foû
Apparence
Etimolodjeye
[candjî]Tayon-bodje latén « foris », et dabôrd, racuzinåve avou l’ francès « fors » (aviyi), l’ espagnol « fuera », li portuguès « fora », l’ itålyin « fuori », li roumin « fără » u l' roumin « afară »; mot cité dins l’ FEW 3 700b.
Prononçaedje
[candjî]- AFE :
- diferins prononçaedjes : /fuː/ /fyː/
- prononçaedje zero-cnoxheu : /fuː/
- Ricepeures : nén rcepåve
Adviebe
[candjî]foû (nén candjåve)
- pus lon kel boird d’ ene metowe sitindêye.
- Cisse bale la esteut foû.
- k’ est ddja passé, k’ est ddja fini.
- Vola l’ messe foû.
- Ti t’ plindrès ki l’ tins soeye foû
Di çou k’ n aveut po-z aveur bon — Léon Warnant (fråze rifondowe).
- foirt.
- C’ est onk foû ritche.
- K’ on l’ veyeut foû voltî, nosse sicole !
- Dji vou bén k’ i n’ esteut nén foû gros, mins il esteut k’ araedje coriant ! — Henri Simon, « Sètche, i bètche » 1889, (eplaidaedje da Jean Haust e 1936), p.42 (fråze rifondowe).
Ratourneures
[candjî] Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.
(sinse di pus lon)
- esse foû : å couyon, aveur fwait tote les royes. F. avoir gagné.
- li rowe end est tote foû : les djins sont tertos foû des måjhons po djåzer d’ ça. Franwal: ahåyant po: "ça fait un raffut, un boum".
- Il a on pî ddins et on pî foû : il est presse a mori.
- li fåve est foû :
- dijhêye a des cis k’ on lzî toume sol dos k’ i sont-st a damadje.
- Sicrijhaedje al fén d’ on live. F. fin.
- a cwareme foû : après l’ cwareme.
- foû bon : foirt bon. F. délicieux, savoureux, succulent, exquis.
- foû biesse : foirt biesse. F. idiot, stupide, crétin.
- nén foû : nén foirt.
- Dji n’ esténs nén foû ritches po ndaler e condjî foû payis.
- Mi feme n’ est nén foû grande. F. pas très, pas spécialement.
Parintaedje
[candjî]Mots d’ aplacaedje
[candjî]- divancete : foû di
- adviebes :
- ådfoû, difoû.
- fok (foû ki), foû-z et houte
- advierbires :
- sustantifs :
- viebes : foû-waidyî, foû-leyî, foû-moenner
- pårticipes erireces : foûbagnî (neyî), foûbaxhî (divnou råle), foûbaligandé (resseré al prijhon), foûbalziné (ki s' a decidé)… (Loukîz a : E200 pp. 267-269)
- addjetifs :
- addjectivires :
- nos d' plaece :
Sinonimeye
[candjî]- (dins l' espåce) : wôr (w. do Coûtchant
- (dins l' tins) : houte, fini, tofwait / tot fwait, passé
- (foirt) : mo, pår, mier-; Loukîz a : « totafwait »
Contråve
[candjî]Sipårdaedje do mot
[candjî]w. do Mitan, Basse Årdene, w. do Levant
Ratournaedjes
[candjî]sinse di pus lon
foirt
- Francès : très (fr), excessivement (fr), extraordinairement (fr)
Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.
Sustantif
[candjî]singulî | pluriyal |
---|---|
foû | foûs |
foû omrin
- djin k' a moussî foû d' ene måjhon.
- Gn a ddja yeu bråmint des foû, di ç' måjhon la (ramexhné pa L. Remacle). F. ancien occupant.
- djin k' a stî fotowe a l' ouxh. Avou deus foû al fén do matche, comint vôreuss wangnî, dai, ti ? F. exclus.
- åk k' a stî saetchî foû.
- On voet bén k' i gn a bråmint do foû, la, di ç' cayet la (ramexhné pa L. Remacle). Fårè co bråmint do foû po k' li lwè passe. F. retrait, amendement.
Divancete
[candjî]foû (nén candjåve)
- foû di, dins des clawés eployaedjes divant sacwants sustantifs. F. hors de.
- foû voye :
- a) metou foû des grandès voyes.
- Li såle "Li Rlomêye" est trop foû voye; on n' ireut nén (Jean Lejeune di Djoupeye). F. à l'écart.
- b) (imådjreçmint) ki rexhe do sudjet, tot djåzant d' on djhaedje divant les djins, dins èn egzamin. Çou-cial est on raploû sol walon; voste idêye est ene miete foû voye. F. hors sujet..
- rl a: foû-voye.
- si mete foû voye :
- a) nén aler avou ls ôtes. F. rester à l'écart.
- b) piede si voye.
- On dit eto: si disvoyî. F. se fourvoyer.
- foû posse 1 : nén la e s' posse. F. absent, sorti. Contråve: so posse.
- foû scwere 1 u : foû plonk :; u
foû livea; u foû climbe : nén droet. Èn ouxh k' est foû scwere. I m' a metou tos les tchvirons foû scwere. rl a: di bihair, di kegn, di kinkin, a brotchåd, siclimboigne. F. de travers, en oblique, hors d'équerre, de guingois.
- foû scwere 2 : (imådjreçmint) nén tot djusse.
- Il est ene miete foû scwere.
- rl a: foû-scwere. F. déséquilibré mentalement.
- on rén foû scwere : ene tchitcheye, ene biestreye.
- Aprindoz mu, Signeur, a bén rimpli tot l' tins ki Vos m' dinez po travayî sins è piede a des réns foû scwere — Émile Pècheur (fråze rifondowe). F. bagatelle futilité, folie.
- foû sogne u : foû dandjî u : foû keure u : foû risse : schapé, et ki n' doet pus aveur sogne did rén (foû d' on dandjî u d' ene maladeye). F. hors de danger, sauvé, à couvert, à l'abri, en voie de guérison.
- foû payis : a l' etrindjir. Il a studyî foû payis. F. à l'étranger.
- foû ådje : trop vî. A 45 ans, on n' est nén co foû ådje. F. trop âgé.
- si mete foû manoye : furler tos ses cwårs. F. se désargenter.
- i n' s' a nén metou foû manoye : dijhêye cwand onk atchete ene sacwè foirt bonmartchî. F. ne pas se ruiner.
- foû såjhon : ki n' va nén avou l' såjhon.
- C' est foû såjhon, do tins come ça.
- foû guides :
- a) k' a pierdou ses guides, tot djåzant d' on tchvå.
- b) ki n' respeke pus les lwès.
- haetchî foû guides : distourner do droet tchmin. F. débaucher, pervertir.
- sins.
- foû posse 2 :; u
foû mwaisse; u foû plaece : sins ovraedje. rl a: foû-posse F. sans emploi, au chômage.
- foû foice : djus d' foice. F. épuisé, e à bout de forces force exténué.
- si mete foû foice : si må mete po bouter (d' ene façon k' on n' a pupont d' foice).
- foû condicions : sins mete di condicions. I n' si vlént nén rinde foû condicions. F. sans conditions.
Mots d’ aplacaedje
[candjî]Categoreyes :
- Mots do walon
- Walon
- Mots do walon vinant do latén
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot do francès
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot d' l' espagnol
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot do portuguès
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot d' l' itålyin
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot do roumin
- Mots do walon d' on seu pî
- Adviebes do walon
- Mots nén candjåves do walon
- Mots do walon avou des ratourneures
- Mots do Coûtchant walon
- Mots do grand Payis d' Nameur
- Mots del Basse Årdene
- Mots do grand Payis d' Lidje
- Sustantifs
- Divancetes