Tupolev Tu-95

Ishorat qoʻshish
Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Tupolev Tu-95 (NATO hisobot nomi: „Bear“) — katta, toʻrt dvigatelli, turbovintli strategik bombardimonchi va raketa platformasi. Birinchi marta 1952-yilda parvoz qilgan Tu-95 1956-yilda Sovet Harbiy-havo kuchlarining uzoq masofali aviatsiyasi bilan xizmatga kirgan va birinchi marta 2015-yilda jangovar harakatlarda ishlatilgan. U kamida 2040-yilgacha Rossiya Aerokosmik kuchlariga xizmat qilishi kutilmoqda[1]. Dengiz patruli uchun bombardimonchining ishlab chiqilishi Tu-142 deb belgilangan, yoʻlovchi samolyoti esa Tu-114 deb nomlangan.

Tu-95
Strategik og'ir bombardimonchi
Ishlab chiqaruvchi Tupolev
Milliy kelib chiqishi  SSSR
Birinchi parvoz 1952-yil 12-noyabr
Xizmatga kirish 1956-yil
Foydalanuvchilar

Rossiya Aerokosmik kuchlari
Sovet havo kuchlari
Sovet dengiz floti

Ukraina havo kuchlari
Ishlab chiqarish yillari 1952—1993-yillar
Ishlab chiqarishdan birliklar 500 dona
Versiyalar

Tupolev Tu-114
Tupolev Tu-142
Tupolev Tu-95LAL

Tupolev Tu-116

Samolyotda toʻrtta Kuznetsov NK-12 dvigateli, qarama-qarshi aylanuvchi pervanellar mavjud. Bu bugungi kunda ham ekspluatatsiya qilinayotgan yagona pervaneli strategik bombardimonchi hisoblanadi. Tu-95 eng baland ovozli harbiy samolyotlardan biridir, ayniqsa mator parraklari uchlari tovush tezligidan tezroq harakat qiladi[2]. Uning oʻziga xos qanotlari 35° burchak ostida oʻrnatilgan. Tu-95 koʻp sonli ishlab chiqarilgan qanotli parvona boshqariladigan samolyot sifatida noyobdir.

Dizayn va ishlab chiqish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tu-95MS

Andrey Tupolev boshchiligidagi konstruktorlik byurosi Sovet Ittifoqining birinchi qitʼalararo bombardimonchi samolyoti, 1949-yil Tu-85, Tu-4 ning kengaytirilgan versiyasi, Boeing B-29 Superfortress nusxasini yaratdi[3].

1950-yilda Tupolev va Myasishchev konstruktorlik byurolariga yangi talab qoʻyildi: taklif qilinayotgan bombardimonchi 8000 km masofani bir marta yonilgʻi quyish bilan uchib oʻtishi kerak, bu esa Qoʻshma Shtatlardagi asosiy nishonlarga tahdid solishi uchun yetarli boʻlishi kerak edi. Boshqa maqsadlar 11 000 kg yukni nishonga koʻtarish qobiliyatini oʻz ichiga oladi[4].

Tupolev mos keladigan quvvat turini tanlash muammosiga duch keldi: Tu-4 pistonli dvigatellar bunday katta samolyot uchun yetarlicha kuchli emasligini koʻrsatdi va tavsiya etilgan T-4 qitʼalararo reaktiv bombardimonchi uchun AM-3 reaktiv dvigatellari juda koʻp yoqilgʻi sarflagan[5]. Turbovintli dvigatellar pistonli dvigatellarga qaraganda kuchliroq edi va oʻsha paytda mavjud boʻlgan turbojetlarga qaraganda yaxshiroq masofani taʼminladi va ikkalasi oʻrtasida eng yuqori tezlikni berdi. Turboproplar dastlab Boeing B-52 Stratofortress uchun uzoq masofaga uchish talablarini qondirish uchun va Britaniyaning uzoq masofali transport samolyotlari Sonders-Roe Princess, Bristol Brabazon va Bristol Britanniada ishlatilgan[6].

Tupolev turbovintli oʻrnatishni taklif qildi va bu konfiguratsiyaga ega Tu-95 dizayni 1951-yil 11-iyulda hukumat tomonidan rasman tasdiqlandi. Unda toʻrtta Kuznetsov  bogʻlangan turbovintli ishlatilgan, ularning har biri toʻrtta qanotli ikkita qarama-qarshi aylanuvchi pervanel bilan jihozlangan[7]. Nominal quvvat darajasi 8 900 kVt. Oʻz davri uchun ilgʻor dvigatel Ferdinand Brandner boshchiligidagi sobiq Junkers mahbus-muhandislaridan iborat nemis jamoasi tomonidan ishlab chiqilgan. Fyuzelaj anʼanaviy boʻlib, 35 graduslik oʻrtada oʻrnatilgan qanotga ega edi, bu burchak asosiy qanot nayzasining bomba koʻrfazi oldida fyuzelajdan oʻtishini taʼminlaydi. Qaytib olinadigan uch gʻildirakli qoʻnish moslamasi oʻrnatildi, barcha uchta tishli tirgak birliklari orqaga tortildi, asosiy reduktorlar orqaga surildi[4].

2TV-2F dvigatelli Tu-95 birinchi marta 1952-yil noyabr oyida sinov uchuvchisi Aleksey Perelet boshqaruvda uchdi[8]. Olti oylik sinov parvozlaridan soʻng, bu samolyot pervanel vites qutisi ishlamay qoldi va qulab tushdi va Perelet halok boʻldi. Ikkinchi samolyot Tu-95,sinovdan yaxshi oʻtdi va1956-yil yanvar oyida Tu-95 seriyali ishlab chiqarila boshlandi.

Uzoq vaqt davomida Tu-95 AQSh/NATO razvedkasiga Tu-20 sifatida tanilgan. Bu samolyot uchun Sovet Harbiy-havo kuchlarining asl belgisi boʻlsa-da, u operatsion boʻlinmalarga yetkazib berilgunga qadar u Tupolev tomonidan ichki foydalanilgan Tu-95 belgisi ostida koʻproq maʼlum edi va Tu-20 belgisi tezda foydalanishdan chiqib ketdi. Tu-20 belgisi AQSh razvedka agentlari tomonidan sotib olingan koʻplab hujjatlarda ishlatilganligi sababli, bu nom Sovet Ittifoqidan tashqarida ham qoʻllanila boshlandi.

Dastlab, Qoʻshma Shtatlar Mudofaa vazirligi Tu-95 ni maksimal tezligi 640 km/soat va 12 500 km masofaga ega deb baholadi[9]. Bu raqamlar bir necha marta yuqoriga qarab qayta koʻrib chiqilishi kerak edi.

Amerikalik hamkasbi, Boeing B-52 Stratofortress singari, Tu-95 ham Rossiya Harbiy-havo kuchlarida ishlashni davom ettirdi. Ushbu uzoq umr koʻrishning bir qismi uning B-52 kabi turli xil vazifalarni oʻzgartirishga yaroqliligi edi. Tu-95 dastlab erkin uchadigan yadro qurollarini tashlashga moʻljallangan boʻlsa-da, keyinchalik u qanotli raketalarni, dengiz patrulini (Tu-142) va hatto fuqarolik laynerini (Tu -142) joylashtirish kabi keng koʻlamli vazifalarni bajarish xususiyatiga ega edi. Tu-114 dan AWACS platformasi (Tu-126) ishlab chiqilgan. Sovuq urush timsoli, Tu-95 nafaqat qurol platformasi, balki Sovet va keyinchalik Rossiya milliy obroʻsining ramzi boʻlib xizmat qildi. Rossiya havo kuchlari modernizatsiya ishlaridan soʻng Tu-95MS samolyotlarida bir qator modernizatsiya qilingan strategik bombardimonchi samolyotlarning birinchi namunalarini oldi. Yaxshilashlar bombardimonchining elektron qurollari va nishonga olish tizimlari bilan chegaralangan.  Birinchi partiyani modernizatsiya qilish 2020-yil mart oyida yakunlandi.

Operatsion tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tu-95MS "Kaluga", Rossiyaning eng qadimgi shaharlaridan biri nomi bilan atalgan

Sovet Ittifoqi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ayniqsa, Tu-95RT varianti Sovuq Urushning haqiqiy belgisi edi, chunki u boshqa samolyotlar, yer usti kemalari va suv osti kemalari uchun dengiz kuzatuvi va nishonga olish missiyasini bajargan. Uni fyuzelaj ostidagi katta boʻrtiq bilan aniqlash mumkin boʻlib, unda yer usti kemalarini qidirish va aniqlash uchun foydalanilgan radar antennasi joylashgani xabar qilingan[10].

Sovet Ittifoqi tomonidan 1960-yillarning boshidan oʻrtalariga qadar bir qator yadroviy sirt sinovlari oʻtkazildi. 1961-yil 30-oktabrda oʻzgartirilgan Tu-95 Tsar Bomba deb nomlangan AN602 qurilmasini tashladi va u portlagan eng kuchli termoyadro qurilmasi boʻldi[11]. Ushbu testning video lavhalari  mavjud, chunki voqea hujjatlashtirish maqsadida suratga olingan. Kadrlarda maxsus moslashtirilgan Tu-95V samolyoti aks ettirilgan-miltillashga qarshi oq rangga boʻyalgan uning ventral yuzalarida-bomba koʻtarib uchish, samolyotning ichki va tashqi koʻrinishining parvoz sahnalari mavjud. Bomba samolyot ostiga oʻrnatilgan boʻlib, u qurolni yarim tashqi tomondan olib yurgan, chunki uni standart Tu-95 bomba koʻrfazi ichida olib oʻtish mumkin emas edi, xuddi Avro Lankasterning B.1 Maxsus versiyasi oʻnta qurol bilan qilgani kabi. Tsar Bomba bilan bir qatorda, Tu-95 koʻp qirrali bombardimonchi boʻlib, u RDS-4 Tatyana (qirq ikki kiloton hosil boʻlgan parchalanuvchi bomba), RDS-6S termoyadro bombasi, RDS-37 2,9 megatonlik termoyadroviy bomba va RP-30-32 200 kilotonlik bombani yetkazib beradi.

Ushbu bombardimonchining dastlabki versiyalarida oʻz ekipajlari uchun qulaylik yoʻq edi. Ularning ichki qismi xira va iflos edi, samolyotda hojatxona ham, oshxona ham yoʻq edi.  Bombardimonchining yashash sharoiti qoniqarsiz boʻlsa-da, ekipajlar jangovar shaylikni taʼminlash uchun haftada ikki marta 10 soatlik missiya safariga chiqishardi. Bu yiliga jami 1200 soat parvoz qilish imkonini berdi.

Bombardimonchi oʻz missiyasining tabiati tufayli eng yaxshi ekipajlarga ega edi. Ular Qoʻshma Shtatlarga qarshi transpolyar zarbalar berish uchun Arktikaga tez-tez missiyalar olib borishardi. Amerikalik hamkasblaridan farqli oʻlaroq, ular hech qachon yadroviy qurol olib oʻz missiyalarida uchishmagan. Bu ularning missiyaga tayyor boʻlishiga toʻsqinlik qildi, chunki haqiqiy oʻq-dorilar bazalardagi maxsus bunkerlardan kelib, samolyotga bomba koʻrfazi ostidagi xizmat koʻrsatuvchi xandaqdan yuklanishi kerak edi, bu jarayon ikki soat davom etishi mumkin edi[12].

Tu-95H

Rossiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

1992-yilda yangi mustaqil Qozogʻiston Dolon aviabazasidagi 79-ogʻir bombardimonchi aviatsiya diviziyasining Tu-95 samolyotini Rossiya Federatsiyasiga qaytarishni boshladi[13].  Bombardimonchilar Uzoq Sharqdagi Ukraina havo bazasida boʻlganlarga qoʻshildi.

2007-yil 17-avgustda Rossiya Prezidenti Vladimir Putin Rossiya 1991-yilda toʻxtatilgan strategik aviatsiya parvozlarini qayta tiklayotganini eʼlon qildi va bombardimonchi samolyotlarini uzoq masofali patrullarga yubordi[14][15].

NATO aʼzolarining qiruvchilari koʻpincha Tu-95 samolyotlarini toʻxtatib turish va kuzatib borish uchun yuboriladi, chunki ular NATO havo hududining chekkasida, bir-biriga yaqin joylashgan.

Xabar qilinishicha, Rossiyaning Tu-95 samolyotlari 2008-yil yanvar oyida Fransiya va Ispaniya qirgʻoqlari yaqinida Tupolev Tu-22M3 „Backfire“ strategik bombardimonchi samolyotlari va Beriev A-50 „Mainstay“ havo desantlarining erta ogohlantiruvchi samolyotlari bilan bir qatorda Fransiya va Ispaniya qirgʻoqlarida harbiy-dengiz mashqlarida qatnashgan[16].

Engels havo kuchlari bazasida Tu-95MS , 2006-yil

2008-yil oktabr oyida „Rossiya barqarorligi-2008“ harbiy mashgʻulotlari paytida Tu-95MS samolyotlari 1984-yildan beri birinchi marta jonli havoda uchiriladigan qanotli raketalarni uchirdi. Kh-55 qanotli raketasining uzoq masofasi Tu-95MS yana bir bor havodan uchiriladigan qanotli raketalarni uchirdi[17].

2010-yil iyul oyida Rossiyaning ikkita Tu-95MS strategik bombardimonchi samolyotlari havoda 43 soatdan koʻproq vaqt oʻtkazgan holda samolyotlar uchun toʻxtovsiz parvoz qilish boʻyicha jahon rekordini oʻrnatdilar. Bombardimonchilar Atlantika, Shimoliy Muz va Tinch okeanlari va Yapon dengizi orqali toʻrtta havoda yoqilgʻi quyish orqali jami 30 000 km dan ortiq masofani bosib oʻtishdi. Asosiy vazifa bunday uzoq parvoz paytida samolyotning ishlashini tekshirish, xususan, dvigatellar va boshqa tizimlarni kuzatish edi[18].

2015-yil 17-noyabrda Rossiyaning Suriyadagi fuqarolar urushiga aralashuvi doirasida birinchi marta uzoq masofali havo hujumlarida qoʻllanilgan Tu-95 samolyotlari oʻzining jangovar debyutini oʻtkazdi[19].

2016-yil 17-noyabrda modernizatsiya qilingan Tu-95MS strategik bombardimonchi samolyotlari Suriyadagi bir nechta jangari pozitsiyalariga Kh-101 qanotli raketalarini uchirib, birinchi jangovar joylashuvini amalga oshirdi.

2017-yil 5-dekabrda Indoneziyadagi Biak aviabazasiga ikkita Tu- 95MS strategik bombardimonchi va ikkita Il-76MD transport samolyoti birinchi marta qoʻndi. Bombardimonchilar aviabazaga qoʻngunga qadar havoda yoqilgʻi quyish bilan 7000 km dan ortiq masofani bosib oʻtishdi. Tashrif davomida Tu-95 ekipajlari Tinch okeanining janubiy qismida sakkiz soatdan ortiq havoda boʻlib, birinchi patrul parvozlarini amalga oshirdi[20][21].

Halokatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • 1968-yilda Qora dengiz ustida oʻquv parvozi paytida ikkita samolyot yoʻqolgan. Ikkala samolyot ham dengizga qulagan, ulardan biri keyinroq qutqarilishi kerak edi va 18 nafar ekipaj aʼzosidan faqat bittasi tirik qolgan. Bu samolyotlar Ukrainadagi AFB Uzyn aviakompaniyasidan parvoz qilgan.
  • 2015-yilning 8-iyunida Tu-95 samolyoti uzoq sharqiy Amur viloyatida „Ukrainka“ bombardimonchi bazasida uchish-qoʻnish yoʻlagidan chiqib ketdi va parvoz paytida yonib ketdi. Natijada bir ekipaj aʼzosi halok boʻldi[22][23].
  • 2015-yilning 14-iyulida Xabarovsk yaqinida Tu-95MS halokatga uchragan va yetti ekipaj aʼzosidan ikki nafari halok boʻlgani haqida xabar berilgan edi.

Texnik xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tupolev Tu-95MS ning o'ng ko'rinishi

Umumiy xususiyatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Ekipaj: 6–7 uchuvchi, ikkinchi uchuvchi, bort muhandisi, aloqa tizimi operatori, navigator, quyruq qurolchisi, baʼzan esa boshqa navigator[24].
  • Uzunlik: 46,2 m
  • Qanot kengligi: 50,1 m
  • Balandligi: 12,12 m
  • Qanot maydoni: 310 m 2
  • Boʻsh vazn: 90 000 kg
  • Maksimal uchish ogʻirligi: 188 000 kg
  • Dvigitel: 4 × Kuznetsov NK-12 turbovintli dvigatellar 15 000 ot kuchi

Ishlash

  • Maksimal tezlik: 925 km/soat
  • Kruiz tezligi: 710 km/soat
  • Diapazon: 15 000 km
  • Uchish balandligi: 13 716 m
  • Koʻtarilish tezligi: 10 m/s
  • Qanot yuki: 606 kg/m 2
  • Quvvat/massa : 0,235 kVt/kg

Qurollanish

  • Qurollar: 2 × 23 mm Gryazev-Shipunov GSh-23 toʻpi quyruq minorasida
  • Raketalar: 15 000 kg gacha, shu jumladan Kh-20, Kh-22 va Kh-55/101/102 yoki qanot ostidagi ustunlarga oʻrnatilgan 8 ta Kh-101/102 qanotli raketalar.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Kramnik, Ilya (19 July 2007). „Оружие: Возвращение летающего медведя“ [Weapons: The return of the flying bear]. Lenta.ru (in Russian). Archived from the original on 3 August 2010.
  2. ↑ "Russian Bear is back"
  3. ↑ „"Tu-4 "Buqa"“. 18-fevral 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-iyun 2022-yil.
  4. ↑ 4,0 4,1 . Vashington: Xalqaro biznes nashrlari, AQSh, 2007-yil 7-fevral (yangilangan 2011-yil). 7-fevral 2007-yil. 157–9-betlar.ISBN978-1-4330-4115-0
  5. ↑ "Tupolev Tu-95 Bear"
  6. ↑ https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015059171325;view=1up;seq=3p40
  7. ↑ "TV-2 (NK-12) turboprop dvigatelini yaratish"
  8. ↑ „"Tu-95MS"“. 21-noyabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-iyun 2022-yil.
  9. ↑ "Tu-20/95/142 Bear: eng tez tayanchli boshqariladigan samolyot.", 14–iyun 2012–yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 26–iyun 2022–yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()
  10. ↑ "Tupolev Tu-95RT "Bear D"
  11. ↑ "Katta Ivan, Tsar Bomba ("Bombalar qiroli"): dunyo eng katta yadro quroli."
  12. ↑ Prooskov.N. (1997-yil 14-iyul)
  13. ↑ "Barcha strategik bombardimonchilar Qozogʻistondan chiqib ketishdi; Ukrainadagilar boʻyicha muzokaralar." Ozodlik radiosi yangiliklari , jild. 3, № 9, 1994-yil 21-25-fevral, Yadroviy tahdid tashabbusi orqali.
  14. ↑ "Rossiya uzoq masofali bombardimonchi patrullarga buyruq berdi"
  15. ↑ "Rossiya yadroviy bombardimonchilar tomonidanThe New York Times patrul qilishni davom ettirmoqda"
  16. ↑ "Rossiya Biskay ko'rfazida katta dengiz mashqlarini o'tkazayotgani sababli RAF ogohlantirishi".
  17. ↑ "Russia revives Cold War aircraft."
  18. ↑ "Рекорд Ту-95МС: "медведи" провели в воздухе более сорока часов"
  19. ↑ "Paris attacks: Cameron to make case for Syria military action as EU troops could be sent to France – latest news"
  20. ↑ "Russian aircraft make a flight from Amur region to Indonesia within international visit"
  21. ↑ "Australian air force put on alert after Russian long-range bombers headed south"
  22. ↑ "Russia Grounds 2nd Fighter Jet Fleet Amid String of Catastrophes"
  23. ↑ "Two Pilots Killed In Russian Tu-95 Bomber Crash"
  24. ↑ "Tu-95 Bear strategik bombardimonchi"

Bibliografiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Bukharin, Oleg, Pavel L. Podvig and Frank von Hippel. Russian Strategic Nuclear Forces. Boston: MIT Press, 2004. ISBN 978-0-262-66181-2.
  • Duffy, Paul and Andrei Kandalov. Tupolev: The Man and His Aircraft. Shrewsbury, UK: Airlife, 1996. ISBN 978-1-85310-728-3.
  • Eden, Paul (editor). The Encyclopedia of Modern Military Aircraft. London: Amber Books, 2004. ISBN 978-1-904687-84-9.
  • Gordon, Yefim and Peter Davidson. Tupolev Tu-95 Bear. North Branch, Minnesota: Specialty Press, 2006. ISBN 978-1-58007-102-4.
  • Grant, R.G. and John R. Dailey. Flight: 100 Years of Aviation. Harlow, Essex: DK Adult, 2007. ISBN 978-0-7566-1902-2.
  • Mladenov, Alexander. „Still Going Strong“. Air International. Vol. 89, No. 2, August 2015. pp. 40–47. ISSN 0306-5634.
  • Wilson, Stewart. Combat Aircraft since 1945. Fyshwick, Australia: Aerospace Publications, 2000. ISBN 978-1-875671-50-2.
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tupolev_Tu-95&oldid=4218668" dan olindi