Roger Viroux
Roger Viroux a skepyî li 27 d' octôbe 1927, et mori li 30 di setimbe 2005.
C' esteut on scrijheu e walon et on franc waloneu.
Il est rprins dins l' antolodjeye Fleurs diyalectåles et dins "Scrire".
Di s' mestî, esteut prof di langues (a Tamene, Lovervå pu Fosse). I fjheut voltî ratourner a ses scolîs on mot dins ene dijhinne di diferins lingaedjes.
Il a eto stî mayeur do Ban-Bwès et dire si siermint e walon (pu docô après e francès, po shuve li lwè).
Roger Viroux esteut l' pa da Johan Viroux.
Ouve e walon
[candjî | candjî l’ côde wiki]Come sicrijheu, il a purade fwait des arimés, mins eto del prôze nén racontrece, inte did zeles, del croejhete esplikêye e walon.
C' esteut l' enondeu (1963) del Soce "Les Walons Scrijheus d' après l' Ban-Bwès" (WASAB), et del rivuwe "Noveles" (1982)
Deus ramexhnêyes d' arimés da sinne ont stî eplaidîs come limero especiås des Cayés Walons : Li guere - Li famile (1991) eyet "Biessolodjeye" des powezeyes so les biesses, k' a vudî e 1994.
Apoirt di Rodjî Viroux a l' ehåyaedje do walon.
[candjî | candjî l’ côde wiki]Ehåyaedje do statut
[candjî | candjî l’ côde wiki]
I fourit onk des prumîs a rclamer k' on cåzaxhe walon etur waloneus, et l' djåzer avou ses efants. I scrijheut todi e walon a ses soçons waloneus.
I repetéve tofer kel walon, c' esteut ene vraiye langue, et mostrer, tot rmetant l' walon ås ôtes lingaedjes, k' il esteut foirt ritche. I rabaxhive sovint li lingaedje francès, po-z aler disconte des cis ki sont foirt rindous après l' francofonreye. Eto, i s' fåt afranki do lingaedje francès, endaléve-t i, et s' siervi do walon po totafwait.
I djheut ossu k' i gn a k' on seu walon, poy k' on s' comprind bén tertos.
Cwand il a stî å Consey a Fosse, on côp come mayeur (1989-1991), il a todi prusté siermint e walon:
- Dji djeure di esse fidele å rwè.
Come li walon n' est nén admetou come langue pal mwaisse-lwè del Beldjike, i dveut ricmincî e francès après.
A Fosse, il aveut fwait mete des plakes di rowe e walon.
Il aveut metou dins s' testamint ki si messe d' etermint divreut esse pår e walon. Çou ki fourit fwait, pa l' abé René Dardenne. Ci fourit l' prumire messe d' etermint dijhowe rén k' e walon. Des bokets e walon ont stî léjhous tot åd dilon del messe : des cis da sinne ("Padrî l' pont", "I fåt semer"); onk da Roger Tabareux, « li vî rôleu », léjhou på fi da Tabareux, et l' adiè a Rodjî, ki Andrée Bacq aveut scrît esprès po ç' djoû la.
Rodjî Viroux esteut po ene eure di walon e scole po tertos, avou des ponts sol bultén.
Ehåyaedje do coir do lingaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Ortografeye : il aveut clawé les rîles do sistinme Feller po sacwants ponts, po ls eployî dins les scrijhaedjes di si rvuwe. Ces ponts la n' estént nén todi les minmes ki les dujhances des Relîs Namurwès, mågré k' il esteut lu-minme on Relî.
- Croejhete : li Rodjî esteut foirt sipepieus po k' on wåde li croejhete pår walone. Inte di des ôtes ponts : pol plaeçaedje di l' addjectif, li metaedje des pronos coplemints divant l' aidant viebe, evnd.
- Forcoridjaedjes : çouci l' a amoenné a-z atåvler des forcoridjaedjes di croejhete, tot metant a tot côp bon l' addjectif divant l' no, dabôrd k' i n' î estént nén dins l' lingaedje corant d' adon :
- les addjectifs di nåcionålité : les walons scrijheus d' après l' Ban-Bwès.
- les addjectifs lanawaire calkés do francès : des atomikès reyaccions.
- Rifrancijhaedje do walon. Rodjî ni veyeut nén voltî l' eployaedje di tote ene cåkêye di mots calkés do francès. C' est po ça k' i s' aveut djoké do bouter avou l' gazete Li Chwès.
- Motlî : il aléve ricweri les vîs mots ene miete rovyîs (alot d' sonk, gråce), minme s' i n' estént nén pår di Fosse (sikepyî).
- Esplicant motî : il a stî onk des prumîs a-z espliker e walon les målåjheys mots di ses scrijhaedjes, çou ki fwait d' lu èn anonceu di l' esplicant motî do walon.
- Noûmots : il a foirdjî sacwants noûmots, come batch ås mizeres, la k' il a calké l' tcherpinte do neyerlandès vuilnisbak. Gn a eto : distcheyaedjes, mwaisse-lwè, evnd.
- Rifondaedje : Rodjî Viroux n' a nén veyou voltî li rfondaedje do walon. I vleut ki tchaeconk continowe a scrire e Feller come e s' payis. Il aveut scrît on tecse siconte do rfondou, mins ki mankéve d' astocas bén årgumintés.
Ôtès boutaedjes pol walon
[candjî | candjî l’ côde wiki]Il a bråmint bouté dins les scoles : adjinçner des programes, diner des cours et-z emantchî des bates di recitaedjes.
Rilomêye
[candjî | candjî l’ côde wiki]Rodjî Viroux esteut cnoxhou long et lådje come on Don Quijote do walon. Il a sovint stî dins l' gazete, nén seulmint L' Avenir di Nameur, mins minme ene feye dins li rlomêye rivuwe francesse Paris-Match.
Alére
[candjî | candjî l’ côde wiki]Prezintaedje pa lu-minme dins les Noveles des WASAB l° 59, pp 2-3.
Hårdêyes difoûtrinnes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Pådje avou des scrijhaedjes da sinne
- Coirnêye do walon sol waibe "Ké noveles" di Fosse-li-Veye
- Si vicåreye el guere di 40
Li Wiccionaire si rsieve di sacwantès fråzes da Roger Viroux po-z enimådjî des mots k' i gn a.