(Translated by https://www.hiragana.jp/)
Ҳарбий муҳандислик - Vikipediya Jump to content

Ҳарбий муҳандислик

From Vikipediya
Украинада ҳарбий муҳандислар тайёрлаш(2017-йил)

Ҳарбий муҳандислик — ҳарбий иншоотларни лойиҳалаш ва қуриш, ҳарбий транспорт ва ҳарбий алоқа линияларини сақлаш санъати, фан ва амалиёти сифатида эркин таърифланган. Ҳарбий муҳандислар ҳарбий тактика ортидаги логистика учун ҳам жавобгардир. Замонавий ҳарбий муҳандислик қурилиш муҳандислигидан фарқ қилади. ХХ ва ХХИ-асрларда ҳарбий муҳандислик шунингдек, КБРН мудофааси ва бошқа муҳандислик фанларини, масалан, механик ва электротехника техникасини ўз ичига олади[1].

НАТО маълумотларига кўра: "ҳарбий муҳандислик — бу таркибий қисм ёки хизматдан қатъи назар, жисмоний фаолият муҳитини шакллантириш учун амалга ошириладиган муҳандислик фаолиятидир. Ҳарбий муҳандислик маневр ва бутун кучни қўллаб-қувватлашни, шу жумладан кучларни ҳимоя қилиш учун муҳандислик ёрдами, қўлбола портловчи қурилмалар, атроф-муҳит муҳофазаси, муҳандислик разведкаси ва ҳарбий қидирув каби ҳарбий муҳандислик функсияларини ўз ичига олади. Ҳарбий муҳандислик транспорт воситалари, кемалар, самолётлар, қурол тизимлари ва жиҳозларига хизмат кўрсатадиган, таъмирлайдиган ва бошқарадиган „муҳандислар“ томонидан амалга ошириладиган фаолиятни ўз ичига олмайди"[2].

Ҳарбий муҳандислик — бу ҳарбий академияларда ёки ҳарбий муҳандислик мактабларида ўқитиладиган академик фан ҳисобланади. Ҳарбий муҳандислик билан боғлиқ қурилиш ва бузиш вазифалари одатда ҳарбий муҳандислар, шу жумладан сапёр ёки кашшоф сифатида ўқитилган аскарлар томонидан амалга оширилади[3]. Замонавий қўшинларда жанг ва отишма пайтида олдинга силжиш вазифаларини бажаришга ўргатилган аскарлар кўпинча жанговар муҳандислар деб аталади.

Баъзи мамлакатларда ҳарбий муҳандислар тинчлик даврида сув тошқини назорати ва дарёларда навигация ишлари каби ноҳарбий қурилиш ишларини ҳам бажаришлари мумкин. Аммо, бу фаолият ҳарбий муҳандислик доирасига кирмайди.

Келиб чиқиши[edit | edit source]

Муҳандис сўзи дастлаб уруш контекстида ишлатилган бўлиб, 1325-йилда энгинеъэр (сўзма-сўз двигателни бошқарувчи) „ҳарбий двигателларнинг конструктори“ деган маънони англатади[4].

Кўприклар ва бинолар каби фуқаролик иншоотларини лойиҳалаш техник интизом сифатида ривожланганлиги сабабли, қурилиш муҳандислиги[5] атамаси лексиконга бундай ноҳарбий лойиҳаларни қуришга ихтисослашганлар ва эски интизом билан боғлиқ бўлганлар ўртасидаги фарқлаш усули сифатида киритилди. Қурилиш муҳандислигининг тарқалиши ҳарбий контекстда муҳандисликдан ошиб кетганлиги ва фанлар сонининг кенгайиши билан „муҳандислик“ сўзининг асл ҳарбий маъноси ҳозирда асосан эскирган. Унинг ўрнига „ҳарбий муҳандислик“ атамаси ишлатила бошланди.

Тарихи[edit | edit source]

"Б" тут портининг ҳаводан кўриниши(1944-йил 27-октябр)

Қадим замонларда ҳарбий муҳандислар қамал уруши ва дала истеҳкомлари, вақтинчалик лагерлар ва йўллар қуриш учун мас’ул эдилар. Қадимги даврнинг энг кўзга кўринган муҳандислари римликлар ва хитойлар бўлиб, улар улкан қамал машиналарини (катапултлар, қўчқорлар ва қамал миноралари) қурдилар. Римликлар ўзларининг легионлари учун мустаҳкам ёғоч лагерлар ва асфалтланган йўллар қуриш учун мас’ул эдилар. Ушбу Рим йўлларининг кўпчилиги бугунги кунда ҳам фойдаланилади.[6].

Ҳарбий муҳандислик мутахассисларининг кучига эга бўлган биринчи ссивилизация Римликлар бўлиб, уларнинг армияси меъмор деб номланувчи ҳарбий муҳандисларнинг жамлаган корпусини ўз ичига олган. Бу гуруҳ ўз замондошлари орасида биринчи ўринда эди. Милоддан аввалги 52-йилда қамал қилинган Алезия шаҳрини тўлиқ ўраб олиш учун бор-йўғи 6 ҳафта ичида узунлиги 30 миля (48 км) бўлган қўш деворли истеҳкомлар қурилиши каби баъзи ҳарбий муҳандислик жасоратлари кўлами бунга мисолдир. Бундай ҳарбий муҳандислик жасоратлари Галли ҳимоячилари учун мутлақо янги ва эҳтимол ҳайратланарли ва руҳий тушкунлик бўлиши мумкин эди. Витрувиус Рим армиясининг муҳандислари орасида энг машҳури бўлиб, унинг ёзувлари ҳали ҳам сақланиб қолган.

Ҳарбий муҳандислар ҳал қилувчи рол ўйнаган ҳозирги замонавий давргача бўлган жангларга мисоллар: Александр Македонский давридаги Тир қамалини, Луций Флавий Силва томонидан Масада қамалини, шунингдек, Форс Салмоннинг хандақ таклифи билан Хандақ жанги мисол қилиш мумкин.

Рим империяси қулагандан кейин тахминан 600 йил давомида ҳарбий муҳандислик амалиёти ғарбда деярли ривожланмаган. Дарҳақиқат, Рим ҳарбий муҳандислигининг классик техникаси ва амалиётининг кўп қисми йўқолган. Бу давр мобайнида пиёда аскар (Рим ҳарбий муҳандислик қобилиятининг катта қисми бўлган) асосан отлиқ аскарлар билан алмаштирилди. Фақат ўрта асрларда ҳарбий муҳандислик қамал урушига йўналтирилган тикланишни кўрди[7].

Ҳарбий муҳандислар қал’алар ва қал’алар қуришни режалаштирдилар. Қамал қилишда улар қал’а мудофаасини босиб ўтиш ҳаракатларини режалаштирдилар ва назорат қилдилар. Қал’алар ҳарбий мақсадда бўлганида, истеҳкомчиларнинг вазифаларидан бири бу ҳаракатларни бартараф этиш воситаларини ишлаб чиқишдан олдин деворларнинг пойдеворини бузиш учун уларни бузиш эди. Умуман олганда, истеҳкомчилар истеҳком тизимларини бузиш ёки бошқа йўл билан енгиб ўтиш ёки четлаб ўтиш бўйича мутахассислар эди.

Гибралтардаги Қироллик ҳарбий ҳунармандларининг ишчи кийими(1795-йил).

ХИВ-асрда порохнинг ривожланиши билан тўп шаклида янги қамал двигателлари пайдо бўлди. Дастлаб ҳарбий муҳандислар, худди олдинги қамал двигателларида бўлгани каби, ушбу янги қуролларни сақлаш ва ишлатиш учун жавобгар эди. Англияда янги технологияни бошқариш муаммоси қиролликнинг тўплари, қурол-яроғлари ва қал’аларини бошқариш учун тахминан 1370-йилда Орднанcе идорасини яратишга олиб келди. Ҳар иккала ҳарбий муҳандислар ҳам, артиллерия ҳам ушбу ташкилотнинг асосини ташкил этдилар ва 1855-йилда идоранинг вориси бўлмиш Ўқ-дорилар кенгаши тарқатиб юборилгунча бирга хизмат қилдилар[8].

Қадимги қуроллар билан таққослаганда, тўп анъанавий ўрта аср истеҳкомларига қарши анча самарали эди. Ҳарбий муҳандислик душманнинг тўғридан-тўғри ва зарбасидан яхшироқ ҳимояланиш учун истеҳкомларни қуриш усулини сезиларли даражада ўзгартирди. Янги истеҳкомлар, шунингдек, ҳимоячиларнинг душманга ҳужум қилиш қобилиятини оширишга қаратилган эди. Қал’а қурилиши ХВИ-асрда Европада италян дизайни асосида кенгайиб борди[9].

1812-йилдаги Березина жанги пайтида франсуз сапёрлари.

ХВИИИ-асрга келиб инглиз, франсуз, пруссия ва бошқа қўшинлардаги пиёда (пиёда) полклари таркибига пионер отрядлари кирди. Тинчлик даврида бу мутахассислар бинолар, транспорт вагонлари ва бошқаларни қуриш ва таъмирлаш билан шуғулланадиган полк ҳунармандларини ташкил этдилар. Фаол хизматда улар колонналар бошида болта, белкурак ва найзалар билан ҳаракат қилишди, тўсиқларни тозалашди ёки полкнинг асосий қисми қийин эрларда ҳаракатланишини таъминлаш учун кўприклар қурдилар.

Замонавий Роял Wелч Фусилиэрс ва Франсия Чет легионлари ҳали ҳам фақат намойиш учун мўлжалланган хром билан қопланган асбобларни кўтариб, тантанали парадлар олдида юришадиган пионер бўлимларни сақлаб туришади. Бошқа тарихий фарқлар орасида узун иш фартуклари ва соқол қўйиш ҳуқуқи мавжуд. Ғарбий Африкада Ашанти армиясига бошпана қуриш учун мас’ул бўлган дурадгорлар ва қуролларни таъмирловчи темирчилар ҳамроҳ бўлган[10]. ХВИИИ-асрга келиб, истеҳкомларга қарши ҳужумлар пайтида Даҳомея армиясига сапёрлар юборилган[11].

Ярим орол уруши (1808—1814) Британия армияси офицерлари ва аскарларини қамал операциялари ва кўприклар ўтказиш бўйича тайёрлаш ва билимидаги камчиликларни аниқлади. Уруш пайтида паст даражали қироллик муҳандислари офицерлари кенг кўламли операцияларни амалга оширдилар. Уларнинг қўмондонлиги остида қамал санъатидан ҳеч нарса билмаган икки-уч баталон, икки-уч минг кишидан иборат ишчи гуруҳлари бор эди. Қироллик муҳандислари офицерлари кўпинча душман ўти остида аскарларга энг оддий вазифаларни кўрсатишлари керак эди. Бир нечта офицерлар йўқолган ва уларни алмаштириб бўлмади ва қамал операциялари учун таълимнинг яхшироқ тизими талаб қилинди. 1812-йил 23-апрелда Қироллик Варрантига кўра, Қироллик муҳандислари корпуси ва Қироллик ҳарбий ҳунармандлари, истеъмолчилари ва кончилар корпусининг кичик офицерларига „Саплаш, кончилик ва бошқа ҳарбий дала ишлари“ни ўргатиш учун муассасага рухсат берилди.

Роял Энгинеэрс Эстаблишментдаги биринчи курслар иқтисодиётга катта эътибор берилган ҳолда барча даражалар асосида ўтказилди. Ходимларни қисқартириш учун нодавлат нотижорат ташкилотлари ва офицерлар аскарларга кўрсатма бериш ва кўрикдан ўтказиш учун мас’ул эдилар. Агар эркаклар ўқиш ва ёзишни билмасалар, уларга ўргатишган ва ўқиш ва ёзишни биладиганлар оддий режаларни чизиш ва изоҳлашни ўргатишган. Қироллик муҳандислари муассасаси тезда барча дала ишлари ва кўприклар учун мукаммаллик марказига айланди. Ташкилот директори капитан Чарлз Пасли ўз таълимотини тасдиқлашни жуда хоҳларди ва мунтазам машғулотлар ташкилотнинг техникаси ва ўқитишни такомиллаштириш учун намойиш ёки тажриба сифатида ўтказилди. 1833-йилдан бошлаб кўприк маҳорати ҳар йили Медwай бўйлаб понтон кўприги қурилиши билан намойиш этилди, у гарнизон пиёдалари ва Мейдстондан отлиқ қўшинлар томонидан синовдан ўтказилди. 1843-йилга келиб, бу намойишлар маҳаллий аҳоли учун машҳур томошага айланди, 43 000 киши истеҳкомлар бош инспекторига ҳисобот бериш учун тупроқ ишларига ҳужум қилиш усулини синаб кўриш учун дала кунини томоша қилиш учун келган. 1869-йилда Қироллик муҳандислар муассасасининг унвони „Ҳарбий муҳандислик мактаби“ (СМЕ)га ўзгартирилди, бу нафақат Британия армияси учун муҳандислик таълимоти ва таълимининг шрифти, балки Европадаги етакчи илмий армия сифатида ҳам унинг мақомини тасдиқлайди.

Корея урушидаги жангларда вайрон бўлган кўприк ўрнига Бейли кўприги қўлланилмоқда.

Ички ёнув двигателининг пайдо бўлиши ҳарбий муҳандисликдаги жиддий ўзгаришларнинг бошланишини белгилаб берди. ИХХ-асрнинг охирида автомобилнинг пайдо бўлиши ва ХХ-асрнинг бошларида ҳаво парвозидан оғирроқ бўлиши билан ҳарбий муҳандислар ушбу тизимларнинг ҳаракатини ва урушда жойлашишини қўллаб-қувватлашда катта рол ўйнадилар. Ҳарбий муҳандислар портловчи моддалар соҳасида катта билим ва тажрибага эга бўлишди. Уларга бомбалар, миналар ва динамитларни жойлаштириш вазифаси юклатилди.

Биринчи жаҳон уруши охирида Ғарбий фронтдаги қарама-қаршилик Германия императорлик армиясини Иттифоқчи хандақларни ёриб ўтиш учун „ҳужум гуруҳлари“ ни ташкил қилиш учун тажрибали ва айниқса малакали аскарларни тўплашига сабаб бўлди. Кенгайтирилган тайёргарлик ва махсус қуроллар (масалан, ўт ўчирувчилар) билан бу отрядлар бир оз муваффақиятга эришди, аммо уруш натижасини ўзгартириш учун жуда кеч. Бироқ, Иккинчи жаҳон урушининг бошида Wеҳрмачт „Пиониэре“ баталонлари ҳужумда ҳам, мудофаада ҳам ўзларининг самарадорлигини исботладилар, бу эса бошқа қўшинларни ўзларининг жанговар муҳандислик баталонларини яратишга илҳомлантирди. Белгиянинг Эбен-Эмаэл қал’асига ҳужумни Луфтwаффе глидер-муҳандислари амалга оширган.

1944-йилда Нормандияга амфибия қўниши доирасида „Атлантика девори“ нинг немис мудофаа позицияларини мағлуб этиш зарурати махсус жанговар муҳандислик транспорт воситаларини ишлаб чиқишга олиб келди. Улар биргаликда Хобартнинг кулгилари сифатида танилган, жанговар муҳандисларни ташиш учун махсус Черчилл АВРЕ транспорт воситаси эди. Ушбу ва бошқа махсус ҳужум машиналари ихтисослаштирилган 79-зирҳли дивизияга айлантирилди ва Оверлорд — „Д-Дай“ операцияси пайтида жойлаштирилди.

Иккинчи жаҳон урушидаги бошқа муҳим ҳарбий муҳандислик лойиҳалари орасида Тут бандаргоҳи ва Плутон операцияси мавжуд. Замонавий ҳарбий муҳандислик дала истеҳкомларини қуриш, йўлларни асфалтлаш ва ер тўсиқларини бузиб ўтиш каби Рим ролини ҳанузгача сақлаб қолади. Масалан, Ём Кипур уруши пайтида Сувайш каналини бузиш муҳим ҳарбий муҳандислик вазифаси эди.

Таълим[edit | edit source]

Ҳарбий муҳандислар турли муҳандислик дастурлари бўйича келиши мумкин. Улар механик, электротехника, фуқаролик ёки саноат муҳандислиги битирувчилари бўлиши мумкин[12][13].

Замонавий ҳарбий муҳандисликни учта асосий вазифа ёки соҳага бўлиш мумкин:

  • жанговар муҳандислик;
  • стратегик таъминот;
  • ёрдамчи қўллаб-қувватлаш.

Жанговар муҳандислик жанг майдонидаги муҳандислик билан боғлиқ. Жанговар муҳандислар уруш зоналарида хандақ қазиш ва вақтинчалик иншоотлар қуриш каби урушнинг олдинги қаторларида ҳаракатчанликни ошириш учун мас’улдирлар[14].

Стратегик қўллаб-қувватлаш аэродромлар қуриш, портлар, автомобил йўллари ва темир йўл коммуникацияларини яхшилаш ва янгилаш каби алоқа зоналарида хизмат кўрсатиш билан боғлиқ.

Ёрдамчи ёрдам хариталар билан таъминлаш ва тарқатишни, шунингдек, портламаган каллакларни йўқ қилишни ўз ичига олади. Ҳарбий муҳандислар базалар, аэродромлар, йўллар, кўприклар, портлар ва касалхоналар қуришади. Замонавий урушларгача бўлган тинчлик даврида ҳарбий муҳандислар қурилиш иншоотларини қуришда қатнашиб, қурилиш муҳандислари ролини ўйнаган. Ҳозирги вақтда ҳарбий муҳандислар деярли бутунлай жанговар логистика ва тайёргарлик билан шуғулланадилар[1].

Портловчи моддалар муҳандислиги[edit | edit source]

Портловчи моддалар қисқа вақт ичида маълум ҳажмда тез кенгайиб борувчи газларни ишлаб чиқарадиган ҳар қандай тизим сифатида таърифланади[15]. Муайян ҳарбий муҳандислик касблари, шунингдек, портловчи моддалар ва вайронагарчиликлар ва улардан жанг майдонида фойдаланиш соҳаларига ҳам тегишли. Портловчи қурилмалар жанг майдонида бир неча асрлар давомида, жанговар ҳаракатлардан тортиб то ҳудудни тозалашгача бўлган кўплаб операцияларда ишлатилган. Портловчи моддаларнинг биринчи маълум бўлган ривожланиши Х-асрда Хитойга тўғри келади. Бу ерда хитойликлар дунёдаги биринчи маълум бўлган портловчи моддани, қора кукунни яратиш билан шуғулланадилар[15]. Дастлаб кўнгилочар мақсадларда ишлаб чиқилган бўлса, қора кукун кейинчалик ҳарбий мақсадларда бомба ва ўқ отиш қуролларида ўқ отишни ўрганиш учун ишлатилган. Ушбу соҳага ихтисослашган ҳарбий муҳандислар турли хил иш шароитларида фойдаланиш учун кўплаб портловчи қурилмаларни ишлаб чиқадилар ва лойиҳалашади[16]. Бу хусусият одатда жанговар муҳандислар роли остида рўйхатга олинади, улар вайронагарчиликлар бўйича экспертиза, шунингдек, миналар ва ИЭДларни аниқлаш ва йўқ қилиш бўйича ҳам киради.

Мамлакатлар бўйича ҳарбий муҳандислик[edit | edit source]

Ҳарбий муҳандислар дунёнинг барча қуролли кучларида муҳим аҳамиятга эга бўлиб, улар доимо кучлар таркибига ёки ҳатто миллий қўшинларнинг жанговар бўлинмаларига чамбарчас интеграциялашган.

Франсуз муҳандислик армияси кўприк ётқизмоқда

Бразилия[edit | edit source]

Бразилия армияси муҳандислари[17] Қуадро де Энгенҳеирос Милитарес таркибига киради. Унинг аъзолари анъанавий Институто Милитар де Энгенҳариа (ИМЕ Ҳарбий муҳандислик институти) ёки Агулҳас Неграс (АМАН Агулҳас Неграс ҳарбий академияси) Ҳарбий Академия томонидан ўқитилган ёки профессионаллаштирилган томонидан ўқитилган.

Бразилия ҳарбий-денгиз кучларида муҳандислар Cорпо де Энгенҳеирос да Маринҳа, Қуадро Cомплементар де Офиcиаис да Армада ва Қуадро Cомплементар де Офиcиаис Фузилеирос Наваисни эгаллашлари мумкин. Офицерлар Cентро де Инструçãо Алмиранте Wанденколк (CИАW) (Адмирал Wанденколк Инструcтион Cентер) ва Эсcола Навал (ЭН) (Денгиз мактаби) дан келишлари мумкин, улар денгиз флотининг ички танлови орқали Универсидаде де Сан-Паулуда (УСП Сан-Паулу университети) ўқишни тугатадилар.

Буюк Британия[edit | edit source]

Буюк Британия ҳарбий муҳандислик мактаби Британия армиясининг қироллик муҳандислари учун асосий таълим муассасаси ҳисобланади. РСМЕ шунингдек, Буюк Британия денгиз флоти, Буюк Британия ҳаво кучлари, Британия армиясининг бошқа қуроллари ва хизматлари, бошқа ҳукумат департаментлари, шунингдек, зарур бўлганда, ташқи ва Ҳамдўстлик мамлакатлари учун тренинглар ўтказади. Ушбу кўникмалар армиянинг операцион қобилиятида муҳим таркибий қисмларни таъминлайди ва Буюк Британия муҳандислари ҳозирда:

Буюк Британия муҳандислари Саудия Арабистони, Қувайт, Италия, Миср, Иордания, Канада, Полша ва АҚШдаги машғулотларда ҳам иштирок этишади.

Америка Қўшма Штатлари[edit | edit source]

Америка Қўшма Штатларида ҳарбий муҳандисликнинг кенг тарқалиши Америка инқилобий уруши даврида, муҳандислар АҚШ армиясида вазифаларни бажарганларида бошланган. Уруш пайтида улар қўшинларни қарама-қарши кучлардан ҳимоя қилиш учун ерларнинг харитасини тузиб, истеҳкомлар қуришган. Америка Қўшма Штатларидаги биринчи ҳарбий муҳандислик ташкилоти Армия муҳандислар корпуси эди. Муҳандислар Қўшма Штатларнинг уруш тарихи давомида истеҳкомлардан фойдаланиш ёки янги технология ва қуролларни лойиҳалашдан қатъи назар, ҳарбий қўшинларни ҳимоя қилиш учун жавобгар эди. Армия дастлаб фақат муҳандисларни даъво қилган, аммо АҚШ ҳарбий бўлинмалари денгиз ва осмонга кенгайгани сайин, барча соҳаларда ҳарбий муҳандислик секталарига эҳтиёж ортиб борди. Америка Қўшма Штатлари армиясининг ҳар бир тармоғи кенгайиб борар экан, технология уларнинг эҳтиёжларига мослашди[18].

Манбалар[edit | edit source]

  1. ↑ 1,0 1,1 „милитарй энгинеэринг“. Энcйcлопæдиа Британниcа Инc (2013). Қаралди: 13-феврал 2013-йил.
  2. ↑ НАТО публиcатион. МC 0560 "МИЛИТАРЙ CОММИТТЕЭ ПОЛИCЙ ФОР МИЛИТАРЙ ЭНГИНЕЭРИНГ". НАТО, 1-апрел 2008-йил. 
  3. ↑ Бернард Бродиэ, Фаwн МcКай Бродиэ. Фром Cроссбоw то Ҳ-бомб. Индиана Университй Пресс, 1973. ИСБН 0-253-20161-6. 
  4. ↑ Охфорд Энглиш Диcтионарй
  5. ↑ Энгинеэрс' Cоунcил фор Профессионал Девелопмент дефинитион он Энcйcлопæдиа Британниcа (Инcлудес Британниcа артиcле он Энгинеэринг)
  6. ↑ Пуртон, Петер „Тҳе Медиэвал Милитарй Энгинеэр“ (2018-йил апрел). 2019-йил 26-апрелда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 13-май.
  7. ↑ Cанадиан Форcес Публиcатион, А-ЖС-007-003/ЖД-001 Cустомс анд Традитионс оф тҳе Cанадиан Милитарй Энгинеэрс. 30 Жуне 2003 [1][сайт ишламайди]
  8. ↑ Мусеум, Роял Энгинеэрс „Cорпс Ҳисторй – Парт 2“. 2010-йил 4-февралда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2010-йил 12-январ.
  9. ↑ Лангинс, Жанис. Cонсервинг тҳе Энлигҳтенмент: Френч Милитарй Энгинеэринг фром Ваубан то тҳе Револутион. Cамбридге, Массачусетц МИТ Пресс. 2004.
  10. ↑ Эдгертон, Роберт Б.. Тҳе Фалл оф тҳе Асанте Эмпире: Тҳе Ҳундред-Еар Wар Фор Африcа'с Голд Cоаст. Симон & Счустер, 2010 — 61 бет. ИСБН 9781451603736. 
  11. ↑ Тҳорнтон, Жоҳн Келлй. Wарфаре ин Атлантиc Африcа, 1500-1800. Псйчологй Пресс, 1999 — 85 бет. ИСБН 9781857283921. 
  12. ↑ „Беcоме а Милитарй Энгинеэр: Степ-бй-Степ Cареэр Гуиде“.
  13. ↑ „מאצרות“. Фридай, 10 Април 2020
  14. ↑ „Cомбат Энгинеэр (12Б)“. гоармй.cом. Қаралди: 26-апрел 2019-йил.
  15. ↑ 15,0 15,1 „Эхплосиве | чемиcал продуcт“ (инглизча). Энcйcлопедиа Британниcа. Қаралди: 26-апрел 2019-йил.
  16. ↑ Cоопер, Паул W.. Эхплосивес Энгинеэринг (инглизча). Жоҳн Wилей & Сонс, 19-июл 2018-йил. ИСБН 9781119537137. 
  17. ↑ „Қуадро де Энгенҳеирос Милитарес - Армас, Қуадрос э Сервиçос“ (пт-БР). Эхéрcито Брасилеиро. 2023-йил 13-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 16-март.
  18. ↑ Чамберс, Жоҳн „Энгинеэринг, Милитарй“. Энcйcлопедиа.cом (2000). Қаралди: 2013-йил 14-феврал.
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Harbiy_muhandislik&oldid=4318083"