Congo bedje

Li Congo belge, c' est l' lomaedje di çou k' est asteure li Republike democratike do Congo, di 1908 a 1960.

Divant, e 18inme sieke, li Congo apårtineut e privé å rwè Yopôl II d' Beldjike : c' esteut li Dislaxhî Estat do Congo.

Adon, li payis a stî rlomé "Congo bedje" li 15 di nôvimbe 1908 disk' å dislaxhaedje li 30 di djun 1960.

Årmêye

Il aveut si prôpe årmêye, lomêye "Foice publike". Elle a l' glwere d' aveur wangnî li prumire guere daegnrece siconte des Almands, ey ocuper des grandes sitindêyes di l' Afrike coûtchantrece almande.

Tins del deujhinme guere daegnrece, les rivnous do Congo ont permetou al Beldjike di passer houte del guere sins epronter les cwårs.

Kitaeyaedje administratif

Li Congo bedje esteut pårti e provinces, pu e distriks pu e teritweres. On teritwere, fwait, onk dins l' ôte, 20.000 km2 (les deus tîces del Beldjike). E 1960, gn aveut 117 teritweres.

Ebagance

E 1919 : 6395 blancs, inte di zels, 3673 Bedjes E 1940 : 27791 blancs, inte di zels, 19608 Bedjes E 1960 : 115157 blancs, inte di zels, 89736 Bedjes

Istwere

Li revintreye des Bapendés

C' esteut e (1932); loukîz cial.

Dislaxhaedje do Congo

Come po mwints ôtes payis d' Afrike, li dislaxhaedje do Congo va s' passer e 196O. Vocial li racontaedje da Gilbert Renson, k' î esteut.

Gn ava totes sôres di droles di kéntes, come del foleye da tertos.

Sacwants djins, les Mpévés, s' ont metou a distrure totes les amouletes, et cotchessî les macreas. Et fé touwer totes les biesses (tchéns, tchets, gades et poyes; et-z flaxhî djus sacwants grands åbes come les manguîs.

Dins ène ôte viyaedje, on bôreu d' crake dijahut aveur trové on sourdant avou d' l' aiwe ki rindeut foirt, k' i loma : l' aiwe do dislaxhaedje.

A Kipoucou (Kipuku), les djins avént fwait on resseré a costé do viyaedje, et mete des males avou des yebes. C' eseut wårdé pa des omes avou des couteas et minme onk avou on fuzik. On-z oyeut brutyî ki l' 30 di djun, li djoû do dislaxhaedje, les yebes divnrént des cwårs.

Li franc congolès ni valeut dabôr pus rén. Pus moyén di rén fé vni d' l' etrindjir.

Gn ourit des vôtaedjes e moes d' may, mins les Bedjes n' avént pus l' droet d' elzès carwaitî. Gn ourit toplin des frawtinaedjes.

Les pårtis politikes metént el tiesse des djins kel dislaxhaedje, ce sereut des cwårs a rlaye po tertos, èn pus bouter, awè ene oto ubén on frigo, ene bele måjhone, ene comere blanke.

E moes d' djun, les tchîfs di viyaedje alît a Leyopôlveye po tchoezi leus rprezintants å prumî pårlumint congolès.

Les Blancs ont cmincî a fé des egzercices di saetchaedje å fizik, on côp par moes, å mitan del nute.

Li 30 di djun, c' esteut fiesse-djoû. Dins les eglijhes, on-z a fwait djouwer l' Tédeyom. Å posse, tos les djins ont schoûté l' discours do Rwè Bådwin, li spitch do Prezidint Kasavubu, les rprotches et l' afront å Rwè da Lumumba. Adonpwis, gn a l' djenerå Janssens, li grand tchîf di l' årmêye, k' a oizou dire ki, por lu, l' indipindance ni candjive rén. A conter d' adon, les sôdårs ont stî sins schoûte.

Li 1î d' djulete, gn a yeu do bardouxha a Tîsveye eyet Yopôlveye. On-z a emoenné les Blancs evoye.

Do côp après, gn a ene dispaitche do govienmint djenerå ki dmande a tos les adjints d' l' administråcion bedje di cwiter l' payis. Sovint, les noveas govierneus congolès lezî dmandît di wårder leu posse.

Lives e scrijhaedjes e walon sol Congo bedje

• Pilipili (Gilbert Renson).
• Tomba Tomba, blanc negue (Henri Pétrez).
• Ene miye di mi (Danielle Bury).