Grób Nieznanego Żołnierza należy do narodowych imponderabiliów, dla których ludzie gotowi są do największych poświęceń. Dziś prezentuje się nader skromnie, ale w tej niemal ascetycznej i szczątkowej formie wyraża ofiarną ideę: Żołnierz umiera dla innych, nigdy dla siebie.
Jest w tej formie mogiły żołnierskiej - Ołtarza Ojczyzny świadectwo dopełnionej przysięgi wojskowej, znak wierności Rzeczypospolitej a jednocześnie symboliczna tożsamość z każdą żołnierską mogiłą i wojennymi nekropoliami z tylu bitew w naszych tysiącletnich dziejach. Wzniesiony dla apoteozy Ofiary i Bohaterstwa, które są znane
i nazwane lub pozostają bezimienne.
Grób Nieznanego Żołnierza to także świadectwo moralnych praw narodu do bycia wolnym, do życia w państwie suwerennym.
W obecnej formie idea Grobu Nieznanego Żołnierza zrodziła się w okresie I wojny światowej, gdy na frontach poległo tysiące żołnierzy, których identyfikacja nastręczała ogromne trudności. Zmagania na frontach zachodnich i związany z tym wysiłek anonimowych żołnierzy formacji francuskich, brytyjskich i amerykańskich sprawiły, iż ideę podjęły władze Republiki Francuskiej. Na grobowej płycie pod Łukiem Triumfalnym umieszczony został napis: Ici rèpose un soldat français mort - pour la patrie (Tu spoczywa żołnierz francuski, który poległ za ojczyznę). Idea uznania i hołdu żołnierskiej ofiary krwi rozpowszechniła się w niemal całym świecie.
W społeczeństwie polskim po ponad stuletnich wysiłkach wybicia się na niepodległość i ogromnej daninie krwi w I wojnie światowej i walkach o wolną Rzeczypospolitą i w Jej obronie, pamięć o poległych była szczególnie żywa. Toteż idea Grobu – symbolu Żołnierza została podchwycona; usytuowany w arkadach Pałacu Saskiego miał oddać hołd walczącym o niepodległość Polski od 1794 r.
Wzorem Warszawy podobne płyty ze stosownymi napisami umieszczone zostały w pryncypialnych obiektach lub miejscach publicznych wielu miast.
Wybrano przez losowanie pobojowisko Lwowskie z roku 1918-1919 łącznie
z pobojowiskiem nad Wereszycą, to jest Gródka Jagiellońskiego, na którym krwawo i ofiarnie biła się z Ukraińcami późniejsza 5 dywizja piechoty, część 1-szej i 8 dywizji piechoty – jako miejsce, skąd przeniesione zostaną szczątki niezidentyfikowanego żołnierza. W powszechnym przekonaniu los okazał się być wyrazicielem pragnienia narodu, aby Lwów, ostoja polskości na rubieżach Rzeczypospolitej, dostąpił najwyższego zaszczytu.
Wyboru dokonała pani Jadwiga Zarugiewiczowa wskazując zwłoki żołnierza bez stopnia; resztki strzeleckiego munduru i stara maciejówka znaleziona w trumnie wskazywały, iż był ochotnikiem poległym od postarzału głowy oraz lewej nogi.
Po uroczystym pożegnaniu we Lwowie trumna z Nieznanym Żołnierzem dotarła do Warszawy 2 listopada 1925 r. i złożona pod arkadami Pałacu Saskiego. W chwili opuszczania jej do niszy delegat Związku Obrońców Lwowa dotknął wieka mieczem przekazanym w darze przez powstańców górnośląskich. W niszy obok trumny ustawiono 14 urn z ziemią z pobojowisk uczestniczących w losowaniu. Złożono tam tamże akt erekcyjny.
Wystrzał armatni o godzinie 13.oo wezwał wszystkich do minuty skupienia
i zadumy; na chwilę w Rzeczypospolitej zamarł ruch i zaległa cisza. Następnie 1 dywizjon artylerii konnej oddał 21 salw artyleryjskich z Ogrodu Saskiego. Po nasunięciu płyty nagrobnej prezydent Wojciechowski zapalił wieczny ogień w centralnym zniczu i złożył pierwszy wieniec.
Przy Grobie honorową wartę zaciągnęli żołnierze 36 pułku Legii Akademickiej.
Trumna spoczęła w krypcie wyłożonej płytami stalowymi pod płytą, na której ostatecznie ustalono napis: Tu leży Żołnierz Polski poległy za Ojczyznę. Otwory przestrzenne między filarami od strony Ogrodu Saskiego zamknięte zostały ażurowymi kutymi w żelazie kratami; w kracie za kryptą umieszczono Orła i znaki dwu najwyższych odznaczeń bojowych – Virtuti Militari i Krzyża Walecznych.
Uzyskano efekt bardzo harmonijnego i artystycznego wtopienia w bryłę Pałacu Saskiego symbolicznego upamiętnienia, które dla narodu stanie się Ołtarzem Ojczyzny. Grób Nieznanego Żołnierza stał się oficjalnym miejscem hołdu składanego przez rodaków i oficjalnych przedstawicieli państw obcych odbywających wizyty w Warszawie. Odtąd w święta państwowe i wojskowe przed Grobem odbywają się rewie wojskowe
i składanie wieńców. Pierwsza uroczystość z udziałem wojska po złożeniu szczątków Nieznanego Żołnierza odbyła się 11 listopada 1925 r.
Zwyczaj przedwojenny nakazywał kłaść wieńce obok płyty a nie – jak czyni się to dziś – na niej. W wyniku walk o Warszawę w 1939 r. nastąpiły pewne zniszczenia, ale wyrok na Pałac Saski i Grób Nieznanego Żołnierza został wydany po Powstaniu Warszawskim, kiedy niemieccy saperzy podłożyli ładunki wybuchowe pod pałace Saski i Brühla (po wcześniejszym ograbieniu obiektów) burząc je doszczętnie. Ponieważ kolumnada nie runęła, dokonano ponownego wyburzenia pokrywając Grób Nieznanego Żołnierza kilkumetrową warstwą gruzu.
Po wyparciu Niemców podjęto decyzję o odbudowie Grobu.
Potrzaskaną płytę nagrobną poskładano (wkrótce zastąpiono nową z czarnego granitu) i odrestaurowano zachowane cztery płaskorzeźby z motywami mieczy i husarskich skrzydeł (dziś to jedyny oryginalny element przedwojennego wystroju Grobu). Podczas odbudowy wyraźnie odchodzono od pierwowzoru i poprzedniego wystroju, nowe poprawki nie zawsze były przy tym szczęśliwe i udane. Istotniejsza była jednakże zmiana ideowego kształtu Grobu.Ziemia z dawnych pobojowisk umieszczona została z zachowaniem pełnej dyskrecji – by nie wywoływać upiorów zwycięskich bojów z „niesłusznym przeciwnikiem” sanacyjnego wojska - pod płytą. Tablice upamiętniające chwałę oręża polskiego z lat 1914-1920, choć zachowały się w niezłym stanie, zdjęto z filarów i na ich miejsce założono 6 nowych upamiętniających walki „z faszyzmem i hitleryzmem” w latach 1936 – 1945.
Zgodnie z rzeczywistością ustrojową „ludowego państwa” Orzeł pozbawiony został korony, co znalazło odzwierciedlenie w kratownicy arkady głównej od strony ogrodu. Usunięta została ze znaku Orderu Virtuti Militari data ustanowienia – rok 1792. Z Krzyża Walecznych usunięty został rok 1920, za to wprowadzona data – 1918 r. Dodano znak najwyższego nowego odznaczenia - Krzyża Grunwaldu.
Elementy na tablicach upamiętniających chwałę oręża polskiego były zdecydowanie ideologiczne a dzieje polskiego wysiłku zbrojnego były okaleczone; nie starczyło miejsca dla Ankony, Bredy, Bolonii, Wilna, Kowla, Włodzimierza Wołyńskiego, Surkont... Odebrano to jako manipulację.
Ogólnie biorąc zatarciu uległa jednolita spójna forma artystyczna, jak też i ideowa wymowa centralnego miejsca pamięci narodowej; był to ten sam Grób, ale inny pomnik, jak inne były czasy, w których się odradzał z gruzów.
Dwadzieścia lat po wojnie z inicjatywy rzemieślników warszawskich Grób Nieznanego Żołnierza został społecznie odrestaurowany; m. in. w miejsce płyty z piaskowca położono nową płytę nagrobną z granitu.
Miejsce to, choć ze skazą, było szczególnym miejscem dla wszystkich; poczynając od władz PRL a na niepodległościowej opozycji kończąc. Władza podkładała swoje frazesy, społeczeństwo widziało etos narodowego dziedzictwa, działacze niepodległościowi duchowy przekaz imponderabiów.
Panteon Pamięci Narodowej, niezależnie od narzuconych mu ideologicznych treści i moralnych zafałszowań, zawsze otoczony był szacunkiem i czcią powszechną. Obywało się na placu przed nim wiele różnych ważnych uroczystości i ceremonii. Tu celebrowane były manifestacje, składano wieńce, nominowano i odbierano ślubowania oficerskie, przeprowadzano odprawy wart uroczyste i zwykłe (w każdą niedzielę w południe), apele pamięci – zwłaszcza w rocznicę zakończenia II wojny światowej oraz z okazji 1000-lecia Państwa Polskiego.
Szczególnym momentem była Msza św. celebrowana 2 czerwca 1979 r. na placu Zwycięstwa przez papieża Jana Pawła II podczas I pielgrzymki do Ojczyzny. Papież nie tylko ukląkł przed Grobem, ale w głośnej swej homilii wypowiedział historyczne słowa: Stoimy tutaj w pobliżu Grobu Nieznanego Żołnierza. W dziejach Polski - dawnych i współczesnych - Grób ten znajduje szczególne pokrycie. Szczególne uzasadnienie. Na ilu to miejscach ziemi ojczystej padał ten żołnierz. Na ilu to miejscach Europy i świata przemawiał swoją śmiercią, że nie może być Europy sprawiedliwej bez Polski niepodległej na jej mapie? Na ilu to polach walki świadczył o prawach człowieka, wpisanych głęboko w nienaruszalne prawa narodu, ginąc „za wolność waszą i naszą”? Gdzie są ich groby, Polsko? Gdzie ich nie ma! Ty wiesz najlepiej – i Bóg wie na niebie. Dzieje Ojczyzny napisane przez grób jednego Nieznanego Żołnierza. Przyklęknąłem przy tym grobie wspólnie z Księdzem Prymasem, aby oddać cześć każdemu ziarnu, które, padają w ziemię i obumierając w niej, przynosi owoc. Czy to będzie ziarno krwi żołnierskiej przelanej na polu bitwy, czy ofiara męczeńska w obozach i więzieniach.
W latach 80-tych sprawa upamiętnień na tablicach Grobu Nieznanego Żołnierza powróciła z niecodzienną intensywnością. Listy, petycje, memoriały o przywrócenie czterech tablic z 1925 r. i o zmiany z okresu walk o niepodległość i II wojny światowej zaczęto kierować do Rady Państwa, Rady Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa i Ministerstwa Obrony Narodowej. Na początku 1988 r. Wojskowy Instytut Historyczny opracował treści 12 tablic ze 142 polami bitewnymi, poczynając od Cedyni (972 r.) po Berlin (1945 r.), ale zmiany nie nastąpiły.
Idea zmiany inskrypcji na tablicach Grobu odżyła w kwietniu 1990 r. i powołany został zespół roboczy, który otrzymał zadanie przywrócenia pierwotnych tablic i opracowania treści inskrypcji nowych tablic obejmujących całą tradycję militarnych dziejów Polski oraz rozmieszczenie tych upamiętnień na filarach arkad Grobu.
W pierwszym etapie na Grób powróciły wierne kopie czterech tablic z 1925 r. Stało się to 11 listopada 1990 r. 3 maja 1991 r., w 200-lecie Konstytucji 3 Maja, prezydent RP Lech Wałęsa odsłonił 14 nowych tablic przedstawiających inskrypcje dziejów chwały oręża polskiego od 972 r. – bitwy pod Cedynią.
Na dwu tablicach pomieszczone zostały walki stoczone od 972 r. do 1683 (bitwa pod Wiedniem); na dwu następnych boje w latach 1768 – 1863 (od Konfederacji Barskiej po Noc Styczniową); dwie kolejne obejmują daty: 1863 – 1921 (od boju pod Małogoszczą do Góry Św. Anny); pięć tablic obrazowało polski czyn zbrojny w II wojnie światowej od 1939 r. do 1945 r. (od Westerplatte, Oksywia i Helu po Berlin). Na osobnej tablicy upamiętnione zostały największe momenty martyrologii narodu polskiego od Syberii (od 1768 r., ale bez daty końcowej, co wymownie symbolizuje brak zamknięcia tej gehenny współcześnie) po Podgaje; tu znalazło się miejsce na tragedię Katynia – Charkowa – Miednoje. Dwie tablice upamiętniają osobne rodzaje sił zbrojnych i są dedykowane Lotnikom i Marynarzom.
Zostały też usunięte detale ideologicznej falsyfikacji treści wystroju Grobu; głowę Orła zwieńczono koroną, na Krzyżu Walecznych przywrócono właściwą datę – 1920, a na Krzyżu Virtuti Militari – 1792. Krzyż Grunwaldu z centralnej części przeniesiono na boczną (zamieniono pozycje Krzyża Virtuti Militari i Krzyża Grunwaldu).
Grób Nieznanego Żołnierza pozostaje niezmiennie moralną własnością narodu a szczególnie Wojska Polskiego.
GALERIA ZDJĘĆ
Wieniec od szefa sztabu armii
szwedzkiej gen. Nygrena, 22 sierpnia 1934 r. |
Żołnierze Wojska Polskiego odgruzowują
teren wokół Grobu Nieznanego Żołnierza. |
Uroczysty apel w 25 rocznicę
napaści Hitlera na Polskę, 31 sierpnia 1964 r. |
Ojciec św. Jan Paweł II podczas pierwszej
pielgrzymki do Ojczyzny, z prawej ks. kardynał
Stefan Wyszyński, prymas Polski,
2 czerwca 1979 r. |
Zapraszamy również na stronę http://www.cbw.wp.mil.pl/grob.html
