Rhus typhina
Rhus typhina | |
---|---|
![]() | |
Oʻsimliklar | |
Yuksak oʻsimliklar | |
Gulli oʻsimliklar | |
Ikki urugʻpallalilar | |
Rosids | |
Sapindales | |
Anacardiaceae | |
Rhus | |
R. typhina
| |
Binar nomi | |
Rhus typhina | |
![]() | |
Sinonimlar | |
Rhus hirta |
Rhus typhina, kiyik sumaki — Shimoliy Amerikaning sharqiy qismida oʻsuvchi Anacardiaceae oilasiga mansub gulli oʻsimlik turi. U asosan Kanadaning janubi-sharqiy qismida, Amerika Qoʻshma Shtatlarining shimoli-sharqiy va oʻrta-gʻarbiy qismida hamda Appalachi togʻlarida[2] uchraydi, lekin moʻtadil iqlimli mintaqalarida bogʻ oʻsimligi sifatida oʻstiriladi.
Etimologiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Lotincha nomi typhina Karl Linney va Erikus Tornerning oʻsimlik haqidagi taʼrifida „Ramis hirtis uti typhi cervini“ iborasi bilan izohlanadi, yaʼni „novdalari baxmal shoxlari kabi qoʻpol“[3].
Fransuz va nemis tillarida turning umumiy nomi (sumac vinaigrier; Essigbaum) „sirka daraxti“ degan maʼnoni bildiradi.
Tavsif
[tahrir | manbasini tahrirlash]Rhus typhina - ikki xonali, balandligi 5 m (16 ft) gacha oʻsadigan kichik daraxt. U uzunligi 25–55 cm (10–22 in) navbatma-navbat, pinnatsimon murakkab barglarga ega[4]. Barglari va poyalari zich zang rangli tukchalar bilan qoplangan. Shoxlarni eslatuvchi baxmal toʻqimasi va novdalarining vilkalar naqshi „ kiyik shoxli sumalak“ deb nomlanishiga sabab boʻlgan[5].
Kichkina, yashil-oq sargʻish gullari zich toʻpgullarda joylashgan[6]. Gullar maydan iyulgacha gullaydi, mevalar esa iyundan sentabrgacha pishib yetiladi[7]. Kuzda barglari — qizil, toʻq sariq va sariq ranglarning yorqin rangda boʻladi[8]. Meva oʻsimliklarda yoz oxiridan bahorgacha qolishi mumkin. Qishda uni koʻplab qushlar isteʼmol qilishadi[9].
Kultivatsiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bogʻda foydalanish uchun koʻplab navlar ishlab chiqilgan, ulardan quyidagilar Qirollik bogʻdorchilik jamiyatining Bogʻdagi xizmatlari uchun mukofotiga sazovor boʻlgan :[10]
Foydalanadi
[tahrir | manbasini tahrirlash]![](https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/20150420Rhus_typhina1.jpg/220px-20150420Rhus_typhina1.jpg)
Sumak mevalarini yeyish mumkin[13]. Ulardan „Hind limonadi“ deb ataladigan pushti " limonad " qilish mumkin[14]. Ichimlik ekstrakti jele tayyorlash uchun ham ishlatilishi mumkin[15][13]. Sumakining barglari, mevalari tamaki va boshqa oʻtlar bilan aralashtirib, tubjoy amerikalik qabilalar tomonidan chekilgan[16]. Ushbu amaliyot bugungi kungacha davom etmoqda.
![](https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Rhus_typhina_fruit.jpg/220px-Rhus_typhina_fruit.jpg)
Sumakning ildizlaridan tashqari barcha qismlari tabiiy boʻyoq sifatida ham, mordan sifatida ham ishlatilishi mumkin. Oʻsimlik taninlarga boy. Barglarini yozda, poʻstlogʻini esa butun yil davomida yigʻib olinishi mumkin[17].
![](https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Rhus_typhina_buds.jpg/220px-Rhus_typhina_buds.jpg)
![](https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Rhus_typhina_habitus.jpg/220px-Rhus_typhina_habitus.jpg)
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Stritch, L. (2018). „Rhus typhina“. IUCN Red List of Threatened Species. 2018: e.T61984086A61984088. doi:10.2305/IUCN.UK.2018-1.RLTS.T61984086A61984088.en. Retrieved 19 November 2021.
- ↑ „Rhus typhina Range Map“. United States Geological Survey. 2012-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-mart 2008-yil.
- ↑ Linnaeus, Carl. Centuria II plantarum. exc. L.M. Höjer, 1756 — 14 bet.
- ↑ Uva, Richard H.. Weeds of The Northeast. Ithaca, NY: Cornell University Press, 1997 — 326–327 bet. ISBN 0-8014-3391-6.
- ↑ RHS A-Z encyclopedia of garden plants. United Kingdom: Dorling Kindersley, 2008 — 1136 bet. ISBN 978-1405332965.
- ↑ Uva, Richard H.. Weeds of The Northeast. Ithaca, NY: Cornell University Press, 1997 — 326–327 bet. ISBN 0-8014-3391-6.
- ↑ „Rhus“. Woody Plant Seed Manual. USDA Forest Service. 2009-yil 19-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-noyabr.
- ↑ RHS A-Z encyclopedia of garden plants. United Kingdom: Dorling Kindersley, 2008 — 1136 bet. ISBN 978-1405332965.
- ↑ Niering, William A.. The Audubon Society Field Guide to North American Wildflowers, Eastern Region. Knopf [1979], 1985 — 327 bet. ISBN 0-394-50432-1.
- ↑ „AGM Plants - Ornamental“. Royal Horticultural Society (2017-yil iyul). Qaraldi: 9-oktabr 2018-yil.
- ↑ „RHS Plantfinder - Rhus typhina 'Dissecta'“. Qaraldi: 9-oktabr 2018-yil.
- ↑ „Rhus typhina Andoza:Tdes = 'Sinrus'“. RHS. Qaraldi: 17-fevral 2021-yil.
- ↑ 13,0 13,1 Elias, Thomas S.. Edible Wild Plants: A North American Field Guide to Over 200 Natural Foods. New York: Sterling [1982], 2009 — 250 bet. ISBN 978-1-4027-6715-9. OCLC 244766414.
- ↑ Peterson, Lee Allen. Edible Wild Plants. New York: Houghton Mifflin, 1977 — 186 bet. ISBN 0-395-20445-3.
- ↑ Thayer, S. (2006).
- ↑ „Smoking and Pipes“. Traditional Lifestyle. Cowasuck Band of the Pennacook-Abenaki People. 2021-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-noyabr.
- ↑ Dean, Jenny. Wild Color: The Complete Guide to Making and Using Natural Dyes. New York: Watson-Guptill, 1999 — 123 bet. ISBN 9780823057276.