Val'paraiso

Val'paraiso
Valparaíso
Lidnanznam;	Flag;
Valdkund	Čili
Eläjiden lugu (2017)	296,655 ristitud
Pind	401,6 km²
Pämez'	Horhe Šarp; (tal'vku 2016—,; Jorge Sharp)
Telefonkod	+56−32-xxx-xxx
Aigvö	tal'vel UTC−4,; kezal UTC−3

Val'paraiso (isp.: Valparaíso [balpaɾaˈiso]) om lidn da kommun, valdmeriport Čilin keskuzpalas. Se om valdkundan kudenz' lidn eläjiden lugun mödhe, Val'paraison agjan administrativine keskuz da pala.

Istorii[vajehta | vajehtada tekst]

Eländpunktan aluz om pandud vl 1536. Čilin sodamerivägiden päsijaduz vspäi 1817. Vspäi 1863 raudte ühtenzoitab lidnad Santjagonke. Lidn eli läbi sures manrehkaiduses vl 1906, koume tuhad eläjid pölištuiba. Portan mail'man znamoičend poleni Panaman kanalan radon zavodindan jäl'ghe vl 1914. Čilin parlament radab lidnas vspäi 1990, se om sirtud Santjagospäi tobmuden sarakoiden decentralizuindan täht.

Portan ližaks, Val'paraison ižandusen sarakod oma mašinansauvomine, metalloiden ümbriradmine, himine i tekstiline.

Geografijan andmused[vajehta | vajehtada tekst]

Lidn sijadase Tünen valdmeren randal, 10 m ü.m.t. keskmäižel korktusel. Matkad Santjago-pälidnhasai om 104 km suvipäivnouzmha, 80 minutad maksližel avtotel.

Klimat om pehmed kuivahk Keskmeren toižendan, päivoikaz päiči vihmsezonas. Vilu Perun (Gumbol'dtan) joksmuz tob sumegid voden tobjan palan. Voden keskmäine lämuz om +14,9 C°, kezakun-elokun +12,1..+12,6 C°, tal'vkun-keväz'kun +16,6..+17,9 C°. Ekstremumad oma +1,6 C° (kül'mku) i +31,2 C° (uhoku), il'man lämuz läz niid voib olda miččel taht kul. Paneb sadegid 363 mm vodes, läz kaikid semendkus-elokus (61..106 mm kus), kuiv sezon oleskeleb redukus-sulakus (37 mm kaikes pordos). Paneb lunt lidnan mägil vaiše i harvoin. Kun keskmäine relätivine nepsuz vajehtase 71..80 % röunoiš vodes läbi, korktemba vihmsezonas.

Eläjad[vajehta | vajehtada tekst]

Vl 2012 lidnan eläjiden lugu oli 284 630 ristitud, vl 2017 — 296 655 ristitud, agjan kudendez. Kaik 952 tuh. ristituid elädas lidnaglomeracijas (2017), se om kahtenz' surtte valdkundas.

Lidn om üläopendusen znamasižeks keskuseks. Nell' universitetad oma Papan Val'paraison katoline (privatine, alusenpanend 1925), tehnine Federiko Santa-Maria (privatine, 1931), Pedagogižiden tedoiden Plaja-Anča (kundaline, 1948), Val'paraison universitet^[1] (kundaline, 1981, 16,4 tuh. üläopenikoid vl 2021).

Transport[vajehta | vajehtada tekst]

Avtobusad, trolleibussistem (vspäi 1952), metro i 16 nimitadud funikulörad (saudihe 19. voz'sadan lopuspäi) oma kundaližeks transportaks lidnas. Metropoliten (isp.: Metro Valparaíso) ühtenzoitab Suren Val'paraison lidnoid, sen üks'jäine jono om 43 km pitte, avaitihe vspäi 2005. Kaik 20 stancijad om sil, niišpäi nell' oma manalaižed, viž sijadasoiš Val'paraison municipalitetas.

Lidnan meriport om kahtenz' surtte valdkundas, radab kümnes tahos i ümbriradab kümne millionad tonnoid jüguid vodes, mugažo läz 50 kruizlaivad i 150 tuhad passažiroid. Verazmalaižed tuldas lidnha meriportan kal't vai avtotedme Santjagospäi.