Peru (Spaans: Perú, [peˈɾu]; Quechua: Peruu of Piruw, [pɪɾʊw]; Aymara: Piruw, [pɪɾʊw]), amptelik die Republiek Peru (República del Perú, [reˈpuβlika ðel peˈɾu], luister(hulp·inligting); Quechua: Piruw Republika; Aymara: Piruw Suyu), is 'n republiek in die weste van Suid-Amerika, net suid van die ewenaar. Peru beslaan 'n oppervlakte van 1 285 216 km² en het 'n bevolking van 32 440 172 in 2023 gehad. Dit word begrens deur Colombia en Ecuador in die noorde, Brasilië en Bolivië in die ooste, Chili in die suide en die Stille Oseaan in die weste. Die hoofstad en grootste stad is Lima. Peru het drie amptelike tale: Spaans, Quechua en Aymara. Peru was tussen 1542 en 1821 'n Spaanse kolonie.
Republiek Peru República del Perú (Spaans) Piruw Republika (Quechua) Piruw Suyu (Aymara)
Peru is volgens oppervlakte na Argentinië en Brasilië die derde grootste land in Suid-Amerika. Dié land se geografie word deur die Andesgebergtes in die suide en die weste asook die Amasonebekken in die ooste en noorde gekenmerk.
Die Amasonerivier se twee bronriviere, die noordelike Río Marañón en die suidelike Río Ucayali, ontspring in Nevado Mismi, Arequipa, in die Peruaanse Andes. Naby Iquitos vloei die twee takke saam om die Amasonerivier te vorm. Ander belangrike sytakke in Peru sluit in Rio Juruá, Río Madre de Dios, Rio Purus en Río Putumayo.
Die grootste meer is die Titicacameer in die Andes op die grens met Bolivië.
Peru se hoofstad Lima is aan die sentrale kus langs die Stille Oseaan geleë. Ander belangrike stede sluit in Arequipa in die suide, die InkahoofstadCusco in die sentrale Andes en Iquitos in die noordelike Amasonebekken.
Kaart van die natuurlike en hoogtestreke van Peru, volgens die parameters van Javier Pulgar Vidal (1938).
Alhoewel die Peruaanse grondgebied baie divers is, het die Spanjaarde dit, om politieke eerder as geografiese redes, in drie groot streke verdeel: die kus, wat aan die Stille Oseaan grens; die hoogland, geleë in die Andesberge; en die Amazone-reënwoud. Hierdie verdeling, hoewel met sy duidelike beperkings, was tot 1941 van toepassing, toe die derde Algemene Vergadering van die Pan-Amerikaanse Instituut vir Geografie en Geskiedenis die skepping van agt natuurlike streke goedgekeur het, soos voorgestel deur die geograaf Javier Pulgar Vidal, met die doel om 'n fisiografiese kaart te skep wat meer in ooreenstemming is met die bio-geografiese werklikheid van die gebied.[7] Die Peruaanse landkaart bestaan uit die volgende streke:
La Chala of Kus: Hierdie streek is geleë in die westelike gebied van die land wat langs die kus strek, vanaf seevlak tot 'n hoogte van 500 meter. In hierdie streek groei die algarrobo, palo verde, soutgras, mangrove, riet en riet langs die riviere, en amancae, wilde tamatie, mito, tara, onder andere, groei in die heuwels. Die kusfauna sluit seeleeue, ansjovis en seevoëls in.
Lomas de Lachay Nasionale Reservaat (Chancay -Huaral - Peru) in die Costa- of Chala-streek.La Yunga: 'n streek van valleie en klowe met vrugbare grond, waar lucumo, chirimoya, guava, avokado, sitrusvrugte en suikerriet gekweek word, benewens skilderagtige klowe of rivierklowe. Tussen 500 en 2300 meter op die westelike helling word dit die maritieme Yunga genoem, en tussen 1000 en 2300 meter op die oostelike helling, die fluviale Yunga. Die fluviale Yunga het 'n warm klimaat met seisoenale reënval, terwyl 'n woestyngklimaat in die maritieme Yunga oorheers. Die flora sluit molle, wit agave, pitajaya en chuná in, en die fauna sluit voëls soos die chaucato en die taurigaray in.
Die Heilige Vallei, van Cusco tot Ollantaytambo, Rio Vilcanota-vallei in die Quechua-streek.Quechua: 'n Streek van gematigde lande wat oor beide Andese hellings tussen 2300 en 3500 meter bo seespieël strek. Die reliëf wissel tussen valleie en waterskeidings wat strome voed na dieselfde kom, met beperkte somerreën. Die flora sluit els, lambrán of rambash, gongapa en arracacha in, en daar word mielies, pampoen, granadilla, geurige papaja, koring en perske verbou. Die fauna sluit voëls soos die grys tortel of chihuanco in.
Suni of Jalca: Lande met 'n koue, droë klimaat en volop somerreën, geleë tussen 3500 en 4100 meter, gekenmerk deur gletservalleie en effens golwende bodems. Die landskap is bedek met grasse en struike soos taya-taya, quishuar en cantuta ('n heilige blom vir die Inca's). Ten spyte van die klimaat word quinoa, cañigua, boontjies, olluco en ander gewasse verbou. Die fauna sluit die swart tortel en die cuy in.
Op die voorgrond die Conococha-strandmeer op 4050 m bo seespieël. n. m. in die Puna-streek. In die agtergrond die sneeuagtige Janca- of Cordillera-streek.La Puna: Beslaan die hooglande en kranse van die Andes tussen 4100 en 4800 meter, waar 'n koue klimaat oorheers. Oor dag is die temperature positief, maar daal snags onder 0 °C. Tipiese plantegroei sluit kaktusse in, en in mere en moerasse, totora. Die mees algemene gewasse is gars, aartappel en maca. Die kenmerkende fauna sluit lama, alpaca, vicuña, guanaco, kondor, huallata, parihuana, eend en ander watervoëls in.
La Janca: Dit stem ooreen met die hoë, ysige pieke, die domein van die kondor, waar die klimaat gletseragtig is en die plantegroei baie skaars is, byna beperk tot yareta of yarita.
La Rupa Rupa of Selva Alta: Bosagtige voetberge geleë tussen 400 en 1000 meter op die oostelike helling van die Andes, gekenmerk deur smal, lang valleie en rivierklowe of pongos. Die warm, vogtige en reënerige klimaat bevorder 'n verskeidenheid tropiese flora en 'n diverse fauna, insluitend die sachavaca (tapir), huangana en jaguar.
Die langste tydperk van Peruaanse geskiedenis is net voor die Spaanse verowering van die Inka-ryk onder Francisco Pizarro in die laat 15de eeu. Die vroegste bewyse van die mens in Peru dui daarop dat die mens omtrent tienduisend jaar gelede van die ander kontinente teen die einde van die laaste ystydperk in die Pleistoseen Suid-Amerika bereik het.
Die eerste Peruaanse georganiseerde bendes en stamme was jagters en versamelaars. Die jag van die Suid-Amerikaanse camelids in die Andiese hooglande (veral guanacos), visvang en skulpvisoes langs die Stille Oseaankus was die belangrikste ekonomiese aktiwiteite. Hulle het ook klipwerktuie uitgekap.
Die progressiewe ontdekking van die landbou (Argaïese tydperk) het 'n toenemend groeiende ekonomie toegelaat. Landbou-siklusse, oorheers deur die sterrekundige priesters, het dit met groot krag toegerus. Dit is dus geglo dat die eerste komplekse organisasies teokratiese van aard was. Die eerste tempels het langs die sentrale kus en die sentrale noordelike en sentrale hooglande ontstaan. Hulle het die Andes-beskawing ingelui. Caral is die oudste bekende nedersetting in die Amerikas en 'n deeglik bestudeerde argeologiese terrein van die Norte Chico-beskawing.
As gevolg van die Salpeteroorlog (1879–1883) moes Peru sy suidelikste gedeeltes aan Chili afstaan. Sedertdien is die stad Arica suid van die Chileens-Peruaanse grens geleë.
Die Andesgebergte, wat hom oor die hele lengte uitstrek, vorm die opvallendste element van die Peruaanse landskap. Die westelike reeks, Cordillera Occidental, is die hoogste en omvat tientalle pieke van meer as 5 000 m hoog, waaronder pieke van meer as 6 000 m, soos Huascaran (6 768 m), Peru se hoogste piek, voorkom. Die oostelike bergreeks, Cordillera Oriental, is dor en kaal en word deur diep valleie gevorm en deur riviere van die Amesonestelsel deursny.
Die belangrikste Peruaanse bronrivier van die Amesonerivier is die Río Marañón (met as syriviere onder meer die Río Tigre, Río Santiago en Río Huallaga), die Río Ucayali (met as syriviere onder meer die Río Tapiche, Río Urubamba, Río Ene en Río Pachitea) en die Río Napo. Die westelike Andesreeks word dreineer deur middel van 'n vyftigtal riviere, wat gevoed word deur die smeltende sneeu en welkome oases in die droë kusvlakte vorm.
Die meeste riviere het 'n deel van die jaar geen water nie en net een is bevaarbaar, naamlik die Río Tumbes. Tussen die westelike en oostelike Andesreeks lê 'n sentrale reeks, die Cordillera Central, wat in die suide met die ander twee saamkom in ’n hoogvlakte, die Puno of Altiplano. Dit is omring deur bergrûens met hoë pieke, waaronder (uitgedoofde) vulkane soos Tacora en Tutupaca. Die Puno word onder meer dreineer deur vier riviere in die Titicacameer, wat deels in Peruaanse en deels in Boliviaanse grondgebied lê.
Peruaanse Costa naby IcaPeruaanse Sierra naby CuscoPeruaanse Selva naby Puerto Maldonado
Globaal kan Peru in drie dele verdeel word: van wes na oos die kusvlakte (costa), die bergland (sierra) en die oerwoud (selva). Die hoogteverskille en wisselinge tussen die hellings, bergrûens, plato's en valleie skep ’n gevarieerde Peruaanse landskap. Deurgaans word agt landskaptipes onderskei, elkeen met sy eie kenmerkende klimaat, plantegroei, grondbenutting en menslike bewoning.
Die Chala is die droë kusvlakte, die kusgebied benede 500 m bo seespieël, wat net 12% van die landoppervlakte beslaan, maar waar al die groot stede, onder meer die hoofstad, Lima, lê. Yungas is die naam vir die oerwoudgebiede tussen 300 en 2 500 m bo seespieël op die oostelike en westelike helling van die Andesgebergte, terwyl Rupa-Rupa die laer oostelike helling is.
Die Quechuagebied is die naam wat gegee word aan die streke waar die Inkakultuur se grootste nedersettings was. Dit is streke op 'n hoogte tussen 2 500 en 3 800 m met 'n gematigde klimaat. Suni is die naam vir die kaal plato's wat tussen 3 800 en 4 200 m lê en deur steil hellings begrens word. Die Puno of Altiplano is die uitgestrekte hoogvlakte in Suid-Peru wat tussen 4 200 en 5 200 m lê.
Janca is die bergrûens van die Andesgebergte wat bo sowat 5 000 m lê, 'n gebied waar menslike bewoning onmoontlik is, en die Omagua is die tropiese woudgebied wat deel uitmaak van die Amasonebekken. Dit beslaan 60% van Peru se grondgebied, terwyl net 'n fraksie van die land se bevolking daar woon.
Peru lê in die tropiese lugstreek. Tog het net die selva 'n tropiese reënwoudklimaat. Die oorheersende suidoospassaat waai nie by die Peruaanse kusvlakte nie, en gevolglik het dit ’n baie droë klimaat. Net in die winter (van Mei tot Oktober) het die mis, wat uit die relatief koue Humboldt-stroom (of Perustroom) kom, ’n bietjie vogtigheid tot gevolg.
Bo ’n hoogte van 4 000 m is die klimaat tipies vir hooggebergtes, waar ryp snags die heel jaar voorkom. Die grens van die ewigdurende sneeu lê tussen 5 200 en 6 300 m bo seespieël. 'n Deel van die kusvlakte is onder besproeiing en hier word die belangrikste uitvoergewasse verbou. Verder is dit net 'n kaal gebied, begroei met kort struikgewasse en kaktusse.
Die westelike Andesvalleie is natter as die kusvlakte en het vrugbare grond waarop onder meer graan en sitrusvrugte verbou word. Die curvierhaasmuis (Lagidium viscaccia) kom veral in die suide van Peru nog baie voor. Die dier is ongeveer so groot soos 'n konyn en leef in groepe. In die hoogtes kom uitgestrekte bloekombosse voor.
Bo 4 000 m oorheers die grasland en plantegroei in die hooggebergtes. Die oostelike Andeshellings is digter begroei en gaan geleidelik oor in die oostelike oerwoud. Meer as die helfte van Peru is bedek met natuurlike woud, bestaande uit baie uiteenlopende en waardevolle houtsoorte. Die ontginning van die woude het nog skaars begin vanweë die ontoeganklikheid van die oerwoud.
Spaans, Quechua en Aymara is die amptelike tale van Peru. Baie Indiane praat 'n Quechua-taal (die Runa Simi van die Inkas) of Aymara. Tans is 97% van die bevolking Rooms-Katoliek. Die Indiane het egter baie van die elemente uit hul tradisionele godsdienste behou en dit in sommige gevalle met die Rooms-Katolisisme verweef. Daar is godsdiensvryheid in Peru, al verkeer die Rooms-Katolieke Kerk in 'n beskermde posisie.
Hoewel onderwys in Peru gratis en verpligtend vir alle kinders van 7 tot 16 jaar is, is dit in die praktyk in die verafgeleë gebiede nie moontlik nie, ondanks die verskillende projekte ter bestryding van analfabetisme. Na raming kan 30% van die bevolking nog lees nog skryf. Die meeste instellings vir voortgesette onderwys, waaronder 20 instellings vir hoër onderwys, is in die kusvlakte. Onder die universiteite is die San Marcos-universiteit in Lima (die oudste in Suid-Amerika, gestig in 1551) die belangrikste, asook die universiteit in Cuzco, wat in 1692 deur die Jesuïete opgerig is, en die San Christóbal de Hyamanga-universiteit in Ayacucho.
Gebrekkige higiëniese omstandighede, ondervoeding, ’n hoë kindersterftesyfer en endemiese siektes (waaronder malaria en frambosesiekte) maak gesondheidsorg een van die dringendste voorkeure aan die kant van die owerheid. In beginsel het Peru sedert 1933 'n taamlik volledige stelsel van sosiale voorsiening, onder meer voorsiening wat betref siekte en werkloosheid, bejaardesorg en jong moeders. In die praktyk trek slegs werknemers in die stedelike gebiede voordeel uit hierdie voorsiening. Peru se grootste vakbond is die Confederación de Trabajadores del Perú (CTP).
.svg)
0,762[5] (84ste) – hoog
.jpg)
