ბაბილონეთი
|
ბაბილონეთი | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
 ბაბილონეთიშ ტერიტორია ხამურაბიშ მართუალაშ დაჭყაფუს დო დათებუს | ||||
| ნანანოღა | ბაბილონი | |||
| ნინა | აქადური შუმერული არამეული | |||
| რელიგია | ბაბილონური რელიგია | |||
| დუდალაშ ფორმა | მონარქია | |||
| ჯვეში მესოპოტამია |
|---|
| ასირიოლოგია |
| ქიანეფი / იმპერიეფი |
| შუმერი: ურუქი – ური – ერიდუ |
| ქიში – ლაგაში – ნიფური |
| აქადიშ იმპერია: აქადი |
| ბაბილონი – ისინი – სუზა |
| ასურეთი: აშური – ნინევია |
| დურ-შარუქინი – ნიმრუდი |
| ბაბილონეთი – ქალდეა |
| ელამი – ამორიტეფი |
| ხურიტეფი – მითანი |
| კასიტეფი – ურარტუ |
| ქრონოლოგია |
| შუმერიშ მაფეფი |
| ასურეთიშ მაფეფი |
| ბაბილონიშ მაფეფი |
| ნინა |
| მარჭვალური ჭარალუა |
| შუმერული ნინა – აქადური ნინა |
| ელამური ნინა – ხურიტული ნინა |
| მითოლოგია |
| ენუმა ელიში |
| გილგამეში – მარდუქი |
ბაბილონეთი — ჯვეში სახენწჷფო ობჟათე-ცენტრალური შქაწყარმალონას (თეხანური ერაყიშ ტერიტორია). გიჭყჷ დოხოლაფირო ჯვ. წ. 1894 წანას, მუჭოთ აქადური სახენწჷფოქ, ნამუსჷთ მართუნდჷ ამორიტეფი. ხამურაბიშ მართუალაშ პერიოდის დო უკულ ხოლო, ბაბილონეთის უძახჷდეს "აქადიშ სახენწჷფო"-ს[1][2]. ბაბილონეთის უღუდჷ ფშხირას კონფლიქტეფი ეთნიკურო დო ლინგვისტურო მოჯგირე ასურეთიწკჷმა დო ელამიწკჷმა. ბაბილონეთიქ უკაბეტაში წჷმოძინეფს მიოჭირინუ ხამურაბიშ ბორჯის. მარა თიშ ღურაშ უკულ, ბაბილონეთიშ იმპერიაქ მალას აკოცუ დო კინ დართჷ ჭიჭე სახენწჷფოშ დგომარობას, ცენტრით ნოღა ბაბილონი.
ბაბილონეთის დომინანტური რდჷ აქადური ნინა. ოფიციალური გჷმორინაფას თე ნინა რდჷ. მარა ამორიტეფი დო თინეფიშ მონძე კასიტეფი რაგადანდეს შხვა ნინეფშა (მაგალთო, კასიტეფიშ მასქერული ნინას იზოლირაფილი ნინეფიშ ბუნას მითმიოკოროცხანა). თაშნეშე, ბაბილონეთის გიმირინუაფუდჷ შუმერული ნინა, ნამუსჷთ უმოსო რელიგიური შანულობა უღუდჷ.
ისტორია
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]პრე-ბაბილონური შუმერულ-აქადური პერიოდი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ბაბილონიშახ, მესოპოტამიაშ ტერიტორიას არსებენდჷ შუმერული ცივილიზაცია, ნამუქჷთ გორჩქინდჷ დოხოლაფირო ჯვ. წ. 5400 წანაშე. რეგიონს ოხორანდეს აქადური ნინაშა მორაგადე სემიტეფი ხოლო (ნამუეფქჷთ უკულ გაჭყეს აქადი, ასურეთი დო ბაბილონეთი), ჯვ. წ. 35-ა დო 30-ა ოშწანურეფიშ შქა პერიოდეფიშე[3].
ჯვ. წ. მასუმა ვითოშწანურაშ ბორჯის, ქუმოხვადჷ კულტურული სიმბიოზიქ შუმერულო დო აქადურო მორაგადე კათეფიშ შქას, გიფაჩჷ ბილინგუალიზმიქ[4]. ჟირხოლო ნინაქ ართიანიშა კაბეტი გაულა იღვენუ. დოხოლაფირო ჯვ. წ. მასუმა დო მაჟირა ვითოშწანურეფიშ პერიოდიშე[4], აქადური ნინაქ ჭიეჭიეთ დოთირჷ შუმერული ნინა დო მესოპოტამიაშ რეგიონს დომინანტურო გინირთჷ[4]. ჯვ. წ. 5400 წანაშე აქადიშ იმპერიაშ განძალიერაფაშახ (ჯვ. წ. 24-ა ოშწანურა), მესოპოტამიას დომინირენდეს შუმერული ნოღეფი: ური, ლაგაში, ურუქი, ქიში, ისინი, ლარსა, ადაბი, ერიდუ, გასური, აშური, ჰამაზი, აქშაქი, არბელა დო უმა. მესოპოტამიაშ რელიგიური ცენტრი რდჷ ნიფური, სოდეთ უშანულამაში რდჷ ენლილიშ კულტი. აქადიშ იმპერიაშ (ჯვ. წ. 2334–2154) პერიოდის, აქადარი სემიტეფქ დო შუმერეფქ ართი ცენტრალიზაფილი ხეშულობაშ თუდო აკიკათეს. მარა ეკონომიკური პრობლემეფიშ, კლიმატიშ თირუაშ დო ომენოღალე ლჷმეფიშ გეშა აქადიქ დედაღარჷ დი იმპერიაქ ხოლო აკოცჷ გუთიეფიშ მიშაჭკირუაშ შედეგო. ჯვ. წ. 22-ა ოშწანურას შუმერქ კინ გენძალიერჷ ურიშ მასუმა დინასტიაშ ბორჯის. ჯვ. წ. 2161 წანას შუმერეფქ გუთიეფი გეგშარაჸეს ობჟათე მესოპოტამიაშე. ურიშ მასუმა დინასტიაშ დონთხაფაშ უკულ, ოორუე მესოპოტამიაშა მიგრაცია ქიდიჭყეს ოორუე ლევანტის მახორუ ამორიტეფქ ("ბჟადალარეფი"). ამორიტეფქ ჭიეჭიეთ ქიდეკინეს ობჟათე მესოპოტამია რსულას დო თექ ქუდარსხუეს მუნეფიშ მორჩილი ომაფეეფი. ოორუე მესოპოტამიას გემანგარეს ასურალეფქ. ჯვეში ასურეთიშ პეროდიშ მაფა ილუშუმა ოლიმუდჷ ამორიტეფს დო ოცადუდჷ თინეფიშ ექსპანსიაშ გაჩერებას. ასურეთიშ მაფა სარგონ I-შო უმოსო პრიორიტეტი რდჷ ექსპანსიური პოლიტიკა ანატოლიას, ხურიტეფიშ დო ხათეფიშ მეხჷ. ობჟათე მესოპოტამიას ჭიეჭიეთ კონტროლი ამორიტეფქ გეჭოფეს.
მაართა ბაბილონური დინასტია – ამორიტეფიშ დინასტია (ჯვ. წ. 1894–1595)
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ჯვ. წ. 1894 წანას ამორიტი მამართალქ სუმუაბუმიქ ქიდეკინჷ ტერიტორია, ნამუთ ადრე ნოღა-სახენწჷფო ქაზალუშ აკოდგინალუაშა მიშმეშჷ. ჸათე ტერიტორიას იდვალუაფუდჷ ჭიჭე ნოღა ბაბილონი. სუმუაბუმი იკოროცხუ ბაბილონიშ მაართა დინასტიაშ დუმარსხუაფალო, მარა თინა მუში დუც ბაბილონიშ მაფას ვაუძახუდჷ[5]. ამორიტი მამართალეფიშე სინმუბალიტი რდჷ მაართა ლიდერი, ნამუთ ოფიციალურო მიშინუაფუ მუჭოთ ბაბილონიშ მაფა. ამორიტეფიშ დუდშეიანი წჷმმარინაფალეფიშ ბორჯის, ბაბილონეთი აკონტროლენდჷ ჭიჭე ტერიტორიას. რეგიონს უმოს ნძალიერი რდჷ ისინი, ლარსა, ასურეთი ოორუეშე დო ელამი ბჟაეიოლიშე. ელამიშ აკოდგინალუაშა მიშმეშჷ ობჟათე მესოპოტამიაშ ტერიტორიაშ უმენტაშობა დო ბაბილონეთიშ მაართა ამორიტი მამართალეფი ელამიშ ვასალეფი რდეს.
ხამურაბიშ იმპერია
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]
ბაბილონეთიქ უკაბეტაში წჷმოძინას მიოჭირინუ მაამშვა ამორიტი მამართალიშ ხამურაბიშ ბორჯის. თინა რდჷ ეფექტური ლიდერი, ნამუქჷთ დარსხუ ნძალიერი ბიუროკრატიული აპარატი, ოგაფურეფიშ სისტემა დო ცენტრალიზაფილი თარობა. ხამურაბიქ ბაბილონეთი გადუდიშულჷ ელამიშ დომინაციაშე, თინეფი რსულას გეგნორაჸუ ობჟათე მესოპოტამიაშე დო უკულ გენშეჭკირჷ ელამიშა. თიქ ეფექტურო ქიდეკინჷ გეჸვენჯი ნოღეფი: ისინი, ლარსა, ეშნუნა, ქიში, ლაგაში, ნიფური, ბორსიფა, ური, ურუქი, უმა, ადაბი, სიფარი, რაფიქუმი დო ერიდუ[6]. ხამურაბიშ პოლიტიკური რეფორმეფქ რეგიონს მუპალუ სტაბილურობა დო რეგიონი ჭიჭე ნოღეფი გაერთიანჷ ართი ცენტრალიზაფილი სახენწჷფოთ. ხამურაბიშ მართუალაშ ბორჯიშე ობჟათე მესოპოტამიაქ მიპალუ ჯოხოდვალა ბაბილონეთი [7].
ხამურაბი აწარმენდჷ აქტიური ოურდუმე კამპანიეფს. ბჟაეიოლს, თიქ ქიდიჸუნუ ელამი, გუთიეფი, ლულუბარეფი, თურუქუეფი დო კასიტეფი. ბჟადალს, თიქ ქიდიჸუნუ ლევანტიშ ამორიტული სახენწჷფოეფი მარი დო იამჰადი. უკულ, ხამურაბიქ გენშართჷ კონფლიქტიშა ასურეთიწკჷმა, ნამუქჷთ ბრელხანს გეგინძორჷ. ბაბილონეთი დო ასურეთი ართიანს ოლიმუდეს მესოპოტამიას რსულას კონტროლიშო დო პოლიტიკური დომინაციაშო არხო ბჟაეიოლს. ჯვ. წ. XXI დო XX ოშწანურეფს ასურეთიქ გაფართინუ კონტროლი ობჟათე-ბჟაეიოლი ანატოლიას დო მიპალუ შანულამი გოლინა ოორუე ლევანტის დო ცენტრალური მესოპოტამიას. ასურეთიწკჷმა გოგინძორაფილი ლჷმეფიშ შედეგო ხამურაბიქ ასურეთიშ მაფა მუტ-აშკურის ხარკი ქიგიოდვჷ. ხამურაბიქ ასურეთის მიდუღუ ხათური დო ხურიტული კოლონიეფი ანატოლიას [8].
ხამურაბი რდჷ შანულამი რეფორმატორი დო კანონმადვალუ. თიქ მიშეღჷ კაბეტი თია ბაბილონეთიშ სამართალიშ გოვითარაფაშა დო აკადგინჷ კანონეფი, ნამუეფით ხამურაბიშ კანონეფიშ ჯოხოდვალათ რე რჩქინელი. მენცარეფქ ჟაკ დე მორგანიქ დო ჟან-ვენსან შეილიქ, სუზას, 1901 წანას მიოგორეს სტელას, სოდეთ მიკოჭარილი რდჷ ხამურაბიშ კანონეფი. ხამურაბიშ მართუალაშახ, ობჟათე მესოპოტამიაშ რელიგიური დო კულტურული ცენტრი რდჷ ნიფური დო თარი ღორონთი რდჷ ენლილი. ხამურაბიქ რელიგიური ცენტრო ბაბილონი გინართინუ დო თარი ღორონთო მარდუქი გეგმაცხადჷ. ბაბილონიქ გინირთჷ "ჯეგე ნოღა"-თ, სოდეთ ოკო იკურთხუკო ობჟათე მესოპოტამიაშ არძა ლეგიტიმური მამართალქ. ხამურაბიქ გაფართინუ ბაბილონი, ეიოგჷ ბრელი დგჷმილი დო ბაბილონი გინაშქუ რეგიონიშ უკაბეტაშ დო გოლინიან ნოღათ. ბაბილონეთის გოვითარაფილი რდჷ ვაჭარუა. ბაბილონარეფი ვაჭრენდეს ლევანტიშ დო ქანაანიშ ნოღა-სახენწჷფოეფიწკჷმა.
დოდაღარაფა დო ხეთეფიშ მიშაჭკირუა
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ხამურაბიშ ღურაშ უკულ, მალას ქიდიჭყჷ იმპერიაშ დეზინტეგრაციაშ პროცესიქ. ხამურაბიშ მონძეეფქ მიოდინეს ტერიტორიფი დო იმპერიაქ ძალამს დეჭიჭარჷ. ომენოღალე ლჷმეფიშ უკულ, ასურეთის ხეშულობა ხეშა ქაშეჸოთუ უზურპატორი ადასიქ დო მალას თიქ ბაბილონეთის მიდუღჷ ცენტრალური მესოპოტამია. ამორიტეფი იშენ სქიდუდეს ბაბილონეთიშ მამართალეფო, მარა უმოს მორჩილი ტერიტორიას აკონტროლენდეს. უკულიანი პერიოდიშ მაფეფქ ამი-დიტანაქ დო ამი-ცადუკაქ თეშ დედაღარეს, ვართ ოცაუდეს დინაფილი ტერიტორიეფიშ დორთინაფას დო ხვალე ნოღა ბაბილონს ქინიხვილეს. ამორიტეფიშ ეკონია წჷმმარინაფალი რდჷ სამსუ-დიტანა. თიში მართუალაშ დაჭყაფუშე გოლინა მიპალეს კასიტეფქ, ნამუეფით სემიტეფი ვარდეს დო იზოლირაფილი ნინაშა რაგადანდეს. ჯვ. წ. 1595 წანას ბაბილონიშა გენშეჭკირეს ხეთეფქ. ხეთეფიშ მაფაქ მურსილი I-ქ გეჭოფუ დო გორჩუ ბაბილონი დო გეგთარაგუ ბაბილონეთიშ მაფა სამსუ-დიტანა. ხეთეფქ ბაბილონიშე მიდეღეს ღორონთეფიშ მარდუქიშ დო ცარპანიტიშ ამნახანტეფი. ხეთეფი ბაბილონს ბრელს ხანს ვადოსქილადენა. მარა მოჯალაგერი ბაბილონს კონტროლი მალას დო ეფას გეჭოფეს კასიტეფქ. მურსილი I-ქ კასიტეფიწკჷმა გენშართჷ მორსხუე ალიანსიშა.
კასიტეფი დო ისინიშ მაჟირა დინასტია
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]კასიტეფიშ დინასტიაშ დუმარსხუაფალო მერჩქინელი რე განდაში. კასიტეფი მესოპოტამიაშ მახორუეფი ვარდეს. თინეფი რდეს ზაგროსიშ გვალეფიშე. თინეფიშ ნინა ვართ სემიტური რდჷ დო ვართ ინდო-ევროპული. მენცარეფიშ აზრით, თინეფი რაგადანდეს იზოლირაფილი ნინაშა, ვარდა ნინაშა ნამუთ უმოჯგირუანდჷ ხურიტულ-ურარტული ნინეფიშ ფანიას, მარა თეში მუთუნნერი სერიოზული ნტკიცება ამდღარშო ვაარსებენს. კასიტეფქ ბაბილონს ჯოხო დუთირეს დო ქიოგიოდვეს კარდუნიაში. კასიტეფი ბაბილონეთის მართუნდეს დოხოლაფირო 576 წანაშ გოძვენას. თენეფიშ მართუალაშ პერიოდი იხასიათებუ დაღარი პოლიტიკათ დო თინეფი უმოსო რდეს ასურეთიშ დო ელამიშ დომინაციაშ თუდო. კასიტეფიშ დინასტიაშ ეკონია ბორჯის ასურეთიშ მაფა აშურ-დან I-ქ (მართუნდჷ ჯვ. წ. 1178-1133) ქიდეკინჷ ოორუე დო ცენტრალური ბაბილონეთი დო ელამიშ მაფა შუტრუკ-ნახუნტე I-ქ (ჯვ. წ. 1184-1155) გეჭოფჷ ბჟაეიოლი ბაბილონეთიშ უმენტაშობა, გორჩუ დო მოჯალაგუ ბაბილონი. კასიტეფიშ 36-ა დო ეკონია წჷმმარინაფალი რდჷ ენლილ-ნადინ-აჰე, ნამუთ გეგთარაგვეს დო ჸათე მოლინათ გეთუ კასიტეფიშ დინასტიაშ პერიოდიქ.
ელამიშ ოკუპაციაშ პერიოდი ბაბილონეთის ბრელ ხანს ვაგაგინძორებე. ელამი ლჷმეფს აწარმენდჷ ასურეთიწკჷმა ხოლო. ჸათეთ ქისარგებლჷ მარდუქ-კაბიტ-ახეშუქ (მართუნდჷ ჯვ. წ. 1153-1136), ნამუქჷთ ქუდარსხუ ისინიშ მაჟირა დინასტია, ნამუთ ბაბილონეთის დოხოლაფირო 125 წანაშ გოძვენას მართუნდჷ. მარდუქ-კაბიტ-ახეშუქ გეგშარაჸუ ელამარეფი ბაბილონიშე დო უკულ ქიდიჭყჷ ოურდუმე კამპანია ასურეთიშ მეხჷ. დუდშე წჷმოძინეფს მიოჭირინუ დო გეჭოფუ ასურეთიშ ნოღა ეკალატუმი, მარა ბოლოს დემარცხჷ აშურ-დან I-წკჷმა ლჷმას. ჯვ. წ. 1138 წანას ხვისტაშა გეშართჷ იტი-მარდუქ-ბალატუქ, ნამუთ ბრუო წანას მაფენდჷ დო ოლიმუდჷ ელამარეფს დო თაშნეშე ასურეთის. ისინიშ მაჟირა დინასტიაშ უკაბეტაში წჷმმარინაფალო ითვალუ ნაბუქოდონოსორ I (ჯვ. წ. 1121–1100), ნამუქჷთ გეგშარაჸუ ელამარეფი ბაბილონეთიშ ტერიტორიაშე, უკულ გენშეჭკირჷ ელამიშა, მოჯალაგუ თინეფიშ აკოანჯარაფილი ნძალეფი დო გეჭოფუ ნანანოღა სუზა. ნაბუქოდონოსორ I თაშნეშე ოლიმუდჷ ასურეთის. თიქ განძალიერჷ ბაბილონეთი ეკონომიკურო დო გამანგარჷ სახენწჷფოშ სანძღოეფი. ნაბუქოდონოსორიშ სქუაქ მარდუქ-ნადინ-აჰექ (ჯვ. წ. 1098-1081) გაგინძორჷ მუამუშიშ პოლიტიკა დო წიმიჭყჷ ლჷმა ასურეთიშ მეხჷ. მარა ჸათე ოურდუმე კამპანიაქ გეთუ კატასტროფულო ბაბილონეთიშო. ასურეთიშ მაფა ტიგლათფილესერ I-ქ დამარცხჷ ბაბილონარეფი დო ქიდიჸუნუ ბაბილონეთიშ ტერიტორიაშ უმენტაშობა. თეს უკულ მაჸუნჷ შქირენაქ დო სემიტური კათეფიშ არამეალეფიშ დო სუტეარეფიშ მუშაჭკირუეფქ. ჯვ. წ. 1072 წანას მარდუქ-შაფიქ-ზერიქ ხე ქუმაჭარჷ თინჩალაშ აპიჯალას ასურეთიშ მაფა აშურ-ბელ-კალაწკჷმა. მარა მარდუქ-შაფიქ-ზერიშ მონძე კადაშმან-ბურიაში ვაწარმენდჷ თინჩალაშ პოლიტიკას ასურეთიწკჷმა. ჸათეშ გეშა თინა ასურეთიშ მაფაქ გეგთარაგუ დო ხვისტაშა გეშეჸონჷ ადად-აპლა-იდინა, მუჭოთ მუში ვასალი. ასურეთიშ დომინირაფა ბაბილონეთის იგინძარებუდჷ ჯვ. წ. 1050 წანაშახ. ჯვ. წ. 1050 წანაშ უკულ, ასურეთიშ იმპერიას ქაოსიქ დო ომენოღალე ლჷმეფქ ქიდიჭყჷ. ბაბილონეთიქ ასურეთიშ ოკუპაციაშე გედუდიშულჷ. მარა მალას ბაბილონეთიშო სერიოზული პრობლემათ გინირთჷ არამეალეფქ დო სუტეარეფქ. არამეალეფქ გენშეჭკირეს დო ქიდიხორეს ბაბილონეთიშ ბჟაეიოლი დო ცენტრალური ტერიტორიეფს დო სუტეარეფქ ბჟადალი ტიოზის. ბაბილონეთიშ დაღარი მაფეფს თინეფიშ მიგრაციაშ პროცესიქ ვაგაჩერებუ.
ქაოსიშ პერიოდი, ჯვ. წ. 1026–911 დო ასურეთიშ დომინაცია, ჯვ. წ. 911–619
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ჯვ. წ. 1026 წანას ისინიშ მაჟირა დინასტიაშ ეკონია წჷმმარინაფალი ნაბუ-შუმ-ლიბური გეგთარაგვეს არამეალეფქ. ბაბილონეთის ქიდიჭყჷ ანარქიაშ დო ქაოსიშ პერიოდიქ, მუჟამსჷთ კონტროლი რსულას გეჭოფეს არამეალეფქ დო სუტეარეფქ. თაშნეშე, ასურეთიქ დო ელამიქ გაფართინეს მუნეფიშ ტერიტორია ბაბილონეთიშ ხარჯიშა. ჯვ. წ. მაჩხორა ოშწანურას ლევანტიშე ქიდიჭყჷ ქალდეარეფიშ მიგრაციაქ. ქალდეარეფქ ქიდიხორეს ბაბილონეთიშ ობჟათე-ბჟაეიოლს.
ჯვ. წ. 911 წანას ადად-ნირარი II-ქ ქუდარსხუ ნეო-ასურული იმპერია (ჯვ. წ. 911-605), ნამუშ დომინაციაშა მიშელჷ ბაბილონეთიქ. ჸათე პერიოდიქ დოხოლაფირო სუმი ოშწანურაშ გოძვენას გეგინძორჷ. ადად-ნირარი II-ქ ჟირშა დამარცხჷ ბაბილონეთიშ მაფა შამაშ-მუდამიკი დო გეჭოფუ კაბეტი ტერიტორია წყარმალუ დიიალაშ ოორუეშე, თაშნეშე ნოღეფი ჰიტი დო ზანქუ. ასურეთიშ უკულიანი მაფეფქ ტუკულტი-ნინურტა II-ქ დო ასურნასირფალ II-ქ ბაბილონეთი ასურეთიშ ვასალი სახენწჷფოთ გინართინეს. სალმანასარ III-ქ (ჯვ. წ. 859-824) გენშეჭკირჷ, გეჭოფუ დო გორჩუ ბაბილონი, დოჸვილჷ მაფა ნაბუ-აპლა-იდინა დო ქიდიჸუნუ ბაბილონეთის მახორუ არამეალეფი, სუტეარეფი დო ქალდეარეფი. სალმანასარქ ბაბილონეთიშ მაფათ ქუდარინუ მუში ვასალი მარდუქ-ზაქირ-შუმი I.
ჯვ. წ. 780 წანას, ასურეთიშ ომენოღალე ლჷმათ ქისარგებლჷ დო ბაბილონეთიშ მაფაშ ხვისტა ხეშა ქაშეჸოთუ მარდუქ-აპლა-უცურიქ, ნამუთ ქალდეარი რდჷ. ჯვ. წ. 748 წანას ნაბონასარიქ გეგთარაგუ ქალდეარი უზურპატორეფი. თიში მართუალათ ბაბილონეთიქ ჭიჭე ხანს სტაბილურობას მიოჭირინუ. მარა ასურერეთიშ მაფაქ ტიგლათფილესერ III-ქ (ჯვ. წ.745–727) გენშეჭკირჷ ბაბილონეთიშა, გორჩუ ბაბილონი. ნაბონასარიქ ტიგლათფილესერ III-შ ვასალო გინირთჷ.
ქალდეარეფიშ ხემანჯღვერქ მარდუქ-აპლა-იდინა II-ქ ეარყჷ ასურალეფიშ მართუალაშ მეხჷ. თიქ, ჯვ. წ. 722 წანას დუდი ბაბილონეთიშ მაფათ გეგმაცხადჷ. ჸათე ბორჯიშო ასურეთიშ მაფა სარგონ II-ს (ჯვ. წ. 722-705) ბაბილონეთიშ საქვარეფიშა ვაჩოდუდჷ. მუშენდა ოლიმუდჷ სკვითეფს დო კიმერიალეფს. უკულიანი პერიოდის, სარგონ II-ქ დამარცხჷ დო ელამიშა ონტინუ მარდუქ-აპლა-იდინა II. ბაბილონიშ მაფათ დუდი სარგონ II-ქ გეგმაცხადჷ.
ბაბილონიშ მოჯალაგუა დო რესტავრაცია
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]სარგონ II-შ მონძე სინახერიბიქ (ჯვ. წ. 705–681) ბაბილონიშ მაფათ ქუდარინუ მუში სქუა აშურ-ნადინ-შუმი. ელამარი ნერგალ-უშეზიბიქ გეგთარაგუ დო დოჸვილჷ აშურ-ნადინ-შუმი. ჸათეთ გაშერებული სინახერიბიქ დიო გენშეჭკირჷ ელამიშა დო უკულ ბაბილონიშა. თიქ ბაბილონი გეჭოფუ დო მოჯალაგუ. ჯვ. წ. 681 წანას, ნინევიას, სინახერიბი დოჸვილეს მუში სქუალეფქ. ასურეთიშ ახალი მაფა ასარხადონიქ ბაბილონიშ ხვისტაშა გეშეჸონჷ მარიონეტი მარდუქ-ზაქირ-შუმი II. მარა მალას ელამიშე დირთჷ მარდუქ-აპლა-იდინაქ დო გეგთარაგუ მარდუქ-ზაქირ-შუმი. მარა ასარხადონიქ თინა დამარცხჷ. მარდუქ-აპლა-იდინაქ კინ ელამიშა ინტუ, სოდეთ დოღურჷ.
ასარხადონიქ კინ დუდშე ეიოგჷ დო გაახალჷ ბაბილონი. თიქ ბაბილონიშ მაფათ გეგმაცხადჷ მუში უნჩაში სქუა შამაშ-შუმ-უკინი დო ასურეთიშ მაფათ უკულაში სქუა ასურბანიფალი.
ბაბილონიშ არჸება
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]შამაშ-შუმ-უკინი ფირქენდჷ ნამდა გოართოიანაფილი იმპერიაშ ცენტრი ოკო რდუკო ნოღა ბაბილონი დო ვართ ნინევია. თიქ აკოშაყარუ აკოანჯარაფილი ნძალეფი დო ეარყჷ მუში უკულაში ჯიმა ასურბანიფალიშ მეხჷ. შამაშ-შუმ-უკინი ხემანჯღვერენდჷ კაბეტი დო ნძალიერი კოალიციას, ნამუთ იკათუანდჷ ბაბილონარეფს, ელამარეფს, სპარსალეფს, მიდიარეფს, ქალდეარეფს, სუტეარეფს, არამეალეფს, არაბებს, დილმუნარეფს, ქანაანარეფს. არჸებაქ დემარცხჷ დო ბაბილონქ მიჯალაგჷ. დოჸვილეს არჸებაშ ლიდერი შამაშ-შუმ-უკინი. ასურბანიფალიშ ღურაშ უკულ, ასურეთის ქიდიჭყჷ ომენოღალე ლჷმეფქ. ასურეთიშ მეხჷ ეარყჷ ნაბოპალასარქ, ნამუთ ქალდეარი რდჷ. თიქ ორჯგინჷ ასურალეფს, გადუდიშულჷ ბაბილონი დო ქუდარსხუ ნეო-ბაბილონური იმპერია, ნამუსჷთ თინა დოხოლაფირო ეჩი წანაშ გოძვენას მართუნდჷ (ჯვ. წ. 626-605).
ნეო-ბაბილონური იმპერია (ქალდეური იმპერია) დო ბაბილონიშ დონთხაფა
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]
ჯვ. წ. 620 წანას ნაბოპალასარქ ქიდეკინჷ ბაბილონეთიშ ტერიტორიაშ უმენტაშობა, მარა რსულას თის ვაკონტროლენდჷ. ჯვ. წ. 615 წანას თიქ ალიანსიშა გენშართჷ მიდიაშ მამართალი კიაქსარიწკჷმა. კიაქსარი ირანული კათეფიშ: მიდიარეფიშ, სპარსალეფიშ, საგარტიალეფიშ დო პართიალეფიშ ასურეთიშ მართუალაშე გადუდიშულებას ოცადუდჷ. ნაბოპალასარიშ დო კიაქსარიშ ალიანსის ქაკათეს სკვითეფქ დო კიმერიალეფქ ხოლო. ჯვ. წ. 615 წანას კიაქსარიქ გენშეჭკირჷ ასურეთიშ შქაგურიშა დო გეჭოფუ ნოღეფი ქალხუ დო არაპჰა. ჯვ. წ. 614 წანაშო მორსხუეეფქ: ბაბილონარეფქ, ქალდეარეფქ, მიდიარეფქ, სპარსალეფქ, სკვითეფქ, კიმერიალეფქ, საგარტიალეფქ მოჯალაგეს ასურეთი დო ქიდეკინეს თიში უკაბეტაში ნოღეფი: აშური, არბელა, გუზანა, დურ-შარუქინი, იმგურ-ენლილი, ნიბარტი-აშური, გასური, კანეში, კარ-ასურნასიფალი დო ტუშანი. ასურეთიშ მაფა სინშარიშკუნიქ აკოშაყარუ ეკონია ნძალეფი დო გეგნორთჷ კონტრმენტებაშა დო გეგნორაჸუ კოალიციაშ მაკათურეფი, ჯვ. წ. 613 წანაშო. მარა კოალიციაქ, ჯვ. წ. 612 წანას კინ ქიდიჭყჷ ოურდუმე კამპანია ასურეთიშ მეხჷ. მორსხუეეფქ ქიდეკინეს ნინევია დო დოჸვილეს სინშარიშკუნი. ნინევიას ქიდიჭყჷ ურბანული ლჷმაქ. ჸათე ბორჯიშო, ასურეთიშ მაფათ გინირთჷ აშურუბალიტ II-ქ, ნამუქჷთ მორსხუეეფიშ წჷმორინაფილი პიჯალეფს ვედეყაბულჷ დო ლჷმა გაგინძორჷ, დიო ნინევიას დო უკულ ჰარანს. მარა ბოლოს იშენ დემარცხჷ.
ნაბოპალასარიშ უკულ ბაბილონეთის მართუნდჷ თიში სქუა ნაბუქოდონოსორ II (ჯვ. წ. 605-562), ნამუშ მართუალათ კინ გენძალიერჷ ბაბილონქ. ნაბუქოდონოსორიშ მართუალაშ ორდოიანი წანეფიშე, ბაბილონეთიშო საფრთხეთ გინირთეს ჸოფილი მორსხუეეფქ: სკვითეფქ დო კიმერიალეფიქ. ნაბუქოდონოსორქ გენშართჷ ანატოლიაშა, მოჯალაგუ სკვითეფიშ დო კიმერიალეფიშ ჯარეფი დო ჸათაშ გეგნოჭყვიდჷ ბაბილონეთიშ ოორუე სანძღოეფიშ პრობლემა. უკულ თიქ ქჷდიჭყჷ ოურდუმე კამპანია ეგვიპტეშ მეხჷ, დორაჸუ ეგვიპტარეფი სინაიშა მარა ეგვიპტექ ვადაკინებუ. დოხოლაფირო ჸათე პერიოდიშო ეარყეს იუდეარეფქ, ფინიკიარეფქ დო არამეალეფქ. ნაბუქოდონოსორქ მოჯალაგუ არჸებეფი, გეგთარაგუ იუდეაშ მაფა იოაკიმი დო მახორუეფიშ შანულამი მუდანობა გეგნახორუ ბაბილონეთიშა. ჯვ. წ. 567 წანას ნაბუქოდონოსორქ კინ გენშეჭკირჷ ეგვიპტეშა. ხეშულობაშ კონსოლიდაციაშ დო სანძღოეფიშ გამანგარებაშ უკულ, თიქ დიჭყჷ ბაბილონიშ რესტავრაცია. ხემანჯღვერენდჷ შხვადოშხვა პროექტეფს. თის მითმიოჭარანა ბაბილონიშ მუკობუნაფილი ბაღეფიშ პროექტის ხოლო.
ნაბუქოდონოსორ II-შ ღურაშ უკულ, ხვისტაშა გეშართჷ ამელ-მარდუქიქ, ნამუთ ხვალე ჟირი წანას მაფენდჷ. ბეროსე ბაბილონარი ჭარუნს ნამდა თინა ჯვ. წ. 560 წანას გეგთურაგუაფუნა დო დუჸვილუნა. ნეო-ბაბილონური იმპერიაშ ეკონია მაფა რდჷ ნაბონიდი (ჯვ. წ. 556-539), ნამუთ ვართ ქალდეარი რდჷ დო ვართ ბაბილონარი. დიდათ თინა რდჷ ასურალი. თიში მუმაშ გეშა მუთუნნერი ინფორმაცია ვაარსებენს. ნაბონიდიქ ატარჷ რელიგიური რეფორმეფი, ნამუეფით ბაბილონარი ქურუმეფს ვამოწონდჷ.
მიდიაშ იმპერიაშ აკოცჷმაშ უკულ, ჯვ. წ. 550 წანას კიროსიქ ქუდარსხუ აქემენიანეფიშ იმპერია. ჯვ. წ. 539 წანას კიროსიქ გენშეჭკირჷ ბაბილონიშა. უპიშ ლჷმას, სპარსალეფქ დამარცხეს ბაბილონარეფი. ბაბილონიშ დაკინებაშ უკულ, კიროსიქ იუდეარეფს მუნეფიშ ოდაბადეშა დორთაშ ნება ქიმეჩჷ. ჯვ. წ. 539 წანაშე ბაბილონეთიქ აქემენიანეფიშ იმპერიაშ აკოდგინალუაშა მიშელჷ დო თიში ართ-ართი სატრაპიათ გინირთჷ.
რესურსეფი ინტერნეტის
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]სქოლიო
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]- ↑ Aliraqi – Babylonian Empire. კითხირიშ თარიღი: 2015-02-21.
- ↑ Babylonian Empire – Livius.
- ↑ Babylonia (en). კითხირიშ თარიღი: 2021-10-08.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 Deutscher, Guy (2007). Syntactic Change in Akkadian: The Evolution of Sentential Complementation. Oxford University Press US, 20–21 ხს.. ISBN 978-0-19-953222-3.
- ↑ Roux, Georges (27 August 1992), "The Time of Confusion", Ancient Iraq, Penguin Books, p. 266, ISBN 9780141938257
- ↑ Publishing, Britannica Educational (2010-04-01). Mesopotamia: The World's Earliest Civilization (en). Britannica Educational Publishing, 71 ხს.. ISBN 978-1-61530-208-6.
- ↑ Liverani, Mario (2013-12-04). The Ancient Near East: History, Society and Economy (en). Routledge, 242 ხს.. ISBN 978-1-134-75084-9.
- ↑ Oppenheim Ancient Mesopotamia