Hoe politiek in Kyiv de kerk binnendringt

Bij het Lavra, zoals het Holenklooster van Kyiv wordt genoemd, speelt zich een theaterstuk af. De eerste akte wordt opgevoerd rond het museumgedeelte van het orthodoxe heiligdom. Daar doen de acteurs alsof het geen oorlog is. Een van hen leidt als gids toeristen rond langs de kathedraal en de klokkentoren, waarvan de koepels blinken in de lentezon.

Even verderop, bij het kloostergedeelte, wordt de scène van de kerkstrijd opgevoerd: gelovigen staan bij een gesloten slagboom te bidden, terwijl politieagenten er op toezien dat ze het terrein niet oplopen. De kerk naast de ingang is volgepakt met zingende gelovigen. Een priester prevelt een gebed in Kerkslavisch; een bewijs dat we hier te maken hebben met de ‘Moskou-orthodoxe’ kerk. De aanwezigen stemmen telkens in: Gospodi pomiljoe –God, ontferm U. Na de mis zalft de priester de gelovigen. Met een kwastje tekent hij een kruis op ieders voorhoofd.

Zodra de kerkgangers naar buiten stromen, kondigt het carillon van de concurrerende kerk aan de overkant van de straat de climax aan. De belletjes van de ‘Kyiv-orthodoxe’ parochie rinkelen het Oekraïense volkslied — een plagerig statement. Een blonde vrouw met een tas loopt de kerk uit, steekt over naar de ‘Moskou-orthodoxen’ en tovert een Oekraïense vlag en een spandoek tevoorschijn. ‘Kyiv heeft Moskou gedoopt, Kyiv zal Moskou ook begraven’, staat er. Op een ander doek staat een Oekraïense legercommandant die een onderscheiding krijgt van de Oekraïense kerkleider, én de Russische president Poetin die juist de Russische patriarch een lintje opspeldt. ‘Ziedaar het verschil’, luidt de tekst. De gelovigen lopen schielijk langs de demonstranten. In de coulissen staan agenten in burger. Zij maken foto’s van alle aanwezigen, ook van de verslaggever.

Dan verschijnt een bebaarde man in zwart habijt ten tonele, monnik Pavel. “Ach, dit zijn provocateurs. Ze staan hier altijd”, zegt hij schouderophalend. Even verderop doet hij zijn relaas. Hij woont in het klooster. “De politie en de veiligheidsdiensten kwamen naar de heiligste plek van het land om ons eruit te gooien. Dat is niet gelukt.”

In maart vorig jaar eisten de autoriteiten dat de monniken het klooster verlieten, tenzij ze overstapten naar de in 2018 gevormde ‘Kyiv-orthodoxe’ kerk. Van de 170 monniken vertrokken er slechts 25, onthult Pavel. “Geen slechte statistiek, toch?” Hij trekt zijn mantel wat omhoog. Daardoor wordt een enkelband zichtbaar. Sinds februari mag hij het territorium van Kyiv niet verlaten, vertelt hij. “Onder de monniken ben ik de enige met dit probleem”, verklaart hij op de geschrokken blik van de verslaggever. “Ik ben nogal actief. Maar ik vertel al te veel. Ze zullen wel naar ons luisteren.”

Slag tussen de staat en de ‘Moskou-orthodoxen’

Het script voor het drama werd geschreven in het Oekraïense parlement. In oktober stemde de volksvertegenwoordiging in eerste lezing voor een verbod op ‘religieuze organisaties die bestuurd worden vanuit een buitenland dat agressie pleegt tegen Oekraïne’. Het Lavra-klooster, het grootste en belangrijkste heiligdom in Oekraïne, is het voornaamste decor van de slag tussen de staat en de ‘Moskou-orthodoxen’. Formeel moet de kerk het terrein verlaten wegens bouwen zonder vergunning. De kerken op het terrein zijn inmiddels ontoegankelijk; alleen in het gebedshuis naast de ingang zijn nog diensten.

“Ze zeggen dat we voor Rusland werken. Maar ik weet niks over Rusland. Ik woon in Oekraïne”, zegt Pavel, die uit het westen van Oekraïne komt en al bijna twintig jaar in het Lavra woont. “Wij zijn monniken. We weten niet wat er in de wereld gaande is.” De politie had huiszoeking gedaan. In zijn e-mails zouden ze een bericht hebben geïnterpreteerd als ‘rechtvaardiging van Russische agressie.’ “Ze hebben geen bewijs, maar de zaak ligt bij de rechtbank.”

De monniken bleven, maar de studenten vertrokken. In maart vorig jaar sloot de Theologische Academie op het terrein van het Lavra de deuren. De driehonderd studenten en zestig docenten weken uit naar een voormalig klooster in de stad. “Dat was moeilijk”, zegt professor Serhiy Bortnyk, die er tien jaar als docent werkte; ook was hij medewerker van het kantoor van de externe relaties van de ‘Moskou-orthodoxe’ kerk.

“Het is zo naar. Jarenlang kwam ik er elke dag”, zegt hij in een café in zijn woonplaats even buiten de stad. De oorlog veranderde alles. Tot twee jaar geleden toonden veel Oekraïners zich sceptisch dat de staat het land zou kunnen verdedigen, zegt hij. Na de invasie keerden steden als Charkiv en Odessa — voorheen sterk verbonden met Rusland — zich tegen de Russen. “De oorlog verenigde Oekraïners. De Oekraïners keerden zich collectief tegen de Russen. En de publieke opinie keerde zich tegen onze kerk.”

‘Heilige oorlog’

Dat gebeurde niet uit het niets. Ondanks de Russische aanval bidden verschillende priesters nog steeds voor Kirill, de patriarch van de Russisch-orthodoxe kerk in Moskou. Afgelopen maand nog nam de kerk in Moskou een document aan waarin de Russische invasie wordt beschreven als ‘heilige oorlog’, en dat ‘het hele grondgebied van Oekraïne in Russische invloedssfeer moet komen’.

De verdenking jegens ‘Moskou-orthodoxen’ in Oekraïne, die formeel de patriarch in Moskou als kerkleider erkennen, is dan ook gauw gevoed. Zo kwam de veiligheidsdienst met geluidsopnamen van de abt van het Lavra-klooster, metropoliet Pavlo. Die beschreef de invasie als ‘een oorlog tussen Rusland en Amerika, tot de laatste Oekraïner is gedood’. Over de Russische bezetting van de Oekraïense stad Cherson zei hij dat ‘er overal Russische vlaggen hangen en dat de mensen blij zijn’.

Serhiy Bortnyk toont zich kritisch richting het leiderschap van zijn kerk. “Pavlo is niet mijn man, maar we horen nu eenmaal tot dezelfde kerk”, aldus de hoogleraar. En de banden met Rusland zijn nu eenmaal historisch en sterk, op allerlei niveaus, legt hij uit.

Zoals talloze priesters en kerkelijk werkers studeerde ook Bortnyk in het Russische Sint-Petersburg, al was dat in zijn geval maar een jaar; hij studeerde veel langer aan een protestantse faculteit in Duitsland. “Er zijn priesters die geloven in een ‘Groot-Rusland’. Het is een goed idee om te controleren wie ze eigenlijk steunen”, vindt hij. Dat moet wel op individueel niveau, benadrukt hij. Zijn kerk moet op haar beurt bij zichzelf te rade gaan over de identiteit. “Dat we ons afvragen hoe onze verbinding met Rusland eruit moet zien, en hoe niet.” Dat is een proces dat niet in dagen of maanden kan, maar decennia in beslag neemt. “In de publieke opinie is zelfs een goeie Rus een vijand van Oekraïne. Dat maakt het moeilijk.”

In 2018 verleende de oecumenische patriarch van Constantinopel (Istanbul) onderdak aan de nieuw gevormde, ‘Kyiv-orthodoxe’ kerk; die denominatie was de opvolger van het voorheen niet-erkende ‘Kyiv Patriarchaat’. “Een nep-kerk. Niet apostolisch”, reageert monnik Pavel over de nieuw gevormde kerk. Volgens professor Serhiy Bortnyk kan de ‘Moskou-orthodoxe’ kerk niet eens doen wat de autoriteiten eisen. “De staat wil dat we onze onafhankelijkheid uitroepen, zoals Oekraïne in 1991 de onafhankelijkheid uitriep. Maar voor een kerk betekent het dat we een schisma creëren.”

Hoewel de definitieve behandeling van de wet al lang op zich laat wachten, en de ‘Moskou-orthodoxe’ kerk inmiddels internationale advocaten heeft ingeschakeld, verwacht Bortnyk dat de politiek het verbod doorzet, om priesters en gelovigen onder druk zetten toe te treden tot de ‘Kyiv-orthodoxen’. “We willen de oorlog tegen Rusland winnen. Steunt deze wet onze overwinning of niet? Ik denk het niet. Er komt meer chaos.”

Monnik Pavel laat zich niet verbannen, bezweert hij. “Ze kunnen niet de hele kerk verbieden. Het zal ze niet lukken ons eruit te gooien. Ik ga nergens heen.”

Lees ook:

Wat betekent het voor de Russisch-orthodoxe kerk als patriarch Kirill op de sanctielijst van de EU belandt?

De Europese Unie is van plan om patriarch Kirill, de leider van de Russisch-orthodoxe kerk, op de nieuwe sanctielijst te zetten. Wat zou dat betekenen?