Kaspiyorti viloyati
|
| ||
| Viloyat | ||
|---|---|---|
| Tegishli | Turkiston general-gubernatorligi | |
| Maʼmuriy markazi | Ashxobod | |
| Asos solingan sanasi | 1881-yil 18-may | |
| Aholi (1897-yil) | 382 487[1] | |
| Maydoni | 531 738,0 vyorst² (571 000 км²) km² | |
| Xaritada | ||
 | ||
| 37°57′0.000″N 58°22′59.999″E / 37.95000000°N 58.38333306°E | ||
Kaspiyorti viloyati (shuningdek Kaspiyorti oʻlkasi) (ruscha: Закаспийская область) – Rossiya imperiyasi tarkibidagi 1881—1919-yillarda mavjud boʻlgan maʼmuriy birlik. Maʼmuriy markazi – Ashxobod shahri.
Viloyat 1881-yil[2] 18-(Yulian taqvimi boʻyicha 6) may kuni Axaltaka, Krasnovodsk va Mangʻishloq uyezdlari tarkibida tashkil etilgan. 1898-yil 7-yanvarda (Yulian taqvimi boʻyicha 1897-yil 26-dekabr) Turkiston general-gubernatorligi tasarrufiga oʻtkazilgan. Viloyat hududi nihoyat 1890-yilga kelib shakllangan.
Geografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rossiya imperiyasi Kaspiy dengizining sharqiy qirgʻoqlari bilan Buxoro amirligi va Xiva xonligining gʻarbiy chegaralari orasidagi boʻshliqni egallab, shimolda Ural viloyatigacha, janubda Fors va Afgʻonistongacha boʻlgan hududda markazi Krasnovodsk boʻlgan Kaspiyorti viloyati tashkil etiladi. Keyinchalik imperiya hududining kengayishi va 1881-yilda Ashxobod qurilgach, poytaxt u yerga koʻchirildi. 1886-yilda u boshqa Oʻrta Osiyo viloyatlari qatori Turkiston oʻlkasi tarkibiga alohida viloyat boʻlib kiritiladi.
1918-yil 30-aprelda viloyat Turkiston ASSR tarkibiga kirdi. 1920-yil iyun oyida Mangʻishloq uyezdi hududi Krasnovodsk uyezdining bir nechta volostlari bilan birgalikda Aday uyezdiga birlashtirilib, oʻsha yilning oktyabr oyida Qirgʻiz (Qozoq) ASSRga oʻtkazildi. 1921-yil 7-avgustda Kaspiyorti viloyati Turkman viloyati deb nomlandi. 1924-yil 27-oktyabrda Turkman viloyati milliy-hududiy chegaralanish natijasida Turkmaniston SSRga aylantirildi.
Kaspiyorti viloyatining imperiyaning boshqa hududlari bilan chegaralari noaniq boʻlgani sababli uning aniq maydoni nomaʼlum; Strelbitskiyning soʻzlariga koʻra, u ichki suvlar bilan 554 900 km² (487 557,2 kv. versta), mahalliy maʼmuriyat maʼlumotlariga koʻra – taxminan 571 000 km² (501 696 kv. versta) ni egallaydi.
1897-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra Kaspiyorti viloyati aholisi: 382 487 kishi (212 638 erkak va 169 849 ayol), shundan 41 877 kishi shahar aholisi boʻlgan.
Hokimyat organlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Maʼmuriy boʻlinishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1881-yilda Kaspiyorti viloyati Axaltaka okrugi va Krasnovodsk va Mangʻishloq pristavstvolariga boʻlingan. 1882-yilda okrug va pristavstvolar uyezdlarga aylantirildi.
1884-yilda 2 okrug: Marv (Iolotan va Saraxs pristavstvolariga boʻlingan) va Tajan uyezdlari tashkil topdi. Oradan bir yil oʻtib, Marv uyezdida Penda pristavstvosi, bir yildan soʻng esa Axaltaka uyezdida Atek pristavstvosi tashkil etildi.
1890-yilda Marv va Tajan okruglari uyezdlarga aylantirildi. Axaltaka uyezdi Ashxobod deb oʻzgartirildi. Shu bilan birga yangi pristavstvolar tuzildi: Ashxobod uyezdida Durunsk; Krasnovodskda Qoraqal’a va Chikishlyar.
1891-yilda Tajan uyezdiga Atak (Ashxobod uyezdidan) va Saraxs (Marvdan) pristavstvolari oʻtkazildi. Bu boʻlinma 1917-yilgacha saqlanib qoldi.
20-asr boshlarida Kaspiyorti viloyati 5 uyezdga boʻlingan:
| № | Uyezd | Uyezd shahri | Maydoni, vyorst² |
Aholisi[1] (1897), kishi |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Ashxobod | Ashxobod (19 426 kishi) | 86 746,0 | 92 205 |
| 2 | Krasnovodsk | Krasnovodsk (6322 kishi) | 110 000,0 | 53 768 |
| 3 | Mangʻishloq | Aleksandrovsk forti (895 kishi) | 190 200,0 | 68 555 |
| 4 | Marv | Marv (8533 kishi) | 110 795,0 | 119 255 |
| 5 | Tajan | Saraxs (1520 kishi) | 33 997,0 | 48 704 |
1917-yilda barcha pristavstvolar uchastka komissarliklar deb oʻzgartirildi. Shu bilan birga, ikkita yangi komissarlik tuzildi: Krasnovodsk uyezdidagi Cheleken va Marvdagi Bayramali. Bir yil oʻtgach, Qoraqal’a komissarligi Krasnovodskdan Ashxobod uyezdiga koʻchirildi.
1919-yilda Ashxobod uyezdi Poltoratsk nomini oldi. Uchastka komissarliklari tugatildi. 5 ta uyezddan 4 tasi tumanlarga boʻlindi: Krasnovodsk uyezdi tarkibiga Jebel, Kazanjik, Primorsk va Chikishlyarskiy tumanlari kirgan; Marv uyezdida – Bayramali, Iolotan, Kushka, Oʻtamish, Taxtabozor va Toʻxtamish; Poltoratsk uyezdida – Bahordin, Sharqiy, Koʻktepa, Qizilarvot va Feruza; Tajan uyezdida – Ginsburg, Saraxs va Tajan. 1920-yilga kelib tumanlar tugatildi.
1920-yilning yozida Mangʻishloq uyezdi Qirgʻiz ASSR tarkibiga oʻtkazildi. Marv uyezdining Kushka tumani vaqtincha tiklandi (2 oy mavjud boʻldi).
1921-yil 7-avgustda Kaspiyorti viloyati Turkman viloyatiga aylantirildi[3].
Viloyat rahbarlari
[tahrir | manbasini tahrirlash].jpeg){kind=spacer}
| F. I. O. | Unvoni, rutbasi | Mansab davri |
|---|---|---|
| Pyotr Rerberg | general-leytenant | |
| Aleksandr Komarov | general-leytenant | |
| Aleksey Kuropatkin | general-leytenant | |
| Andrey Bogolyubov | general-leytenant |
Harbiy gubernatorlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]| F. I. O. | Unvoni, rutbasi | Mansab davri |
|---|---|---|
| Dean Subbotich | general-leytenant | |
| Yevgeniy Usakovskiy | general-leytenant | |
| Vladimir Kosogovskiy | general-mayor | |
| Mixail Yevreyinov | general-leytenant | |
| Fyodor Shostak | general-leytenant | |
| Leonid Lesh | general-leytenant |
Aholisi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1897-yilda milliy tarkibi[3]:
| Uyezd | turkmanlar | qozoqlar | ruslar | forslar | ukrainlar | armanlar | polyaklar | tatarlar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Butun viloyatda | 65,0 % | 19,4 % | 7,3 % | 2,1 % | 1,3 % | 1,1 % | … | … |
| Ashxobod | 73,1 % | … | 12,8 % | 3,5 % | 2,5 % | 2,5 % | 1,9 % | 1,3 % |
| Krasnovodsk | 62,4 % | 19,3 % | 9,7 % | 3,4 % | 1,0 % | 1,8 % | … | … |
| Mangʻishloq | 4,0 % | 93,1 % | 2,6 % | … | … | … | … | … |
| Marv | 88,0 % | … | 4,5 % | … | 1,3 % | … | … | 1,5 % |
| Tajan | 82,0 % | … | 7,9 % | 4,1 % | 1,6 % | … | 1,1 % | … |
Iqtisodiyoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Rossiya maʼmuriyati mintaqani faol oʻzlashtirishga kirishib, birinchi navbatda paxta ekinlarini joriy etishga eʼtibor qaratdi. Mintaqaga Amerika paxta navlari keltirildi, buning natijasida bu ekin maydonlari 1880-yillarning oxiridan boshlab doimiy ravishda oʻsib bordi: 1889-yilda 0,1 ming desyatina va 1898-yilda 14 ming desyatinaga yaqin[4]. Sugʻorish ishlari ham faol olib borildi – 1887—1890-yillarda Sultonband toʻgʻoni, 1893-yilda Qizgʻonband toʻgʻoni, 1891—1895-yillarda Hindukush toʻgʻoni qurildi[4]. Chor maʼmuriyati yer islohotini ham oʻtkazib, 200 mingdan ortiq jamoa (kyarend) yerlarini tortib oldi[4]. 1892-yilda birinchi kredit idorasi, 1895-yilda esa Davlat bankining birinchi boʻlimi ochildi[5]. Mahalliy sanoat gilam ishlab chiqarish, paxta tozalash (1892-yilda Marvda ikkita paxta tozalash zavodi ishlagan), oziq-ovqat va neft ishlab chiqarishga yoʻnaltirilgan edi[5].
Taʼlim, sogʻliqni saqlash va ijtimoiy sohalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]1904-yilga kelib viloyatda ikkita gimnaziya (erkaklar va ayollar) va 41 ta boshlangʻich maktab boʻlib, ularda 2189 nafar oʻquvchi taʼlim olgan (garchi ular orasida atigi 162 turkman va 31 qozoq boʻlsa ham)[5]. Mintaqada tibbiyot muassasalari paydo boʻldi – 1895-yilda Kaspiyorti viloyat kasalxonasi[5]. Epidemiyaga qarshi kurash juda samarali boʻldi – masalan, 1896—1897-yillarda Afgʻoniston va Hindistondan vabo tarqalishining oldini olish mumkin edi[5]. Ijtimoiy soha rivojlandi – 1891-yilda boshpana, 1892-yilda esa bolalar uyi ochildi[5].
Mashhur kishilari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 „Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.“. 2016-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 5-dekabr.
- ↑ Polnoe sobranie zakonov Rossiyskoy imperii. Sobranie trete. T. 1. № 142.
- ↑ „Приложение. Справочник статистических показателей“. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. // Демоскоп Weekly
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Papazov A. V. Rukovodstvo predstavitelyami silovix struktur territorialnimi subʼektami Rossiyskogo gosudarstva na primere general-gubernatora A. N. Kuropatkina // Vestnik Yekaterininskogo instituta. – 2013. – № 4 (24). – S. 117. – ISSN 1997-6968
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Papazov A. V. Rukovodstvo predstavitelyami silovix struktur territorialnimi subʼektami Rossiyskogo gosudarstva na primere general-gubernatora A. N. Kuropatkina // Vestnik Yekaterininskogo instituta. – 2013. – № 4 (24). – S. 118. – ISSN 1997-6968
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Yan V. G. Golubie dali Azii: putevie zametki // Ogni na kurganax: Povesti, rasskazi. – M.: Советский писатель, 1985. – S. 597—677.
- Knigi po istorii Zakaspiyskoy oblasti XIX—XX veka // Biblioteka Tsarskoe Selo