Orolqum choʻli

Orolqum choʻli
2009-yil 3-may kuni Orolqumda chang bo‘roni. Chiziq taxminan 1960-yilgi qirg'oq chizig'ini belgilaydi
45°0′0″N 60°30′0″E
Mamlakat	Qozogʻiston
regionlar	Qiziloʻrda viloyati Qoraqalpogʻiston
Joylashuvi	Qozogʻiston
type	qumli-sho'r botqoq
Maydoni	38 000 km²
Daryolar	Amudaryo
Koʻllar	Orol dengizi
Orolqum choʻli
Mamlakat	Qozogʻiston

Orolqum (Orol + Turk kum, qum, qozoqcha: Аралқұм, oʻzbekcha: Orol choʻli) – Orol dengizi qurib borayotgan oʻrnida hosil boʻlgan, dunyodagi eng yosh yangi choʻl. Qumli shoʻr choʻl Oʻzbekiston va Qozogʻiston hududida, Qoraqum va Qizilqum choʻllarining shimoli-gʻarbiy boʻlagida joylashgan. Choʻl Oqqum (Oq choʻl) deb ham ataladi.

2005-yilda Ko‘karal to‘g‘oni qurilganidan keyin Shimoliy Orol tiklanmoqda, ammo Janubiy Orol qurib, Orolqum maydonini kengaymoqda.

Tarixi

Choʻllanish natijasida mintaqaning biologik xilma-xilligi 200 turdagi oʻsimlik va hayvonlar turlari kamaydi. Quruq koʻl tubining hozirgi florasi 1960-yilda rivojlana boshladi. U 134 turkum va 300 turdan iborat 34 oʻsimlik oilasidan iborat. Asosiy vakillari – Salicornia europaea, Suaeda crassifolia, qumloq tuproqlarda Tripolium vulgare, shuningdek, qumli tuproqlarda Suaeda acuminata va Atriplex fominii.

Orolqum 38 ming km² dan ortiq maydonni egallaydi. Chang boʻronlari yiliga 100 million tonna zaharli tuz va changni olib yuradi. Suv omborining avvalgi tubidan olib chiqilayotgan mayda changda sugʻoriladigan dalalardan yuvilgan mineral oʻgʻitlar va pestitsidlar qoldiqlari mavjud. Gʻarbdan sharqqa choʻl ustida kuchli havo oqimi oʻtib, aerozolni Oʻrta Osiyo chegaralaridan tashqariga tez tarqaladi. Orolqumdan zaharli moddalar Antarktidada pingvinlar qonida, oddiy Orol changi Grenlandiya muzliklarida, Norvegiya oʻrmonlarida va Belorussiya dalalarida topilgan.

Oʻralgan qayiqlar

Choʻllanishdan oldin Orol dengizi Sovet Ittifoqi baliqlarining oltidan bir qismini taʼminlovchi yirik baliqchilik sanoatiga ega edi. Suv chekinishi bilan koʻplab baliq ovlash kemalari va boshqa qayiqlar sahroda qolib ketdi. Sobiq Moʻynoq portida zanglagan kemalar sayyohlarning diqqatga sazovor joyiga va Markaziy Osiyodagi eng yirik elektron musiqa festivali boʻlgan Stihia festivaliga aylangan.

Geografik tavsifi

Oʻzbekistondagi Orol dengizining sobiq tubi, 2004-yil

Oʻrta Osiyoda sugʻorishning tez surʼatlarda rivojlanishi munosabati bilan Orol dengiziga quyilayotgan Amudaryo va Sirdaryo suv hajmining kamayib borishi va tabiiy bugʻlanishning yuqoriligi tufayli Orol dengizining 40 ming km² dan ziyod qismi quruklikka aylanishi natijasida 20-asr oxirida vujudga kelgan. Quruqlik tipik qum-shoʻrxokli choʻl xususiyatiga ega. Choʻl yer yuzasi Orol dengizining markaziy qismiga nishab tekislik boʻlib, unda, asosan, eol relyef shakllari (doʻng-barxan qumlari, balandligi 0,5 – 4m) va shoʻrxoklar tarqalgan. Choʻl delta, dengiz va koʻl sharoitlarida hosil boʻlgan qumshagʻal, qum, qumoq, loylardan tashkil topgan. Subtropik kenglikda joylashgan, iqlimi keskin kontinental. Yillik oʻrtacha temperatura 9,6°, yanvarniki —7°, iyulniki 25,7°, yillik yogʻin 88 mm. Grunt suvlarining chuq. 7–10 m, minerallashuvi 30—80 g/l. Choʻlda, asosan, taqirsimon qoldiq shoʻrxoklar hosil boʻlgan. Oʻsimligi siyrak, eol qum relyefi mavjud yerlarda qora saksovul, cherkez, yulgʻun, shoʻralar, taqirsimon qoldiq shoʻrxokli yerlarda yulgʻun, sarsazan, shoʻralar tarqalgan. Choʻlda uning atrofidagi hududlardan kirib kelgan hayvonlar (asosan, kemiruvchilar) yashaydi. Janubiy qismida sanoat ahamiyatiga ega boʻlgan sulfat tuzlar, tabiiy gaz kabi foydali qazilma konlari ochilgan.