Фин-уғыр халыҡтары
| Һаны һәм йәшәгән урыны | |
|---|---|
|
Барлығы: 25 000 000 кеше | |
| Археологик культура |
Ананьино мәҙәниәте, Дьяково мәҙәниәте, Сарғат мәҙәниәте, Черкәскүл мәҙәниәте |
| Тел | |
| Дин |
католиклыҡ, лютеранлыҡ, православие, традицион инаныстар |
| Раса тибы |
урал расаһы, аҡ диңгеҙ-балтик расаһы[1] |
.svg){kind=small}
Фин-уғыр халыҡтары (фин-уғырҙар) — фин-уғыр телдәрендә һөйләшкән, Көнбайыш Себерҙә, Үҙәк, Төньяҡ һәм Көнсығыш Европала йәшәгән халыҡтарҙың тел берлеге.
Һаны һәм классификацияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Фин-уғыр халыҡтары ике төркөмгә бүленә: фин һәм уғыр төркөмдәре.
Фин-уғыр халыҡтарының дөйөм һаны — 25 миллион кеше. Уларҙың яҡынса 14 миллионы — венгрҙар, 5 миллионы — финдар, эстондар яҡынса 1 миллион самаһы, 843 меңе — мордвалар, удмурттар — 637 мең, мариҙар — 614 мең.
Фин-пермь төркөмө
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Балтик буйы-фин төркөмсәһе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Финдар (суомиҙар) — 6 000 000: Финляндияла — 4 800 000, Швецияла — 300 000, АҠШ-та — 300 000, Ҡаҙағстанда — 50 000.
- Ингерманландтар — 32 231: Рәсәйҙә — 20 300, Эстонияла — 10 639.
- Квендар Норвегияла: 10 000 — 60 000.
- Эстондар — 1 000 050: Эстонияла — 920 000 (2009), 39 763 — Финляндияла (2012), 28 113 — Рәсәйҙә (2002), 25 509 — Швецияла (2007), 25 000 — АҠШ-та (2000).
- Карелдар — 120 000: Рәсәйҙә — 93 344 (2002), 20 000 — Финляндияла.
- Вепстар — 8 240 Рәсәйҙә (2002).
- Ижоралар — 700: Рәсәйҙә — 327 (2002).
- Ливтар — 250—400 (Латвияла).
- Водтар —100: Рәсәйҙә — 73 (2002).
Саам төркөмө
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Саамдар — 30 000—70 000: Норвегияла — 40 000, Швецияла — 20 000, Финляндияла — 6 500, Рәсәйҙә — 1,8 мең (2010).
Волга-фин төркөмсәһе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Мордвалар Рәсәйҙә — 744 237 (2010)
- Муҡшылар Рәсәйҙә — 49 624 (2002)
- Эрзәләр Рәсәйҙә — 84 407 (2002)
- Мариҙар Рәсәйҙә — 547 605 (2010)
Пермь төркөмсәһе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Удмурттар Рәсәйҙә — 636 906 (2002).
- Бесермәндәр Рәсәйҙә — 3 122 (2002).
- Коми-зыряндар Рәсәйҙә — 293 406 (2002)
- Коми-ижмалар Рәсәйҙә — 15 607 (2002).
- Коми-пермяктар Рәсәйҙә — 125 235 (2002).
- Комияздар Рәсәйҙә — 5 000.
Уғыр төркөмө
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Дунай төркөмсәһе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Венгрҙар — 14 500 000: Венгрияла — 9 416 015 (2001), АҠШ-та — 1 563 081 (2006), Румынияла — 1 433 073 (2001), Словакияла — 520 528 (2001), Канадала — 315 510 (2006), Сербияла — 293 299 — (2002), Украинала — 156 600 (2001).
- Секейҙар
- Чангоштар
- Мадъяраптар
- Ястар (Урта быуаттарҙа венгрҙар тарафынан ассимиляцияланған алан халҡы)
Обь төркөмсәһе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Ханттар Рәсәйҙә — 28 678 (2002).
- Мансиҙар Рәсәйҙә — 11 432 (2002).
Дәүләт-территориаль биләмәләрҙең классификацияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Хәҙерге бойондороҡһоҙ фин-уғыр дәүләттәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Хәҙерге фин-уғыр милли автономиялары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Секей крайы (танылмаған) — яҡынса 61 % (венгрҙар)
Марий Эл Республикаһы — 43,9 %
Мордва Республикаһы — 40 % (муҡшылар һәм эрзәләр)
Удмурт Республикаһы — 28 %
Коми Республикаһы — 23,7 %
Карелия Республикаһы — 9,3 % (карелдар, финдар һәм вепстар)
Югра — 1,9 % (ханттар һәм мансиҙар)
Ямал-Ненец автономиялы округы — 1,93 % (ханттар һәм мансиҙар)
Археология
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Черкәскүл мәҙәниәте — Уралдың көньяғындағы һәм Көнбайыш Себерҙәге бронза быуаты мәҙәниәте
- Межовка мәҙәниәте — Урал аръяғындағы һәм Көнбайыш Себерҙәге бронза быуаты мәҙәниәте
- Ананьино мәҙәниәте — Урта Волга буйындағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Пьяный Бор мәҙәниәте — Волга буйындағы һәм Урал буйындағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Бахмут мәҙәниәте — Көньяҡ Уралдағы һәм Кама буйындағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Дьяково мәҙәниәте — Үҙәк Рәсәйҙәге тимер быуаты мәҙәниәте
- Городец мәҙәниәте — Көньяҡ Рәсәйҙәге һәм Волга буйындағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Ҡараяҡуп мәҙәниәте — Көньяҡ Уралдағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Кушнаренко мәҙәниәте — Көньяҡ Уралдағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Мазунин мәҙәниәте — Кама буйындағы һәм Ағиҙелдең түбән ағымындағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Сарғат мәҙәниәте — Көнбайыш Себерҙәге тимер быуаты мәҙәниәте
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Тел ғилеме анализы һинд-иран төркөмө менән фин-уғыр тел төркөмө бәйләнеше булғанлығын күрһәтә.[2] В. Н. Чернецов Көнбайыш Себерҙәге һуң осор уғыр халҡының (ханттар һәм мансиҙар) телендә, фольклорында һәм йолаларында иран һыҙаттары булыуын билдәләй.[3]
Генетика
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Өр-яңы генетик мәғлүмәттәргә ҡарағанда, N гаплотөркөмөн таратҡан ҡәбиләләр Көньяҡ Себерҙән миграциялаған[4]. Был гаплотөркөмдөң юғары проценты, атап әйткәндә, Ляохэ[5] йылғаһы үҙәнендә неолитта йәшәгәндәргә хас, был Владимир Напольскихтың фин-уғыр халыҡтары ата-бабаларының төньяҡ-көнсығыш Азиянан сыҡҡаны тураһындағы күҙаллауҙарына тап килә.[6]
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Напольских В. В. Введение в историческую уралистику. Ижевск: УИИЯЛ УрО РАН, 1997. С. 168.
- ↑ Троицкая Т. Н., Новиков А. В. Археология Западно-Сибирской равнины: Учебное пособие. — Новосибирск, 2004.
- ↑ В.
- ↑ (2007) «Y-chromosome haplogroup N dispersals from south Siberia to Europe». Journal of Human Genetics 52 (9): 763. DOI:10.1007/s10038-007-0179-5. PMID 17703276.
- ↑ Yinqiu Cui, Hongjie Li, Chao Ning, Ye Zhang, Lu Chen, Xin Zhao, Erika Hagelberg and Hui Zhou (2013） "Y Chromosome analysis of prehistoric human populations in the West Liao River Valley, Northeast China.
- ↑ Напольских В. В. (Ижевск). Миф о нырянии за землёй (А812) в Северной Евразии и Северной Америке: двадцать лет спустя. //«Не любопытства ради, а познания для…» К 75-летию Юрия Борисовича Симченко. Ред. Н. А. Дубова, Ю. А. Квашнин. Москва, 2011 [cc. 215—272].
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Бонгард-Левин Г. М., Грантовский Э. А. От Скифии до Индии. М., 2000.
- Бернштам Т. А. Христианизация в этнокультурных процессах финно-угорских народов Европейского Севера и Поволжья (сравнительное обобщение) // Современное финно-угроведение. Опыт и проблемы. Сборник научных трудов Гос. музея этнографии народов СССР. — Л., 1990. — С. 133—140.
- Мировоззрение финно-угорских народов. М., 1990.
- Напольских В. В. Введение в историческую уралистику. Ижевск: УдмИИЯЛ, 1997.
- Народы Поволжья и Приуралья. Коми-зыряне. Коми-пермяки. Марийцы. Мордва. Удмурты. М., 2000.
- Рябинин Е. А. Финно-угорские племена в составе Древней Руси. СПб.: Изд-во СПбГУ, 1997.
- Хелимский Е. А. Компаративистика, уралистика: Лекции и статьи. М.: Языки русской культуры, 2000.
- Федянович Т. Л. Семейные обычаи и обряды финно-угорских народов Поволжья. М., 1997.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Народы России. 2018 йыл 9 декабрь архивланған. Глубинка. Финно-угры 2018 йыл 9 декабрь архивланған.
- Финно-угорская социальная сеть «Уралистика» 2010 йыл 26 апрель архивланған.
- Финно-угорский культурный центр Российской Федерации
- Независимый финно-угорский портал
- Международный консультативный комитет финно-угорских народов 2012 йыл 8 апрель архивланған.
- «Учреждение Фенно-Угриа»
- Информационный центр финно-угорских народов 2007 йыл 24 июнь архивланған.
- Финно-угорский мир(недоступная ссылка)
- Страна Биармия. Карта расселения финно-угорских народов в настоящее время