Alvasti

Alvasti (turkcha: albasti; tatar, qirg'iz, qozoq: aлбасты, chuvash: Алпастă, ozarbayjoncha: Albasdı, ruscha: Албасты́) - Turkiy xalqlar va ayrim qo'shni xalqlar dunyoqarashida yovuz ayol ruhi, aybning timsoli hisoblanadi. Odatda badbashara, yalang'och, sochlari sariq va yoyilgan, ko'kraklari osilib qolgan ayol qiyofasida tasvirlanadi. Ayrim rivoyatlarda uning uchinchi ko'zi va uzun tirnoqlari borligi ko'rsatilgan. Turkiy tillarda al qizil, basti esa bosim yoki bosish ma'nosini bildiradi.

Turli xalqlar mifologiyasida nomlanishi

 

• Avar: '' avar. албастIи''
• Ozarbayjon: '' ozar. albasdı''
• Arman: " arm. Ալք — ali, alk"
• Balqar: '' aлмасты́''
• Boshqird: ''албаҫты''
• Gruzin: "ali"
• O'zbek: ''aлбасты́''
• Oltoy: ''aлвасти́''
• Mo'g'ul xalqlari:"алмас"
• No'g'ay: ''aлбаслы́''
• Tatar: "албасты"
• Turk: " tat. albastı"
• Turkman: ''aлбассы''
• Tojik: ''aлбасти''
• Chechen: ''aлмазы''
• Chuvash: ''aлпастă''
• Sog'd: ''aлбасты''
• Rus: ''aлбасты́''
• Qozoq: "aлбасты"
• Qo'miq: "албаслы́"
• Qirg'iz: ''aлбарсты́''
• Yoqut: "абааһы — abasi, abaasi"

Turli xalqlar folklori

Shumer folklori

Shumer xalqlarida alvasti haqidagi afsonaga o'xshash, lekin turkiy xalqlar avsonasi bilan bog'liqlik mavjud bo'lmagan, afsona uchraydi.Talmudning ayrim talqinlarida Lilit, Odam atoning birinchi xotini, o'zboshimchaligi va mustaqilligi uchun jannatdan haydalgan. Shundan so'ng Lilit atrofidagi rivoyatlaraning ko'p qismi alvasti haqidagi afsonalarga o'xshab keta boshlaydi.

Arman folklori

Alvasti afsonasining yana bir versiyasi mavjud. Arman folklorida "Al" deb nomlanadi. Bu "tug'ilish shaytonidir. Al tug'ilmagan bolalarni ko'r qiladi va jazosiz qolgan jinoyatlar sodir etgan ayollarning bolalarining tushishi va o'lik tug'ilishiga sabab bo'ladi. Bu shaklda Alvasti ilondek sochlari, mis tirnoqlari va temir tishlari bilan alanga ruhi sifatida namoyon bo'ladi... Alvasti nam joylarda yashirinadi. Ann va Imelning so'zlariga ko'ra, xuddi shunday afsona Afg'onistonda topilgan ekan.

Rus folklori

Bu so'z turkiy xalqlar bilan yonma-yon yashagan ruslar tomonidan Albasta, Lobasta, Lobosta, Lopasta kabi o'zlashtirilgan va botqoq, suv, sernam joylar bilan bog'liq mavjudodlar bilan birlashtirilgan.  Albast haqidagi rus hikoyalari rivojlanmagan, ko'pincha u shunchaki suv yaqinida paydo bo'lib yo'qoladi.

Astraxon, Vyatka va Perm gubernalarida Albasti dahshatli, yalang'och, katta ko'krakli, yungli ayol sifatida tasvirlashgan. Odatda suv bo'yida sochlarini tarab o'tirgan. Tver vloyatida yalong'och, bahaybat va semiz ayol deb tasvirlangan. Taxminan bir arshin keladigan ko'kraklar, ba'zan yelkalariga tashlangan. Sochlari o'ralgan va yergacha osilib turgan. U katta botqoqlarda, ko'llarda va girdoblarda yashaydi.  U o'zining tashqi ko'rinishi bilan odamlarda qo'rquv uyg'otadi va bundan tashqari o'z uyi yonidan o'tayotgan odamlarni tutib, ularni botqoqlikka sudrab ketadi va o'limga qadar qitiqlaydi. Saratov va Astraxon viloyatlarida alvastini devday ayol ko'rinishida tasvirlashgan. Sochlari to'zib yotgan, qo'llari va tirnoqlari juda uzun, barmoqlari esa qiyshaygan. Uning kulrang tanasi etdan emas, ko'poq suvdan iborat deb hisoblangan;  u bo'ron paytida bulutdan paydo bo'ladi. Uni uchratish juda xavfli bo'lgan. Saratov viloyatida, shuningdek, lobasta tanish odamga aylanishi va o'tib bo'lmaydigan joylarga olib kelishi mumkinligiga ishonishgan.

Etnograf va folklorshunos olim D. K. Zelenin rus alvastisini suv parisi bilan bir deb hisoblagan. Folklorshunos E. E. Levkievskaya va L. N. Vinogradova buning uchun yetarli asoslar yo'qligiga e'tiroz bildirdi va lobastani mustaqil folklor qahramoni deb bilishgan. D. K. Zelenin va M. N. Vlasovalarning fikriga ko‘ra, ruslar faqat ismni o'zlashtirib olishgan, va uni ruhlarning haqiqiy ismlarini talaffuz qilish taqiqlanganligi munosabati bilan evfemizm sifatida ishlatishgan.

Mo'g'ul xalqlari folklori

Mog'ullar mifologiyasida alvasti so'ziga juda o'xshash almasti yoki almas nomli afsonaviy mavjudod mavjud. Lekin bu so'z bilan mo'g'ul xalqlari qor odamni atashadi.

Turkiy xalqlar folklori

Alvasti deyarli barcha turkiy xalqlar folklorda yovuz ayol ruhlari sifatida tasvirlanadi. Uning asosiy maqsadi jazosiz qolgan jinoyat uchun qasd olish va bu yo'lda odamlarga va oilasiga turli zararlar keltirish. Qadimda ayrim turkiy xalqlarda isitma bilan kechadigan kasalliklarni ham shunday atashgan, chunki bunday kasalikni alvasti qo'zg'atadi deb hisoblangan. Lekin alvasti xaqidagi afsonalar, mayda tafsilotlari bilan, har bir turkiy xalqda o'zgacha.

Sharqshunos va O'rta Osiyo xalqlari madanyat tadqiqotchisi S. M. Andreev, keyinchalik esa etnograf va dinshunos olim V. N. Basilov alvasti aslida suv va unimdorlik bilan bog'liq bo'lgan iloha deb hisoblashgan. Asta-sekin uning obrazi tanazulga uchrab hozirgi shakilga kelib qolgan.

Ozarbayjon folklori

Ozarbayjonlar alvasti - ko'plab hastaliklar keltirib chiqarishiga ishonishgan. Turli rivoyatlarda alvastilar tushda kelib bo'g'ishi aytilgan.

Tozalikka e'tibor bermaydigan uylarga alvasti kirib asosan bolalarda isitma ko'tarilishini keltirib chiqaradi.

Homilador ayol qon yo'qotishni boshlaganda, u turli xil narsalarni ko'ra boshlaydi. Uning ko'z o'ngida eng ko'p qo'rqadigan narsa keladi. Natijada, u ba'zida hushini yo'qotadi. Bu vaqtda alvasti uning ko'kragiga tiz cho'kib, nafas olishni to'xtatadi. Homilador ayol yeb-icha olmaydi va yuragi og'riydi.

Boshqirt folklori

Boshqirdlarda alvasti - albasti (boshq. албаҫты) deb ataladi. To'zg'igan, uzun, sarg'ish sochlari va tizzalarigacha osilgan ko'krakli ayol deb tasvirlanadi. Bazida esa - uzun soqolli erkak sifatida namoyon bo'ladi.  Albasti hayvonlar yoki jonsiz narsalar shaklini ham olishi mumkin.

Boshqirdlarning tasavvuriga ko'ra, albasti - baxtsiz hodisa va shahidlik natijasida vafot etgan yoki dafn marosimiga rioya qilmasdan dafn etilgan odamning sargardon ruhi.  Misol uchun, u adashgan ruh yoki cho'kib ketgan odamning ruhi bo'lishi mumkin.

Odatta albastiga - sehrli kitob, taroq va tanga tegishli bo'ladi.  Afsonaga ko'ra, uning tarog'iga egalik qilgan kishi, albastini unga xizmat qilishga majbur qilishi mumkin.

Boshqird tilshunosi F.G.Hisamidinovaning taxmininga ko'ra "albasti" so'zining kelib chiqishi - alp bosdi so'ziga borib taqaladi.

Boshqirdlar qadim zamonlarda albasti unumdorlik yoki o'choq ma'budasi bo'lgan deb hisoblashadi..  Ammo keyin ma'buda o'ziga etiqod qiluvchilarni yo'qotadi. E'tiqodning o'zgarishi va boshqird xalqining mifologik qarashlari o'zgarishi bilan va yovuz ruhlardan biriga aylanadi.

Tatar folklori

Tatarlarda alvasti - albasti ( tat. албасты) deb otaladi. Tatar xalqining afsonaalariga ko'ra u uxlayotgan odamni bug'adi. Tatarlar bu so‘zning kelib chiqishini quydagicha tushuntirishadi: ehtimol u al (qo‘l) va basti (ya’ni qo‘l bilan bosuvchi, bu'guvchi) yoki al(ni) basdi (ya’ni ko'krakni bosuvchi) so‘zlarining birikmasidan kelib chiqqan deb hisoblashadi.

Afsonaga ko'ra, u kelganda, odam bosinqirab qoladi va qanchalik qichqirmoqchi bo'lmasin, qichqirolmaydi.  Odam qo'rqib uyg'ongandan so'ng, albasti tushib qoladi.

Boshqa rivoyatlarga ko'ra albasti bahaybat chumoli ko'rinishiga kirib yo‘lda odamni kuzatib boradi.

Tatar afsonalarga ko'ra albasti it hurishni va xo'roz qichqirishni yoqtirmaydi.

Ba'zi afsonalarda alabaster temir ko'krakli ayol sifatida namoyon bo'ladi.  Yo'lovchilarni urib o‘ldiradi.

Qishloqlarda bolalar kechqurun yurmaasligi uchun alabasti bilan qo'rqitishgan.  Aytishlaricha, u pichanzorlarda yashab, kechalari dalada yolg‘iz yurganlarning qonini ichadi.

O'zbek folklori

N. P. Ostroumov Toshkentda, mulla Abdul-Halimdan, yozib olgan hikoyasida Alvasti Iblisning singlisi ekanligi aytib o'tiladi.

Zohir Qo'chqorov tomonidan Qashqadaryoda yozib olingan folklor ma'nbalarida, alvasti kichkina mavjudod ko'rinishida tasvirlangan. U turli ko'rinishlarga kira oladi va usti berkilmagan suvga tushib uni iflos qilishi aytilgan.

Qozoq folklori

Qozoqlar hamda qirg'izlar qora (кара) alvasti, eng zararlisi va sariq (сары) yoki sasiq (сасык) alvastini farqlaganlar.