באַקוקן דעם מקור פון אטאם

[[Image:Helium atom QM.svg|300px|לינקס|העליום אטאם גרונט מצב]]
דער '''אטאם''' איז דער קלענסטער באשטאנדטייל פון [[מאטעריאל]] וואס איז אומטיילבאר אין א כעמישער רעאקציע. יעדער [[סאלידער קערפער]], [[פליסיקייט|פליסיגקייט]], [[גאז]] און [[פלאזמע]] באשטייט זיך פון נייטראלע אדער [[יאנען|יאניזירטע]] אטאמען. אטאמען זענען זייער קליין—די טיפישע גרויס פון אן אטאם איז 100 [[מעטער|פיקאמעטער]]. מ'קאן ריכטיג נישט באשרייבן די [[באוועגונג|באוועגונגען]] און [[אייגנטום|אייגנטומען]] פון זאכן אויף אזא קליין שאל מיט [[קלאסישע מעכאניק|קלאסישער מעכאניק]] און מ'דארף נוצן [[קוואנטן-מעכאניק]] כדי צו פארשטיין און פאראויסזאגן זייערע אויפפירונגען.

יעדער אטאם באשטייט פון אן [[אטאמקערן]] און א צאל [[עלעקטראן|עלעקטראנען]] וועלכע זענען פארבונדן צום אטאמקערן דורך [[עלעקטראמאגנעטיזם|עלעקראמאגנעטישער קראפט]]. דער אטאמקערן באשטייט זיך פון א צאל [[פראטאן|פראטאנען]] און [[נייטראן|נייטראנען]]. [[וואסערשטאף]] איז דער איינציגער אטאם וואס האט קיין [[נייטראן|נייטראנען]] אין זיין אטאמקערן. [[פראטאן|פראטאנען]] און [[נייטראן|נייטראנען]] זיינען ביידע גערופן [[נוקלעאן|נוקלעאנען]]. פראטאנען האבן א פאזיטיווע עלעקטרישע לאדונג, עלעקטראנען האבן א נעגאטיווע לאדונג און נייטראנען האבן נישט קיין לאדונג (ווי זייער נאמען באדייט). דערפאר האט דער אטאמקערן א טבע ציען צו זיך אזוי פיל עלעקטראנען ווי ער האט פראטאנען. ווען אט די צאלן זענען גלייך איז די לאדונג פונעם אטאם נייטראל. ווען אן אטאם פעלט עלעקטראנען (ד.ה. עלעקטראנען זענען פאראן ווינציגער ווי פראטאנען) הייסט ער א פאסיטיווער [[יאן]] ווייל די סך-הכל לאדונג איז פאזיטיוו און אזוי אויך פארקערט—ווען ער האט "איבעריקע" עלעקטראנען הייסט ער א נעגאטיווער יאן. 

די גרויס פון אן אטאםקערן איז בערך צען טויזנט מאל קלענער ווי דער אטאם גופא. די פראטאנען און נייטראנען פונעם אטאמקערן זענען זיך פארבונדן איינעם צום צווייטן דורך די [[שטארקע קראפט|נוקלעארע קראפטן]] וועלכע זענען פון אזוי נאענט שטארקער פון די [[עלעקטראמאגנעטיזם|עלעקראמאגנעטישער קראפט]] וואס שטויסט לאדונגען מיט זעלבע צייכן אוועק איינער פון דאס אנדערער. די מאסע פון א נוקלעאן איז בערך א טויזנט מאל גרעסער ווי די מאסע פון אן עלעקטראן און דעריבער ווענדט די מאסע פון אן אטאם מערסטנס אויף דער צאל נוקלעאנען וואס רופט זיך די [[אטאם-מאסע]]. די [[כעמיע|כעמישע]] אייגנטומען ווענדן זיך אויף די עלעקטראמאגנעטישע כוחות און דעריבער אויף דער צאל פראטאנען אדער [[אטאם נומער|אטאם-נומער]] וואס באשטימט די כעמישע עלעמענט (יסוד-טיפ) פון דעם אטאם. למשל יעדער קופער אטאם אנטהאלט 29 פראטאנען. דער צאל נייטראנען באשטימט דער [[איזאטאפ]] פונם עלעמענט.

אטאמען קענען זיך פארבינדן איינעם צום אנדערן דורך [[כעמישע פארבינדונג|כעמישע פארבינדונגען]] און ווערן א טייל פון א [[מאלעקול]], אדער א [[סאלידער קערפער]]. כעמיע איז דער אפטייל פון וויסנשאפט וואס איז חוקר די נייגונג פון אטאמען צו מאכן און ברעכן אזעלכע פארבינדונגען.

== געשיכטע פון אטאמישע טעאריע ==
דער דעה (ס'איז נאך נישט געווען א [[טעאריע|וויסנשאפטליכער טעאריע]] לויט דער מאדערנער באדייטונג) אז מאטעריע באשטייט זיך פון אומטיילבאר יחידים איז גאר אן אלטער און האט זיך דערשיינט אין די אור-אלטע ציוויליזאציעס פון גריכנלאנד און אינדיע. אין דער אמאליגער גריכישער שפראך מיינט דאס ווארט אטאמאס  "אומטיילבאר". דער [[פילאסאף]] [[דעמאקריטוס|דעמאָקריטוס]] האט שטארק געהאלטן פון א מין אטאמישע טעאריע און עפיקורוס האט דאס אויך צעשפרייט. אין [[מיטל אלטער|מיטל-אלטער]] איז זייער דעה פון אטאמיסם פארשוואונן געווארן פון [[מערב-אייראפע]] אבער האט איבערגעלעבט ביי עטליכע [[איסלאמישע]] [[פילאסאף|פילאסאפן]].

אין פערצנטן יארהונדרעט איז אנפלעקט געווארן פונדאסניי עטליכע ביכער וואס באהאנדלען זיך מיט אטאמיזם, אבער די דעה איז געווען צו פיל איינגענומען מיט די דעות פון עפיקורוס און דעריבער האט מען זיי געהאלטן פאר [[אפיקורסות]] (לויטן קריסליכער געמיין). פונדעסוועגן איז עס אנגענומען געווארן מיט עטליכע שינוים ביי א טייל פון דער שפעטערדיקער וויסנשאפטליכער קהילה ובתוכם [[אייזיק ניוטאן]] און [[ראבערט באָיל|ראָבערט בויל]].

אין 1777 האט דער [[פראנצויזן|פֿראנצויזישער]] כעמיקער [[אנטואן לאוואזיער]] דעפֿינירט צום ערשטן מאל דעם טערמין ''עלעמענט''. ער האט געזאגט אז אן [[כעמישער עלעמענט|עלעמענט]] איז יעדער גרונטלעכער סובסטאנץ וואס מען קען נישט צעטיילן אין אנדערע סובסטאנצן מיט די מעטאדן פון כעמיע. א סובסטאנץ וואס מען קען יא צעטיילן ווערט גערופן א [[כעמישע פארבינדונג|פארבינדונג]].<ref name="Brief">{{cite web|url=http://www.cerritos.edu/ladkins/a106/a%20brief%20history%20of%20the%20atom.htm|title=A Brief History of the Atom|access-date=2009-11-30|archive-date=2009-12-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20091209032321/http://www.cerritos.edu/ladkins/a106/A%20Brief%20History%20of%20the%20Atom.htm|url-status=dead}}</ref>

אין 1803 האט דער [[ענגלאנד|ענגלישער]] פילאסאף [[דזשאן דאלטאן]] פֿארגעשלאגן אז עלעמענטן זענען קלייטשיקע סאלידע באלן צוזאמענגעשטעלט פון אטאמען. דאלטאן האט געהאלטן אז אלע אטאמען פון א געוויסן עלעמענט האבן דעם זעלבן מאַס. ער האט געטענה׳ט אז פֿארבינדונגען ווען אטאמען פון מער ווי איין עלעמענט ווערן פֿארבונדן. לויט דאלטאן, אין א געוויסער פֿארבינדונג פארבינדן זיך די אטאמען פון דער פארבינדונג׳ס עלעמענטן שטענדיג אין דעם זעלבן אופן. דאלטאָן גענוצט די אטאמישע דעה כדי מסביר צו זיין פארוואס עלעמענטן שטענדיק ווירקן זיך אין פראָפאָרציעס פון [[גאנצע צאל|גאנצע צאלן]]. למשל ס'געפינט זיך צוויי סארטן [[בלעכזויער|בלעכזויערקייטן]]: איינער איז 88.1% [[בלעך]] און 11.9% [[זויערשטאף]] דער צווייטער איז 78.7% בלעך און 21.3% זויערשטאף. דאס מיינט אז ווען מברענט 100 גראם בלעך וועט זיך צוזאמענבונדן אי מיט 13.5 ג. אי מיט 27 ג. זויערשטאף. די פראפארציע פון אט די צוויי נומערס איז 1:2. אזוי געפינט מען אין אלגעמיין און עס איז אנגענומען אלץ חוק אין כעמיע אונטערן נאמען [[חוק פון פילפאך פראפארציעס|חוק פון פילפאך פראָפאָרציעס]] אדער דאלטאנס געזעץ.<ref>Andrew G. van Melsen (1952) From Atomos to Atom. Mineola NY: Dover Publications ISBN 978-0-486-49584-2</ref> נאכדעם איז די אטאמישע טעאריע ברייט אנגענומען געווארן אין וויסנשאפטלעכער וועלט וואו מ'האט גענומען קלערען וועלכע [[פעריאדישע טאבעלע|עלעמענטן]] זענען פאראן און וואס די איז דער שייכות צווישן זיי.

אין 1827, האט דער בריטישער וויסנשאפטלער [[ראבערט ברוין]] געקוקט אויף קערנדלעך פון [[בלומענשטויב]] אין וואסער אונטער זיין מיקראסקאפ. האט ער באמערקט אז די שטויב־קערנדלעך זענען אויס אזוי טאנצנדיק. ברוין האט אויסגעניצט דאלטאנ׳ס אטאמען־טעאריע צו באשרייבן פֿורעמס וויאזוי זיי באוועגן זיך. דאס ווערט אנגערופן [[ברוין־באוועגונג|''ברוין־באוועגונג'']]. אין יאר 1905 האט [[אלבערט איינשטיין]] באוויזן מיט מאטעמאטיק אז די באוועגונגען וואס זען אויס לכאורה שלעגיש זענען זיי גורם די רעאקציעס פון די אטאמען, און אזוי האט ער באוויזן איבערגעצייגט דאס מציאות פון אטאמען.<ref>{{cite web|url=http://www.doc.ic.ac.uk/~nd/surprise_95/journal/vol4/ykl/report.html|title=Brownian motion - a history|access-date=2009-11-30|archive-date=2007-12-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20071218061408/http://www.doc.ic.ac.uk/~nd/surprise_95/journal/vol4/ykl/report.html|url-status=dead}}</ref> אין 1869 האט דער רוסלענדישער וויסנשאפטלער [[דמיטרי מענדלעעוו]] פארעפנטלעכט די ערשטע ווערסיע פון דער [[פעריאדישע טאבעלע|פעריאדישער טאבעלע]]. די פעריאדישע טאבעלע צעטיילט עלעמענטן אין גרופעס לויט זייער [[אטאם נומער|אטאם־נומער]] (ד״ה וויפיל [[פראטאן|פראטאנען]] זיי האבן . געוויינטלעך האט אן אטאם אזויפיל [[עלעקטראן|עלעקטראנען]] ווי פראטאנען). עלעמענטן וואס געפינען זיך אין דעם זעלבן זייל, אדער פעריאד, האבן ענלעכע אייגנשאפטן.  צום ביישפיל, [[העליום]], [[נעאן]], [[ארגאן (עלעמענט)|ארגאן]], [[קריפטאן]] און [[קסענאן]] זענען אלע אין דעם זעלבן פעריאד (אין דעם זעלבן זייל פון דער פעריאדשיער טאבעלע און האבן ענלעכע אייגנשאפטן: זיי זענען אלע [[גאז|גאזן]] מיט נישט קיין קאליר אויך נישט קיין גערוך, ווי זיי אלע האבן נישט די מעגלעכקייט זיך צו פארבינדן מיט אנדערע אטאמען און שאפן פארבינדונגען. מען רופט זיי אלע די [[איידעלער גאז|איידעלע גאזן]].<ref name="Brief" />

== אנטדעקונג פון דעם עלעקטראן ==
דער פיזיקער [[דזשאסעף דזשאן טאמפסאן|דזשאָסעף דזש. טאָמפסאָן]] איז געווען דער ערשטער וואס האט אנטדעקט עלעקטראנען. אין 1897 האט ער געמאסטן די מאסע פון [[קאטאדשטראלן|קאטאָדשטראלן]], דורכדעם האט ער באוויזן אז חאטש זיי זענען יחידים, זענען זיי 1800 מאל לייכטער פון דעם לייכסטן אטאם [[וואסערשטאף]]. ער האט אויך באוויזן אז זיי זענען דאס זעלבע ווי יחידים וואס טיילן זיך אראפ פון [[פאטאעלעקטרישע דערשיינונג|פאטאעלעקטרישע]] און [[ראדיאאקטיוויטעט|ראדיאָאקטיווע]] מאטעריען. מ'האט באלד ערקענט אז אט די עלעקטראנען טראגן שטראם אין מעטאלן און איינהאלטן די נעגאטיווע לאדונג פון אטאמען, און דער [[אטאמקערן]] האט א פאזיטיווע לאדונג. אין יאר 1906 האט טאמפסאן געקריגן די [[נאבעל פריז]] פאר דער דאזיקער ארבעט. אזוי האט ער איבערגעקערט די פאלשע מיינונג אז אטאמען זענען אומטיילבאר. ער האט אויך פאלש געמיינט אז די עלעקטראנען זענען צעשפרייט דורכאויס דעם אטאם אין א גלייכפערמיגע ים פון פאסיטיווער לאדונג. די מיינונג האט געהייסט דער פלוימענקוגל־מאדעל.
[[טעקע:Ernest_Rutherford_LOC.jpg|קליין|201x201פיקס|ערנעסט ראדערפארד]]
אין 1909 האט דער וויסנשאפטלער ערנעסט ראדערפארד באוויזן מיטן גייגער־מארזדן עקספערימענט אז כמעט דער גאנצער אטאם פארנעמט גאר א קליינעם פארנעם, וואס איז דער אטאמקערן. פאקטיש זענען עלעקטראנען אזוי קליין אז זיי זענען נאר 1% פון אן אטאמ׳ס [[מאסע]].<ref>{{cite web|url=http://ion.elte.hu/~akos/orak/atfsz/atom/rutherford_atom11.pdf|title=Ernest Rutherford on Nuclear spin and Alpha Particle interaction.}}{{Dead link|date=January 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref>

אמאל האט מען געמיינט אז דאס איז דער קלענסטער באשטאנדטייל פון אלעם, למעשה נאכדעם האט מען אויסגעטראפן וויאזוי צו באפרייען די עלעקטראנען און צו שפאלטן און פארגרעסערן די אטאמקערנען דורך [[יאדער-שפאלטונג]] און [[יאדער-פלוס]].

אין דעם אפגעשלאגענעם בילד פון [[ניעלס באהר]] דרייען די עלעקטראנען ארום דעם אטאמקערן ווי פלאנעטן אין א "[[זון סיסטעם]]", אבער שפעטער איז געוואר געווארן דורן [[ווערנער הייזנבערג|הייזנבערגס]] [[אומזיכערקייט פרינציפ]] אז מ'קאן נישט פארשטעלן בשום אופן די באוועגונג פון אן עלעקטראן מיט א שטעג אין פלאץ און צייט, און די טבע פון זאכן אויף אזא קליינער סקאלע קאן באשרייבט ווערן נאר אין דער לשון פון [[משמעותדיקייט|ווארשיינליכקייט]].
[[טעקע:Bohr_atom_animation_2.gif|קליין|דער אמאָליגער באהר מאדעל פֿונעם אטאם, וואו אן עלעקטראן מאכט ״קוואנטן שפרינגען״ פֿון איין ארביט צו א צווייטן, און פֿארדינט אדער פֿארלירט ענערגיע.]]

== געבוי פונעם  אטאם ==
דער קאמפלעקסער אַטאם איז צאמגעשטעלט פון דריי הויפט טיילכעלעך: דער [[פראטאן]], דער [[נייטראן]] און דער [[עלעקטראן]]. פראטאנען האבן א פאזיטיווע עלעקטרישע לאָדונג און עלעקטראנען א  נעגאַטיווע לאָדונג. אלע אטאמען האבן כאטש איין פראטאן, איין נייטראן און איין עלעקטראן. איין אויסנאם  איז דער הידראגען-1 [[איזאטאפ]] פון [[הידראגען|וואסערשטאף]] וואס האט נישט קיין נייטראנען, נאר איין פראטאן און איין עלעקטראן.

דער אטאם איז צאמגעשטעלט פון א קליינעם שווערן קערן, וואס זיין מאסע איז 99.98% פון דער גאנצער מאסע און זיין גרייס איז איין הונדערט־טויזנטסער טייל פון דער גאנצער גרייס פונעם אטאם, מיט א פאזיטיווער [[עלעקטרישע לאדונג|לאדונג]], און ארום דעם קערן געפינען זיך [[עלעקטראן|עלעקטראנען]], וואס זענען קאנצענטרירט אין ראיאנען אזוי ווי שאלאכצן, מיט א נעגאטיווער לאדונג.

די געבוי פון די שאלאכצן שטאמט פון דער [[שרעדינגער גלייכונג|שרעדינגער-גלייכונג]] אין [[קוואנטן טעאריע]], דאס איז א [[דיפערענציאל-גלייכונג]] וואס פארבינדט די כוואליע־פונקציע פון די עלעקטראנען, זייער ענערגיע און זייער קערן־פאטענציאל.

== רעפערענצן ==
{{רעפליסטע}}
[[קאַטעגאָריע:פיזיק]]
[[קאַטעגאָריע:כעמישע עלעמענטן]]