Микробиология

Микробиология (микро... ва биология) — микроорганизмлар ҳақидаги фан. М. вируслар, барча прокариотлар ва микроскопик эукариотлар (бир ҳужайрали ҳайвонлар, сувўтлар, айрим замбуруғлар)ни ўрганади. Микроорганизмларни А. Левенгук (1683) биринчи марта ко'рган ва тавсифлаб берган. Немис олими О. Мюллер (1786) илк бор микроорганизмларни системага солишга уринган. Микроорганизмлар ҳақидаги маълумотлар бир қанча рус олимлари (И.Беляев, И. Кулабин, М. М. Тереховский ва бошқалар)нинг ишларида ҳам учрайди. Лекин М. фан сифатида фақат 19-асрнинг 2-ярмида, асосан, франсуз олими Л. Пастер ишлари таъсирида шакллана бошлади. Л. Пастер муайян кимёвий жараёнлар, жумладан, ҳар хил бижғишларни микроорганизмлар фаолияти билан боғлиқлигини исботлаб берди; юқумли касалликларни микроблар пайдо қилиши тўғрисидаги ғояни ҳимоя қилди; микроорганизмларнинг ўз-ўзидан пайдо бўлиши тўғрисидаги гипотезани инкор этди; анаэробиозни кашф қилди. Р. Кох ва унинг мактаби томонидан қаттиқ озиқ муҳитнинг яратилиши, микроорганизмларнинг соф културасига бўлган қатъий талаблар ва касалликнинг муайян микроорганизмга боғлиқлигини аниқлаш мезонларининг ишлаб чиқилиши билан қисқа вақт давомида кўпчилик касалликларнинг қўзғатувчилари кашф этилди. Л. Пастернинг микроорганизмларнинг табиатдаги аҳамияти тўғрисидаги ғояларини умумий М. асосчилари С. Ч. Винофадский ва М. Бееринк ривожлантиришди. Улар томонидан микроорганизмларнинг электив култураси (битта организмнинг ривожланишига шароит яратиш) методининг ишлаб чиқилиши ва моддаларнинг биологик айланиши жараёнида иштирок этадиган микроорганизмлар гуруҳининг кўрсатиб берилиши билан экспериментал М. ривожлана бошлади.

М.нинг асосий ўрганиш объектлари бактериялар, ачитқи замбуруғлар, актиномицетлар ва вируслар ҳисобланади. Лекин М. методларидан замбуруелар ва бошқа микроорганизмларни ҳамда юксак тузилган кўп ҳужайралилар ҳужайраларини ўстиришда ҳам фойдаланилади. Замонавий М. бир қанча мустақил фанларга ажратилади. Саноат (техник) М. оғир, енгил ва, асосан, озиқ-овқат саноати тармоқларида учрайдиган зараркунанда ҳамда озиқ маҳсулотларини ишлаб чиқариш да фойдаланиладиган микоорганизмларнинг фаолияти ва биологик хусусиятларини ўрганади. Санитария М.сининг вазифаси сув, ҳаво, озиқ-овқатлар сифатини назорат қилиш, касаллик туғдирувчи микроорганизмлар тарқалишининг олдини олишдан иборат. Умумий М. микроорганизмлар морфологияси, физиологи-яси, биокимёси, генетикаси, систематикаси ва уларнинг табиатдаги аҳамиятини ўрганади. Яшаш муҳитига кўра умумий М. тупроқ, саноат, сув, геологик, космик М.га ажратилади. Тупроқ, яъни қишлоқ хўжалиги М.си тупроқ микроорганизмлари таркибини, уларнинг ўсимликлар қолдиғини ўзлаштиришда ва ўсимликлар паразити сифатидаги аҳамиятини ўргатади. Экинларнинг микроорганизмлар пайдо қиладиган касалликларига, қишлоқ хўжалиги зараркунандаларига қарши курашнинг микробиологик усулларини ишлаб чиқади. Геологик М. микроорганизмларнинг геокимёвий жараёнлардаги аҳамиятини ўрганади. Сув М.си шўр ва чучук сув микрофлорасининг сон ва сифат таркибини ўрганади, ичиладиган сувнинг сифатини назорат қилади. 1965-йилдан космик М. ривожлана бошлади. У бир ҳужайрали организмларнинг космик фазодаги ҳаёт фаолиятини ўрганмоқда.

М. объектлари ва жараёнларидан замонавий технологик М., яъни биотех-нологияда кенг фойдаланилади. Замонавий М. мустақил методологияга эга бўлган, лекин ўз тадқиқотларида физиккимёвий биол., ситология, генетика ва бошқа фанлар қўлга киритган ютуқлардан фойдаланадиган мустақил фан ҳисобланади.

Ўзбекистонда микробиологик тадқиқотлар 20—30-йиллардан бошланди. 1947-йилда Ўзбекистон Фанлар академияси Зоология ва ботаника институтлари қошида микробиология лаб. ташкил этилди. Лаб.да тупроқ унумдорлигини ошириш, силос тайёрлаш, оқова сувларни тозалаш, ўсимлик ва ҳашаротларнинг вирус касалликлари устида тадқиқотлар олиб борилди. Тадқиқотлар, айниқса, 1977-йилда Ўзбекистон Фанлар академияси Микробиология илмий тадқиқот институти ташкил этилганидан сўнг кенгайиб кетди. Бу даврда Ўрта Осиё микрофлорасини аниқлаш ва ўрганиш (М. Э. Мавлоний), вино тайёрлашда фойдаланиладиган ачитқилар сифатини яхшилаш (Х. Абдураззоқова, Н.Б.Эгамбердиев, Ш. И. Ҳакимова), микроорганизмлардан ўсимлик қолдиқлари ва саноат чиқиндиларидан ем-хашак тайёрлашда фойдаланиш (Ж. Тошпўлатов, Т. Д. Жамолов), микроорганизмлар орасидаги антагонистик муносабатларни ва улар ишлаб чиқарадиган антибиотикларни ўрганиш, улардан ўсимликларни ҳимоя қилишда, чорвачиликда (С. А. Асқарова, С. М. Ҳожибоева, М. Қ. Қутлиев, С. Б. Бўриев) фойдаланиш ҳамда сабзавот, полиз, техника ва бошқа қишлоқ хўжалиги экинларининг бактерия, замбуруғ ва вируслар қўзғатадиган касалликлари (Е. Т. Дикасова, М. И. Исамуҳамедов, А. Ҳ. Ваҳобов) устида кенг миқёсда тадқиқот олиб борилди. Бир вақтнинг ўзида микроорганизмларнинг геокимёвий фаолиятига оид ишлар амалга оширилди. Таркибида олтин, мис ва бошқа элементлар кам бўлган рудалардан элементларни микробиологик йўл билан ажратиб олиш технологияси ишлаб чиқилди (П. Т. Малахова, М. Ф. Сагдиева). Қишлоқ хўжалиги ва саноат корхоналаридан чиқадиган оқова сувларни микробиологик усул ёрдамида тозалаш (Ж.Қ. Қутлиев, Р. Ш. Шоёқубов, С. Б. Бўриев), ген ва ҳужайра муҳандислиги усуллари ёрдамида енгил ва озиқ-овқат саноатлари, қишлоқ хўжалиги ва фармакология учун зарур бўлган оқсиллар, ферментлар, витаминлар, биологик ўғитлар синтез қилиш, шифобахш сутқатиқ тайёрлаш биотехнологиялари жорий қилинди (А. Ф. Холмуродов, А. С. Расулов, П. Ю. Юсупов, И. Ж. Жуманиёзов, Т.Ф. Ғуломова, Д. К. Огай). Бу тадқиқотлар туфайли вирус — замбуруғ — ўсимлик системасида замбуруғнинг касаллик қўзғатиш хусусиятидаги ўзгарувчанлигини аниқлашда миковируснинг аҳамияти очиб берилди (Ж. Сафиязов). Микроорганизмларда физиологик фаол бирикмаларнинг ҳосил бўлиши ва уларни ишлаб чиқишни бошқариш йўллари ўрганилди. Никотинамидадениндинуклеотид (НАД) ишлаб чиқарадиган маҳаллий замбуруғлар топилди ва улар синтезининг айрим биокимёвий механизмлари аниқланди (А. Ф. Холмуродов, Т. Ғ. Ғуломова). Селлюпатик ферментлар препарати ва оқсилга бой озиқ моддалар олиш технологияси ишлаб чиқилди (К. Д. Давронов, 3. Р. Ахмедова). Сианобактерияларни емирадиган фаглар аниқланди (М. М. Муродов). 50 йиллик тадқиқотлар натижасида Ўзбекистонда биринчи марта минтақавий микроорганизмлар коллексияси яратилди.

Т и б б и ё т М.нинг ривожланиши А. Г. Греков номи билан боғлиқ. Унинг бевосита иштирокида Тошкент ҳарбий госпитали қошида биринчи бактериологик лаб. (1917), Ўлка бактериология институти (ҳозирги Ваксина ва зардоблар институти) ташкил этилди (1918). М.нинг замонавий муаммоларини ишлаб чиқишга А. О. Обидов, И. М. Муҳамедов, М. А. Мирзаева, Л. Г. Баженов, Х. И. Ишоқова, Э. Х. Эшбоев, Н. А. Нуралиев ва бошқа катта ҳисса қўшмоқдалар.

Ветеринария М.си соҳасидаги тадқиқотлар Ўзбекистон Ветеринария институтида олиб борилади. Ин-тда самарали фаолият кўрсатган Ш. Т. Расулов (қорамолларнинг трихофития — қўтир касаллиги), И. Н. Невский, А. А. Волкова, П. А. Аполлосова, П. Б. Бобоев, Г. Н. Носиров, И. А. Мазитов (қўйларнинг анаэроб ва салмонеллёзли, вирусли абортлари), Н. К. Сиддиқов, И. Д. Бурлицкий, М. Б. Бобоева, А. Н. Ахмедов (молларнинг колибактериози, паррандаларнинг пастереллёз, пуллороз, тиф ва бошқа юқумли касалликларига қарши ветеринариясанитария тадбирлари), Н. Маматов (ҳайвонларда қутуриш касаллигига карши ваксина яратган), Х. Салимов (қорамолларнинг лейкоз касаллиги диагностикаси, унга қарши кураш воситалари) каби олимлар ветеринария М.си ривожига катта ҳисса қўшдилар.

Абдурасул Ваҳобов, Эгамберди Эшбоев, Ҳошим Нурмаматов.