлик 18-аср ўрталаридан эътиборга олинган.
Касб-ҳунари[edit | edit source]
Анъанавий турмуш тарзи — буғу боқиш, балиқ овлаш ва денгиздаги овчилик. Улар июндан сентабрнинг ўрталарига қадар балиқ овлаш билан шуғулланишган. Денгизда балиқ овлаш баҳорги ва кузги фаслларида ўтказилди. Денгиз овчилик маҳсулотлари кийик териси билан гўштини алмаштирилди. Қимматбаҳо терига эга ҳайвонлар декабрдан февралгача овланган. Кўчманчи алюторларнинг буғу деҳқончилиги оилавий ёки мулкий алоқалар билан боғлиқ бўлган 4-6 мулкдорнинг жамоавий мулки эди. Анъанавий ҳунармандчилик — морж тишларини безаклар билан безаш, мўйна, қуш терисини қайта ишлаш.
Қуруқликда улар буғу ёки итлар чаналари билан ҳаракат қилишган ва яна қорда юриш учун чанғилардан фойдаланганлар. Сув транспорти сифатида улар кўп ўриндиқли чарм канолардан фойдаланганлар.
Ҳаёт тарзи[edit | edit source]
Алютор турар-жойлари одатда баланд жойларда жойлашган. 19-асргача турар жойлари 3-5 та оила истиқомат қиладиган ярим уйлар эди. Улар томнинг ўртасидаги квадрат тешик орқали ёғоч зинапоя орқали кириб, чиқиш, шу билан бирга мўри ва осмонни ёритувчи бўлиб хизмат қилди. Ёзда чодир каби кулбалар қурилган. Алюторснинг ҳар бир қишлоғида ёзда тайёрланган озиқ-овқат билан баъзи уй-рўзғор буюмларини сақлашга учун конус шаклидаги кичик кулба ёки юколник бор эди.
Анъанавий таоми — толкуша (илдизли қуритилган гўшт), турли шаклдаги кийик гўшти. Ўтроқ алеутияликлар денгиз ҳайвонларининг гўшти ва ёғини ва янги пишган балиқларни, қишда эса — строганинани ейди. Анъанавий кийим — буғу терисидан тикилган куҳлянка, муҳр терисидан мўйнали шим, мўйнадан тикилган қалпоқ, торбаса, аёллар кийими — кийик терисидан тикилган комбинезон ва енгил куҳлянка. Қишки поябзал кийик терисидан тикилган.[2]
Шимолнинг бошқа халқлари сингари, 1930—1970-йилларда алеютлар ҳам совет ижтимоий-маданий тажрибаларининг таъсирини бошдан кечирдилар. Шундай қилиб, Алютор тилининг тақдиридаги бурилиш нуқтаси интернат мактабларида болаларни рус тилида ўқитиш бўлди, уларнинг ота-оналари одатда тундрада жойлашган лагерларда ишладилар. Аҳолининг бир қишлоқдан иккинчисига кўчиши ҳам тескари рол ўйнади, бу ерда аҳоли бошқа лаҳжада гаплашди, бунинг натижасида ўсябган ёш авлод асосий мулоқот тили рус бўлган аҳоли пунктларида ўсиб улғайди, ўз она тилини деярли бутунлай йўқотди.[3]
Манбалар[edit | edit source]
- ↑ Болшая российская энсиклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2802509 (Wайбаcк Мачине сайтида 2018-03-03 санасида архивланган)
- ↑ Алюторлар https://archive.today/20120710013433/edinay-russia.narod.ru/ALUTORCY.htm/#selection-215.0-225.34
- ↑ Народи России. Алюторси. https://nashasreda.ru/narody-rossii-alyutorcy/ (Wайбаcк Мачине сайтида 2022-07-05 санасида архивланган)