Arab adabiyoti

Arab adabiyoti---(arabcha: الأدب العربي ildizlari Arabiston yarim orolidagi qabila jamiyatlari ogʻzaki adabiyotidan kelib chiqqan. Qadimgi arab adabiyoti koʻchmanchi chorvadorlar(badaviylar)oʻrtasida yetishtirilgan boʻlsada, qishloq xoʻjaligi vohalari va shaharlarining yarim koʻchmanchi va oʻtroq aholisi orasida ham keng tarqalgan.

Hikoya

Arab adabiyotida sheʼr(mehnat, beshik, ov qoʻshiqlari) yetakchi rol oʻynagan;dushman tanqidi (hija), maqtanish (fahr), qasos qoʻshigʻi (sap), motam qoʻshigʻi yoki elegiya (guruch) janrlari, shuningdek, ishq va tavsif lirikasi (nasib va vasf) elementlari erta shakllangan. Badiiy nasrning asoslari qadimgi davrlarga borib taqaladi:notiqlik, qabilalar jangi haqidagi hikoyatlar(Ayyam al-Arab) va boshqalar. Unutilmas voqealar. V—VII asrlar sheʼriyati gullab-yashnash davri boʻlib, arab adabiyotida uzoq vaqt davomida mavzu va badiiy uslubni belgilab beruvchi sheʼriy til, oʻlchov va estetik ideallarning oʻziga xos meʼyoriga aylandi. Qadimgi arab sheʼriyatining asosiy adabiy shakllari qasida va amorf boʻlak (kita, mukatta) edi. Arab sheʼriyatining oʻziga xos xususiyati monorimdir; har bir misra, qoida tariqasida, bir gapdan iborat bo‘lib, mustaqil semantik estetik birlikdir.

Islomgacha boʻlgan 125 ga yaqin shoirlarning (VII asr oxiri —1-yarmi)nomlari va ijodi saqlanib qolgan, jumladan, klassik qasida turini yaratishda xizmat qilgan Imru al-Qais (500—540) Tarafo(543-569),Al-Horis ibn Hillizo al-Yashkuriy (vaf. 570), Zuhayr ibn Abu Sulma (530-627), Antara ibn Shaddod al-Absiy (525-615) va boshqalar.

Qur’on arab yozuvining birinchi yirik yodgorligiga aylandi. Qur’onning taʼsiri keyingi barcha arab adabiyotlarida seziladi. Ilk islom davrining atoqli shoirlari Kaab ibn Zuhayr (? — 662),Hasan ibn Sobit (?- 674),Abu Zuayb al-Biga al-Jadiy (?-699).Umaviylar saroyida shoirlar al-Axtal (640-710), al-Farazdaq (641-732), Jarir (653-733) sheʼrlar yaratdilar. Bu davr sheʼriyatida yangi hodisalar Arab xalifaligining yirik shahar markazlari aristokratik muhitida kuzatilib, bu yerda ishq lirikasi kichik sheʼrlar tarzida rivojlangan. Bu janrning koʻzga koʻringan namoyandalari Makkalik Umar ibn Abu Robiya(641-712/718), Аль-Ахвас Madinadan, Damashq xalifasi Valid II .

Arabistondagi badaviy muhitda ideal xonandalar galaktikasi yoki „Uzrit“(Uzra qabilasining nomidan)ishqiy qoʻshiqchilar paydo boʻldi. Keyinchalik mashhur sevgi juftliklari (Jamil va Busayna,Majnun va Leyla,Kays va Lubna) haqida romantik hikoyalar yaratilgan. VIII asr oʻrtalaridan boshlab arablar qatori arab adabiyotini yaratishda islom dunyosining boshqa xalqlari vakillari ham koʻproq ishtirok eta boshladilar. Arab xalifaligida arab antik davrini oʻrganishga qiziqish kuchaydi, til, uslub va oʻlchovlar nazariyasi ishlab chiqildi, antik davrning muhim asarlari arab tiliga tarjima qilindi. Nasrning rivojlanishi uchun oʻrta fors (pahlaviy) tilidan tarjimalar alohida ahamiyatga ega edi. Ibn al-Muqaffa " Kalila va Dimna "ni yoritgan. Arab sheʼriyatida maʼlum bir yangilanish borki, bu qasida — qisqa, nafis, mustaqil mavzuli va „yangi uslub“ (badit) sheʼrlariga ustunlik berishda ifodalanadi. „Yangi uslub“ning tashabbuskori shoir Bashshar ibn Burd (vafoti 783 y.).

Ishq lirikasi Abbosiylar saroyida bir guruh shoirlar tomonidan davom ettirilgan. Ular orasida qasida ustasi Abu Nuvos (762-815)alohida ajralib turadi. Arab xalifaligining yemirilishi Misr,Suriya,Livan,Iroq va Eronda rivojlana boshlagan adabiyotning markazsizlashuviga olib keldi.Abu at-Toyib al-Mutanabbiy(915-965) xalifalik barbod bo‘lgan davrda ko‘zga ko‘ringan shoir bo‘lgan. Uning maqtov va satirik qasidalari uslubiy bezaklar, nafis metaforalar, mubolag‘a va qiyoslarga boy. Suriya shoiri va mutafakkiri Abul-Ala al-Maarriy (973-1057) murakkab qoʻsh qofiyalar kiritib, sheʼr texnikasini takomillashtirgan.

X-asrning koʻzga koʻringan nosirlari Abu Hayyon at-Tavhidiy (vaf.1009) va at-Tanuxiylardir.(940-994).Dunyoviy adabiyotda qofiyali nasr keng tarqaldi.(vaf.993) bu shaklda zukko „Xabarlar“ („Rasoil“) osilgan va Badi az-Zamon al-Hamadoniy (vaf. 1007) oʻziga xos maqoma janrini yaratgan.

Yaqin Sharqda arab kundaliklari birinchi marta X-asrdan oldin yozilgan boʻlsa-da, zamonaviy kundaliklarni eslatuvchi oʻrta asr kundaliklari XI asrda Ibn Banna tomonidan yozilgan. Uning kundaligi eng qadimgi boʻlib, sanalar tartibida (arabcha:tarikh) zamonaviy kundaliklarga juda oʻxshash edi.

Jinoyat detektivining eng qadimgi namunasi Shehrazade tomonidan"Ming bir kecha"da hikoya qilingan"Uch olma"ertaki edi. Bu ertakda baliqchi Dajla daryosi yaqinida qulflangan ogʻir sandiqni topib, uni Abbosiylar xalifasi Horun ar-Rashidga sotadi, soʻng u sandiqni ochib, ichidan boʻlaklarga boʻlingan yosh ayolning jasadini topadi. Horun o‘zining vaziri Jaʼfar ibn Yahyoga uch kun ichida jinoyatni ochishni va qotilni topishni yoki topshiriqni bajarmasa, qatl qilinishini buyuradi. Shovqin hikoya davomida sodir boʻladigan bir nechta syujetli burilishlar orqali hosil boʻladi. Shunday qilib, uni detektiv fantastika arxetipi deb hisoblash mumkin

XI asr oʻrtalaridan boshlab, miqdoriy oʻsishiga qaramay, arab adabiyoti tanazzulga yuz tutdi. Sheʼriyatda tasavvuf, nasrda didaktika ustunlik qiladi. Tasavvuf sheʼriyatining ko‘zga ko‘ringan namoyandalari Ibn Arabiy (1165-1240) va misrlik Ibn al-Farid (1182-1235). Sitsiliyalik Ibn Zafar (vaf. 1169) tarixiy romanlar yaratgan. Suriya amiri Usoma ibn Munkiz (1095-1188) o‘rta asr arab adabiyotida yagona badiiy tarjimai holi — „Tasviriy kitob“ni yozgan.

Muvashshoh va zajal janrlari XIII-asrda Misr va Suriyada tarqalgan. So‘fiy shoirlar xalq tiliga yaqin tilda yozishga intildilar(XIII asr) Misrda soya teatri uchun mashhur pyesalar yozilgan. XIII—XV asrlarda va undan keyingi davrda sira janridagi oʻziga xos xalq asarlari (lit.-"tarjimai hol"), yaʼni ritsarlik romanlari deb tasniflangan tarixiy va fantastik shaxslar va voqealar bilan bogʻliq qahramonlik va sevgi hikoyalari haqidagi hikoyalar tsikllari. Eng muhim ota-onalar: VI asrda yashagan shoir jangchi,Antar va uning suyukli Abla haqida,Mamluk sultoni Baybars haqida,Banu Hilol qabilasining Misr va Shimoliy Afrikaga koʻchishi haqida. " Ming bir kecha „ ertaklar to‘plami xalq og‘zaki ijodining bir turiga mansub bo‘lib, u folklor va adabiy materiallar bilan bir qatorda Umar ibn an-Numon haqidagi siralarni ham to‘liq qamrab olgan.

Klassik anʼanalarning tanazzulga uchrashi yangi adabiyotning paydo boʻlishiga yordam berdi. Arab adabiyotida dastan janri birinchi o‘ringa chiqdi. Misrda nasrning rivojlanishi bilan tarixiy romanlar paydo boʻldi. XIX-XX asrlarda Misr,Livan,Jazoir,Yaman,Tunis,Marokashda arab adabiyoti bilan bir qatorda milliy adabiyotlar ham rivojlandi. Nasrda yangi oqim paydo boʻlishi bilan“islom modernizmi "adabiy oqimi paydo boʻldi. Masalan, maqom romani (Muhammed al-Muvaylihiy), ishqiy roman (Amin Rayhoniy), qissa (Zu-n-Nun Ayyub) va boshqalar. Zamonaviy arab adabiyoti barcha arab mamlakatlari adabiyotining umumiy nomi, adabiy arab tilining birligi va umumiy madaniy — tarixiy anʼanalar (Jazoir, Misr, Iordaniya, Iroq, Yaman, Livan, Liviya, Marokash, Falastin, Saudiya Arabistoni, Suriya, Sudan, Tunis va boshqalar) bilan birlashtirilgan.).

Bugungi kunga qadar adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan yagona arab yozuvchisi misrlik yozuvchi Nagib Mahfuz1988) bo‘lib, „butun insoniyat uchun maʼnoga ega bo‘lgan arab hikoyasining realizmi va boyligi uchun“

Manbalar

• Густерин П. В. „Библиография по истории арабской литературы“. Centrasia.org (2018-yil 27-avgust). 2014-yil 20-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 11-aprel.