Haft avrang
| Асл номи | форсча: هفت اورنگ |
|---|---|
| Муаллиф(лар) | Абдураҳмон Жомий |
| Тил | Форсча |
| Жанр(лар)и | маснавий |
Ҳафт авранг (форсча: هفت اورنگ, маъноси „Етти тахт“) – форс шоири Абдураҳмон Жомийнинг 1468—1485-йилларда яратган асари. Жомий еттита достондан иборат асари маснавий йўналишида ёзилган:
- Силсилат уз-заҳаб (سلسلة الذهب, „Олтин занжир“): панднома руҳидаги достон.
- Юсуф ва Зулайҳо (یوسف و زلیخا): Потифарнинг хотини Зулайҳонинг Юсуф билан ислом анъаналари асосидаги ишқий саргузаштлари.
- Сибҳат ул-аброр (سبحة الابرار, „Тақводорлар тасбеҳи“): панднома руҳидаги достон.
- Саломон ва Абсол (سلامان و ابسال): Шаҳзода ва унинг энагаси ўртасидаги ҳалокатли романтика. Асл ҳикоя юнонча бўлиб, илк ислом даврида Ибн Ҳунайн томонидан араб тилига таржима қилинган, сўнгра Жомий томонидан форс шеъриятига таржима қилинган. Деҳхудо бу ҳикоя исроилликлардан келиб чиққан бўлиши мумкинлигини тахмин қилади.
- Туҳфат ул-аҳрор (تحفة الاحرار, „Нуронийлар туҳфаси“).
- Лайли ва Мажнун (لیلی و مجنون)
- Хирадномаи Искандарий (خردنامهٔ اسکندری, Искандарнинг ҳикмат китоби) Искандарнинг ўлимигача бўлган воқеалар ҳақида ҳикоя қилади.
Ҳафт авранг номининг ўзи „Катта айиқ“ (دب اکبر) юлдузларини ташкил қилувчи етти юлдузга ишора қилади.
Етти маснавийнинг замирида дин, фалсафа ва сўфийлик одоб-ахлоқи ётади.
Фреэр Жами
[edit | edit source]1556—1565-йилларда Машадни бошқариб турган чоғида Шоҳ Таҳмасп И нинг жияни ва куёви шаҳзода Султон Иброҳим Мирзо ўзининг рассом ва хаттот ателесига „Ҳафт авранг“нинг дабдабали тасвирланган нусхасини яратишни топшириб, улардан бирини яратди. Форс миниатюрасининг шубҳасиз дурдона асарлари, ҳозирда Вашингтондаги Фреэр санъат галереясида жойлашган ва Фреэр Жами номи билан машҳур[1].
Фреэр Жами қўлёзмаси тарихи
[edit | edit source]Қўлёзманинг асрлар ва бир қанча империялар бўйлаб босиб ўтган йўлини унинг саҳифаларидаги расмий муҳрлар ва Форс, Ҳиндистон ва Европанинг маълум даврлари ва жойларига хос бўлган материаллар ва услублардаги ўзгаришлар орқали кузатиш мумкин.
Дастлаб Иброҳим Мирзо қўлёзмани яратишни Шоҳ Таҳмасп И тўйи нишонлаш учун топширган бўлиши мумкин. Жомийнинг етти маснавийидаги ишқий ва фалсафий мавзулар яқинда турмуш қурган кишига совға сифатида ўринли бўлар эди. Қўлёзманинг яратилишига камида бешта хаттот ҳисса қўшган: Шоҳ Маҳмуд Нишопурий, Рустам Али, Муҳибб Али, Молик ад-Дайламий ва Айший ибн Ишратий. Шунингдек, у уч хил шаҳарда: Машҳад, Қазвин ва Ҳиротда кўчирилган. Шахсий ҳиссалар бирлаштирилиб, йиғилгач, қўшимча безак қўшилган. Қўлёзма еттита шеърнинг кўплаб иллуминацияларини, жумладан, батафсил меъморчилик созламалари ва идеаллаштирилган фигураларнинг мураккаб тартибларини акс эттирувчи 28 та тўлиқ саҳифали расмларни ўз ичига олади[2].
Кўчирилганлик ҳақидаги биринчи маълумотни бир нечта муҳр босилган саҳифада топиш мумкин, бу эса тахминан 1609-йилда Сафавийлар шоҳи Аббос И қўлёзмани Ардабилдаги сулолалар зиёратгоҳига ҳадя қилганини кўрсатади[2].
Тахминан ХВИИ аср ўрталарида қўлёзма Ҳиндистондаги Бобурийлар давлатига йўл олди. Текширув ёзувлари ва кўпроқ муҳр таассуротлари бўлган саҳифа охирги фолиога қўшилган бўлиб, унда Шоҳ Жаҳон И (ҳукмдорлик йиллари 1628-1658) ва унинг вориси Аврангзеб (ҳ.1658-1707) ҳақида сўз боради[2].
Олимларнинг фикрича, у ХВИИИ-ХИХ аср охирларида ҳозирги Эрон ҳудудига қайтиб келган, чунки биринчи фолиода Қожар даври услубида (1785-1906) ёритилган. У, эҳтимол, Европада ҳозирги безатилган „лак“ қопламаларини ва қизил тери умуртқасини шундан кейин сотиб олди. Қўлёзма саёҳатидаги навбатдаги тасдиқланган қадам археолог ва коллексионер Ҳагоп Кеворкян уни қўлга киритган 1926-йилдаги Милан (Италия) савдо каталогида бўлади. Смицон институти қўлёзмани 1946-йилда ундан сотиб олди[2][3]. У Вашингтондаги Фреэр галереясида сақланади. Қўлёзманинг барча саҳифаларини Смицон институтининг онлайн маълумотлар базасида кўриш мумкин[3].
Ҳафт авранг ўзбек тилида
[edit | edit source]18- аср охири ва 19- асрнинг бошларида Муҳаммад Ризо Огаҳий Жомийнинг „Юсуф ва Зулайҳо“сини ўзбек тилига таржима қилган.
Ҳозирда мазкур асарнинг бир қўлёзмаси ЎзФА Темурийлар тарихи давлат музейининг экспозициясидаги ноёб экспонатларидан бири ҳисобланади[4].
Манбалар
[edit | edit source]- ↑ Симпсон, Марианна Шреве. Султан Ибраҳим Мирза'с Ҳафт аwранг : а принcелй манусcрипт фром сихтеэнтҳ-cентурй Иран, Массумеҳ Фарҳад, Фреэр Галлерй оф Арт, Неw Ҳавен: Яле Университй Пресс, 1997. ИСБН 0-300-06802-6. ОCЛC 36011617.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Тҳе Охфорд иллустратед ҳисторй оф тҳе боок, Жамес Равен, Фирст, Охфорд, Унитед Кингдом, 2020. ИСБН 978-0-19-870298-6. ОCЛC 1112145568.
- ↑ 3,0 3,1 „Ёу сеарчед фор Ҳафт Аwранг“ (эн-УС). Смитҳсониан'с Натионал Мусеум оф Асиан Арт. Қаралди: 2023-йил 22-март.
- ↑ Ўзбекистон Фанлар академияси. „Темурийлар даври тарихидан: Абдураҳмон Жомий ва унинг "Ҳафт авранг" асари ҳақида“. аcадемй.уз. Қаралди: 5-феврал 2024-йил.
Ҳаволалар
[edit | edit source]- Эхплоре тҳе Фреэр Жами (Wайбаcк Мачине сайтида 2022-01-04 санасида архивланган)