Үзбәк теле

Үзбәк теле
Ҡыҫҡаса атамаһы	узбекский, özbəkcə, ӯзбекӣ, узбек дыл, узбекаг һәм ózbek tili
ХФА-лағы транскрицияһы	ˈuz.bɛk
Дәүләт	Үзбәкстан  Афғанстан  Тажикстан  Ҡырғыҙстан  Ҡаҙағстан  Төркмәнстан  Рәсәй  Төркиә  Ҡытай
Алыштырған	Сығатай теле
Тел төрҙәре	SOV[d], агглютинатив телдәр, сифат-исем[d], бәйләүес, синтетик тел[d] һәм номинатив-аккузатив тел[d]
Килештәр	төп килеш[d], эйәлек килеш[d], төбәү килеш[d], төшөм килеш[d], урын-ваҡыт килеш[d] һәм сығанаҡ килеш[d]
Имеет время	хәҙерге заман[d], үткән заман[d] һәм киләсәк заман[d]
Яҙыу	Латин алфавиты, Кирил алфавиты һәм Ғәрәп алфавиты
Телде көйләүсе	Ташкентский государственный университет узбекского языка и литературы имени Алишера Навои[d]
Телдә һөйләшеүселәр	27 000 000 кеше (2015)
Телдең ЮНЕСКО статусы	1 именлектә[d]
Тасуирлау биттәре	turkic.elegantlexicon.com/… lpan.eva.mpg.de/austrone…
Аббревиатуралар таблицаһындағы ҡыҫҡартыу	узб.
Викимедиа проекттарында тел коды	uz
Үзбәк теле Викимилектә

Үзбәк теле (үҙатамаһы: О’zbek tili, тили Ўзбек, ғәр. алф.: ئۇزبېك تیلى) — төрки тел, Үзбәкстан Республикаһының дәүләт теле, Афғанстандың һигеҙ төньяҡ провинцияһының (виләйәт) төбәк теле. Бынан тыш, Тажикстан, Ҡырғыҙстан, Ҡаҙағстан, Төркмәнстан, Рәсәй менән Төркиәлә һәм башҡа илдәрҙә киң таралған. Диалекттары бар, һәм был уны төрлө төркөмсәгә индереү мөмкинлеген бирә. Үзбәктәрҙең күпселеге өсөн туған тел һәм төп тел булып тора.

Әҙәби үзбәк теленә лексика һәм грамматик яғынан иң яҡын хәҙерге рәсми туғандаш телдәре булып уйғыр уларҙы һәм йәки-төрки телдәрҙең ҡарлуҡ (сығатай) төркөмө тора. Әммә, ысынында иһә, үзбәк теле уғыҙ әйләнештәре өҫтөнлөгө менән (һәм был айырыуса уйғыр теле менән сағыштырғанда тойола) уғыҙ-ҡарлуҡ синтезы һөҙөмтәһе булып тора.

Фирғәнә үҙәне, диалекттарына нигеҙләнгән хәҙерге әҙәби үзбәк теленә һуҙынҡылар гармонияһы булмауы хас. XX быуаттың 20-се йылдарында әҙәби телдә периферия диалекттарында ғына һаҡланған (тәү сиратта хорезм) һуҙынҡылар гармонияһын яһалма нығытыу маҡсатында тырышып ҡаранылар. Фонетикала, грамматика һәм лексикала һиҙелерлек Үзбәкстанда XII—XIII быуаттарҙа өҫтөнлөклө булған һәм әлегә тиклем дә байтаҡ таралған фарсы һәм ғәрәп телдәренең көслө субстрат йоғонтоһо һиҙелә. Шулай уҡ боронғораҡ телдең — Үзбәкстанды исламлаштырғанға тиклем өҫтөнлөклө булған соғд теленең элементтары һаҡланған. Үзбәк телендәге күпселек ғәрәбизмдәр фарсы теле аша үҙләштерелгән. XIX быуат уртаһынан алып үзбәк теле урыҫ теленең көслө йоғонтоһо аҫтында йәшәй.

Тарихы

Үзбәк теленең аяҡҡа баҫыуы ҡатмарлы, күп планлы булды һәм оҙайлы быуаттар дауамында формалашты.

VII—VIII бб. бактрия документтарында төрки исем һәм титулдар: ҡаған, тапаглиг элтабир, тархан, тудун, исемдәр: Кутлуг Тапаглиг Бильга савук, Кера-тонги, Тонгаспар, төрки этник атамалар: халач, төрөк осрай. Был осорҙа төркиҙәр Бактрияның боронғо ултыраҡ халҡының бер өлөшөн тәшкил иткән.

Соғд биләмәләрендәге VIII быуат башындағы соғд муғ документтары араһында руник алфавиты хәрефтәре менән төрки телдә яҙылған документ табыла. Фирғәнә үҙәне территорияһында боронғо төрки телдә яҙылған 20-нән ашыу руник яҙыу табыла, һәм был ошо урында VII—VIII быуаттарҙа йәшәгән төрки халыҡтың үҙенең яҙма традицияһы булғанлығы тураһында һөйләй. Муғтан бер ни тиклем айырмалы боронғо төрөксә яҙыу Соғдтан төньяҡҡа табан Ҡулжуктауҙа (Бохаранан яҡынса 100 км төньяҡтараҡ) табылған, һәм был факт боронғо төркиҙәрҙә руна яҙыуының төрлө төрҙәре киң таралғаны тураһында һөйләй. Билдәле шәрҡиәтсе М. Андреев фекеренсә, соғд теленән ҡайһы бер һүҙҙәр урта азия төрки теле лексикаһы составында, ә һуңынан үзбәк телендә, мәҫәлән, — күп (үзб. ko'p), катта — ҙур (үзб. katta), кальта — ҡыҫҡа йәки йәш (үзб. kalta).

Күренекле ғалим һәм этнограф Бируни (973—1048) үҙенең әҫәрҙәрендә Хорезмдың төрки халҡы ҡулланған айҙар һәм шифалы үләндәрҙең төрки атамаларын килтерә.<rғf>Абу Рейхан Беруни, Избранные произведения. т.4. Перевод с арабского У.Каримова. Т., 1973, с.312</ref> Бируни үҙенең Хорезмда яҡынса 1000 йылда яҙған «Үткән быуындар һәйкәлдәре» әҫәрендә Хорезмдың төрки халҡы ҡулланған хайуан циклы буйынса йылдарҙың төрки атамалары килтерә: сичкан, од, юлбарыҫ, ер ялман, дейеү, илан, юнт,ҡуй, пичин, тагигу,тунгуз. Шул уҡ әҫәрендә ул төркисә ай исемдәрен килтерә: улуғ-ой оло ай, кичик-ой кесе ай, биринчи-ой беренсе ай, иккинчи-ой икенсе ай, учинчи-ой өсөнөсө ай, туртинчи-ой дүртенсе ай, бешинчи-ой бишенсе ай, олтинчи-ой алтынсы ай, йетинчи-ой етенсе ай, саккизинчи-ой һигеҙенсе ай, токкузинчи-ой туғыҙынсы ай, унинчи-ой унынсы ай.

Артабан үзбәк милләтенең нигеҙен тәшкил итәсәк этностың формалашыу процессы бигерәк тә XI—XII быуаттарҙа, Урта Азияны Караханлылар династияһы етәкләгән төрки ҡәбиләләр берләшмәһе яулап алғандан һуң, әүҙемләшә. Караханлыларҙың тәңкәләрендә, төрки сығышлы башҡа династияларға ҡарағанда күберәк, төркисә титулдар яҙылған.

Х быуатта Ҡараханлылар дәүләтендә боронғо төрки яҙма текстар традицияларын дауам иткән әҙәби тел ғәмәлдә булған. Х быуатта рәсми ҡараханлы теле боронғо ҡарлуҡ диалекттарының грамматик системаһына нигеҙләнгән. Ҡараханлыларҙы һәм уларҙың төрки подданныйҙарын исламлаштырыу төрки мәҙәни үҫешендә ҙур роль уйнай. Х быуат аҙағында — XI быуат башында төрки халыҡтарҙың тарихында тәүге тапҡыр төрөк теленә Тәфсир — Ҡөрьәнгә аңлатмалар баҫылып сыға.

XIII быуатта монголдар баҫып алғандан һуң, Урта Азия халҡы составына төрки ҡәбиләләренең яңы тулҡыны ҡушыла. Был осорҙа Урта азия ике йылға араһындағы оазистарҙа түбәндәге ырыу һәм ҡәбиләләр: ҡыпсаҡ, найман, хытаивать, хытай, кунграт, манғыт һ. б төпләнә. Монгол ырыуыҙары, шул иҫәптән сыңғыҙлылар ҙа, төркиләшә. Сығатай улусы хакимы Кебек хан тураһында мәғлүмәт килтереп (1318—1326), ғәрәп сәйәхәтсеһе Ибн Баттута уның төрки телдә һөйләшкәне тураһында мәғлүмәт килтерә: Батша (Кебек хан) ғәжәпләнеп, былай тине: «Йахши», төрки һүҙе «яҡшы». Был мәғлүмәт: Сағатай улусы сыңғыҙлыларының XIV быуат башында төрки теленең урындағы ҡарлуҡ вариантына күсеүе тураһында һөйләй.

Мәүәрәннәһер менән Хөрәсәнде бер дәүләткә берләштерггән Аҡһаҡ Тимер төрки әҙәби тел үҫешенә айырым иғтибар бүлә. 1391 йылда Туҡтамышҡа ҡаршы яу менән барғанда, Аҡһаҡ Тимер булған был тауҙа ҡыуырға бойора Алтын шокы тауы эргәһендә уйғыр хәрефтәре менән сығатай телендә — һигеҙ юл һәм өс юл ғәрәп телендә ҡөрьән тексын үҙ эсенә алған. Атап әйткәндә, төп нөсхәлә былай тип яҙылған була: Туроннинг султони Темурбек уч юз минг черик бирла ислом учун Туктамиш хон булгар хонига юриди… Аҡһаҡ Тимер дәүләтенең юридик документтар ике телдә: төрки һәм фарсы телендә төҙөлгән була. Шулай, мәҫәлән, 1378 йылда Хорезмда йәшәгән Әбү Мөслим вариҫтарына өҫтөнлөклө хоҡуҡ биреүсе документ сығатай төрки телендә төҙөлгән.

Тимериҙәр төрөк һәм фарсы телен ҡулланған. 1398 йылда Тимерҙең улы Мираншаһ уйғыр шрифты менән төрки телдә рәсми документ төҙөргә бойороҡ бирә. Тимерҙең ейәне Искәндәр Солтан мырҙа (1384—1415) һарайында күп кенә шағирҙарҙы бергә туплай, мәҫәлән, Искәндәр Мирхәйҙәрҙе төрки телдә шиғыр яҙырға өндәй, һәм Искәндәр Солтан ҡурсалауы арҡаһында, шағир «Гөл һәм Навруз» төрөк поэмаһын яҙа.

Мырҙа Олуғбәктең шәхси сынаяғында (1409—1449) урта азия төрки телендә (Карами Хакка нихоят йукдур), соҡоп яҙылған була, һәм был «Аллаһтың йомартлығы сикһеҙ» тигәнде аңлата.

Тимер һәм Тимериҙәр осоронда төрөк теленең статусы һәм роле көсәйеүе үзбәк әҙәби теле формалашыуға килтерә. Төрки әҙәбиәттең даһиҙары: Лотфый һәм Алишер Навои барлыҡҡа килә. Алишер Навои үзбәк әҙәби телен артабан үҫтереүҙә ҙур роль уйнай, «Ике тел тураһында фекерҙәр» (1499) хеҙмәтен яҙа. Был хеҙмәтендә ул төрөк теленең мәҙәни һәм әҙәби әһәмиәтен нигеҙләп күрһәтә.

Алишер Навоиҙың күп тырышлығы арҡаһында, иҫке үзбәк теле, нормалары һәм традициялары һаҡланған XIX быуат аҙағына тиклем берҙәм һәм үҫешкән әҙәби тел булып ҡала. XX быуат башында үзбәк әҙәби телендә уның нормаларын демократлаштырыу тенденциялары барлыҡҡа килә, һөҙөмтәлә ул ябайыраҡ һәм аңлайышлыраҡ була.

Төрөк яҙыусыһы, тарихсы, шағир Заһираддин Бабур (1483—1530) бына ниндәй фекерҙе һыҙыҡ өҫтөнә ала: "Андижан халҡы — барыһы ла төркиҙәр; ҡалала һәм баҙарҙа төрөксә белмәгән кеше юҡ. Халҡының һөйләше әҙәби тел менән оҡшаш; Мир Алишер Навои ҙа, үҙе Гератта тәрбиәләнеп үҫһә лә, шул телдә [яҙған] Бабурҙың киң билдәле ғәзәлдәренең береһе «Изгелек» — «Яхшилиг» шиғыры, һәм шағир, яҡшылыҡ эшлә халыҡҡа һәм илгә ти: (Бори элға яхшилик қилғилки, мундин яхши йўқ Ким, дегайлар даҳр аро қолди фалондин яхшилик)

.

Ярым күсмә үзбәктәрҙең юлбашсыһы Шәйбани хан үҙе лә шиғырҙарын урта азия төрки (сығатай) телендә яҙған. Уның урта азия төрки әҙәби телендә яҙылған шиғырҙар йыйынтығы әлеге ваҡытта Истанбул ҡалаһындағы Топҡапы ҡулъяҙмалар фондында һаҡлана. Уның урта азия төрки әҙәби телендә яҙылған «Бахр ул-худо» тигән фәлсәфәүи-дини әҫәренең ҡулъяҙмаһы 1508 йылдан бирле Лондонда һаҡлана. Шәйбани хан 1507 йылда урта азия төрки — чағатай телендә «Рисале-йи маариф-и Шейбани» тигән проза әҫәрен, Хөрәсәнде баҫып алғандан һуң, яҙған һәм уны улы Мөхәммәт Тимергә бағышлаған (ҡулъяҙма Истанбулда һаҡлана).

Үзбәк шағиры Турды тарҡалышта йәшәгән үзбәк ҡәбиләләрен берләшергә саҡыра: Беҙҙең халыҡ тарҡау, ләкин беҙ үзбәк бөтәбеҙ туҡһан ике ырыуҙан. Беҙ төрлөсә аталғанбыҙ, — ҡаныбыҙ бер — Беҙ бер халыҡ, һәм беҙҙең бер закон булырға тейеш. Итәк, еңдәр һәм яға — был бөтәһе — бер елән, Үзбәк халҡы ла берҙәм булһын, тыныслыҡта йәшәһен.

XX быуат башына тиклем Бохара ханлығы территорияһында фарсы һәм сығатай (иҫке үзбәк) телдәре әҙәби тел булған. Хорезм (хиуа) дәүләтендә фәҡәт төрки тел генә әҙәби тел була. XX быуат башынан, башлыса йәҙитселек яҡлылар (Әбдүрәүеф Фитрат, Ниязи Хәмзә Хәкимзаде һ. б.) тырышлығы менән, фирғәнә диалекты нигеҙендә хәҙерге әҙәби тел барлыҡҡа килә.

«Үзбәк» термины үҙе телгә ҡарата ҡулланғанда, төрлө ваҡыттарҙа төрлө мәғәнәгә эйә булған. 1921 йылға тиклем рәсәй этнографик әҙәбиәтендә «үзбәк» һәм «һарт» бер телдең ике диалекты тип ҡаралған. XX быуат башында Н. Ф. Ситняковский, Фирғәнә һарттарының теле «саф» үзбәк (үзбәк-тили) тип яҙа. XIX б. аҙағы — XX б. башында йәшәгән ҡаҙаҡ төркиәтсеһе Серал Лапин фекере буйынса, «үзбәктәрҙән айырылып торған һарт халҡы ла, үзбәк теле айырылып торған һарт теле лә юҡ». Башҡалар һарт менән үзбәккә айырып ҡараған.

Совет осоронда үзбәк яҙыуы орфографияһы бер нисә реформа кисерә, ниһайәт, 1940 йылда кириллица нигеҙендә төҙөлгән алфавитҡа күсерелгән. 1993 йылда үзбәк теле рәсми рәүештә латин алфавитына күсерелә. Әммә Әзербайжан һәм Төркмәнстандан айырмалы рәүештә, советтар өлгөһөндәге кириллица, хатта рәсми кимәлдә лә, латиница менән килешеп йәшәй, ҡулланылыуын дауам итә. Шул уҡ ваҡытта 1995 йылда ҡабул ителгән үзбәк латин алфавиты ғәмәлдә кириллицаның транслитерацияһы булып тора, һәм шуның арҡала башҡа төрки латиницаларҙан айырыла. Иран, Афғанстан, Пакистан һәм Ҡытай үзбәктәре араһында ғәрәп алфавиты өҫтөнлөк итә.

Үзбәкстан бойондороҡһоҙлоҡ алған мәлдән алып, тел пурификацияһы, үзбәк телен үҙләштермәләрҙән, башлыса рус һүҙҙәренән, таҙартыу, уларҙы йә иҫке үзбәк, йә ғәрәп һәм фарсы теленән алынған үҙләштермәләр менән әүҙем рәүештә алмаштырыу тенденцияһы билдәләнде.

Үзбәк телен өйрәнеү тарихы

Үзбәк теле менән фәнни ҡыҙыҡһыныу европа һәм рәсәй шәрҡиәтсе ғалимдары араһында XIX быуатта уҡ барлыҡҡа килгәйне. Үзбәк теленең тарихы тураһында А. Вамбери, В. Бартольд, Ш. Лапин һ. б. яҙҙы. Совет осоронда үзбәк теле тарихын өйрәнеүгә ҙур иғтибар бүленә. Төрки телдәре араһында Билдәле тел белгестәренән үзбәк теле тарихы тураһында Е.Поливанов, Олоғ Турсунов, А. Мөхтәров, Ш. Рәхмәтуллаев һ. б. яҙҙы.

Диалекттары

Натаев үзбәк телендә һөйләшә

Хәҙерге үзбәк теле ҡатмарлы диалект структураһына эйә һәм төрки телдәрҙе төркөмләгәндә классификация үҙенсәлекле урын биләй. Хәҙерге үзбәк һөйләшеү теле диалекттары генетик (уларҙың формалашыуында ҡарлуҡ, ҡыпсаҡ, уғыҙ диалект төркөмдәрендә һөйләшеүселәр ҡатнашҡан) яҡтан төрлө төрҙә. Фонетик билдә буйынса шартлы рәүештә 2 төркөмгә бүленә — «о-лаштырылған» окающий (Ташкент, Сәмәрҡәнд, Бохара ҡалалары һ. б. тирә-яғында йәшәүселәрҙең һөйләше) һәм «а-лаштырылған» (башланғыс тартынҡылар «й» йәки «дж» нисек ҡулланыуҙан сығып, ике төркөмсәгә бүленә)

Үзбәк теленең дүрт төп диалект төркөмөн айырырға мөмкин.

• Көньяҡ Ҡаҙағстандың төньяҡ үзбәк диалекттары (икан-карабулак, карамурт, моғайын, уғыҙ төркөмөнә ҡарай).
• Үзбәкстандың үҙәк һәм көнсығыш һәм Афғанстандың төньяҡ өлөшөндәге, шулай уҡ ҙур үҙәктәрҙә йәшәүсе күпселек үзбәктәрҙең (ташкент, фирғәнә, каршин, сәмәрҡәнд-бохара һәм төркөстан-шымкент) диалекттары йәғни көньяҡ үзбәк һөйләштәре ҡарлуҡ (сығатай) йәки төрки телдәрҙең көньяҡ-көнсығыш төркөмөнә ҡарай; ошо нигеҙҙә уға, уйғыр теле менән бергә, дөйөм алғанда, үзбәк телен дә индереү ҡабул ителгән. Фирғәнә һәм төркөстан-шымкент диалекттары әҙәби тел нормаларына иң яҡындары. Әммә (1937 йылдан һуң) әйтелеш стандарты фирғәнә-ташкент һөйләштәре төркөмөнә беркетеп ҡуйылған.

Был диалекттарҙың төп үҙенсәлеге, ҙур йәки кескәй дәрәжәләме, ғәрәп-фарсы йоғонтоһонда тороуында. Бында, лексик планда ғына түгел, ә фонетик кимәлдә, фарсы һөйләштәренең оҙайлы йоғонтоһо ла, ғәрәп һүҙҙәренең йоғонтоһо ла һиҙелерлек.

• Үзбәк теленең хөрәсән диалекты хорезм диалектына бик яҡын.
• Уғыҙ төркөмөнә төркмән теленә яҡын торған хорезм диалектын һәм Үзбәкстандың башҡа көньяҡ һәм төньяҡ-көнбайыш һөйләштәрен (шулай уҡ Ҡаҙағстандағы ике һөйләш) дөйөм исем аҫтында берләштереүсе уғыҙ диалекты ҡарай. А. Н. Самойлович классификацияһы буйынса был диалекттар хиуа-үзбәк һәм хиуа-һарт һөйләштәре тип тасуирлана, һәм ҡыпсаҡ-төркмән тип аталыусы үҙ аллы төркөмгә айырыла.
• Ҡаҙаҡ теленә сағыштырмаса яҡын ҡыпсаҡ һөйләштәре илдең бөтә территорияһы буйынса, шулай уҡ Урта Азияның башҡа республикаларында һәм Ҡаҙағстанда таралған. Бында шулай уҡ сурхандаръя диалектын да индерергә була. Был һөйләштәр, Ҡаҙаҡ ханлығы подданыйҙары булмаған, әммә сығышы менән ҡаҙаҡтарға бәйле, күсмә үзбәктәр мөхитендә тарих дауамында формалашҡан.

Грамматикаһы

Үзбәк теле, башҡа төрки телдәр кеүек — агглютинатив тел, әммә аналитизм элементтары менән (яҡынса 30 ҡылым төрлө мәғәнәле аналитик ҡылым формалары булдырыуға хеҙмәт итә, исемдәрҙә аналитик формалар послелогтар ярҙамында барлыҡҡа килә).

Күпселек башҡа төрки телдәренән айырмалы рәүештә, үзбәк морфологияһына аффикстарҙың (сангамонизм юҡлығы һөҙөмтәһе булараҡ) бер вариантлылығы хас.

Род грамматик категорияһы юҡ: родта, килештә һәм билдәләүсе һәм билдәләнеүсене һанда яраштырыу юҡ. Эйә менән хәбәрҙең затта ярашыуы мотлаҡ булырға тейеш, әммә һанда ярашыуы мотлаҡ түгел.

Үзбәк телендә 6 килеш:

• төп — күрһәткесе нуль;
• эйәлек (билдәләү) — -ning күрһәткесе; исем янындағы приименной билдәләүҙе определение төҙөй оформить;
• төбәү (йүнәлтеүсе) — -ga күрһәткесе; хәрәкәттең объектҡа йүнәлтелеүен белдерә; башлыса, ситләтелгән тултырыусыны төҙөй;
• төшөм — -ni күрһәткесе; тура тултырыусы булараҡ сығыш яһай;
• урын — -da күрһәткесе; хәрәкәтте башҡарыу урынын йә ваҡытын белдерә, исем хәл ролендә сығыш яһай;
• сығанаҡ — -dan күрһәткесе; башлыса, (эш-хәрәкәттең үтәлеше уның менән бәйле: уның аша, уның эргәһенән, уның ярҙамы менән,) объектты сағылдыра.

Исемдәрҙең эйәлек категорияһы (изафет) бар, уның формаһы эйәнең затын аңлатҡан эйәлек аффикстары ярҙамында барлыҡҡа килә: kitob «китап», kitobim «минең китабым», kitobing «һинең китабың», kitobi «уның китабы»; uka «ағай», ukam «минең ағайым», ukang «һинең ағайың», ukasi уның ағаһы; o’zbek «үзбәк», til «тел» — o’zbek tili «үзбәк теле».

Фонетикаһы

Башлыса тажик һәм фарсы телдәре йоғонтоһо аҫтында, үзбәк теле башҡа төрки телдәрҙән фонетик яҡтан һиҙелерлек айырылып тора.

1934 йылда орфография реформаһынан һуң, һуҙынҡы хәрефтәр һаны 6-ға тиклем ҡыҫҡартыла (ä, ö, ü, ı -ләрҙе яҙыу өсөн ҡулланылған 4 хәреф — ə, ɵ, y, ь, ҡыҫҡартыла), ә 1937 йылда ныҡ иранлашҡан ташкент һөйләше әҙәби телдең әйтелеш нормаһы итеп тулыһынса ҡабул ителә .

Төп фонологик үҙенсәлектәр: һуҙынҡылар гармонияһының (сангамонизм) булмауы һәм о-лаштырылғанлығы оканье.

Төрки телдәрҙең күпселегенә хас гармония законы түбәндәгенән ғибәрәт: һүҙҙә йә алғы рәт һуҙынҡылары (йомшаҡ) ғына, йә артҡы рәт һуҙынҡылары (ҡаты) ғына булыуы мөмкин. Хәҙерге үзбәк телендә дөйөм төрки һуҙынҡылары o һәм ö бер «o» өнөнә генә, орфографияла — ў (кириллица) йәки oʻ (латиница); u һәм ü — рус. «у» өнөнә; ı һәм i — рус. «и» өнөнә тап килә. Вокаль сингармонизм ҡалдыҡтары ҡыпсаҡ диалекттарында ғына һаҡланған.«О-лаштырылыу» «Оканье» күп кенә осраҡтарҙа дөйөм төрки a -һының [ɔ]^? йәки [ɑ]^? «о»-ға, күсеүенән тора, шул уҡ ваҡытта дөйөм төрки ä йыш осраҡта [æ]^? ябай «а».булып ҡулланыла.

Икенсе үҙенсәлеге: беренсел оҙон һуҙынҡы өндәрҙең булмауында. Икенсел (алмаштырыусы заместительный) оҙонлоҡтар һуҙынҡы өндәр менән йәнәш тартынҡының төшөп ҡалыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Фонетик ультраоҙонлоҡ йәки айырым һуҙынҡыларҙың эмфатик оҙонайыуы күҙәтелә. Аффикстарҙы алғы һәм артҡыға бүлеп ҡарау юҡ.

Лексикаһы

Хәҙерге үзбәк әҙәби теле лексикаһының нигеҙен дөйөм төрки сығышлы һүҙҙәр тәшкил итә, әммә күрше ҡыпсаҡ телдәренән айырмалы рәүештә, үзбәк һүҙлек фонды фарсы һәм ғәрәп телдәренән алынған үҙләштермәләргә бай. Төркөстанды (XIX быуаттың икенсе яртыһында) батша Рәсәйе яулағандан алып бөгөнгө көнгәсә, бигерәк тә совет власы осоро йылдарына (1991 й. тиклем) саҡлы һаҡланып ҡалған байтаҡ көнкүреш, ижтимағи-сәйәси һәм техник лексикаһы пластында рус теле йоғонтоһо һиҙелә.

Яҙмаһы

1928 йылға тиклем үзбәк теле ғәрәп алфавитынҡулланған. 1928 йылдан алып 1940 йылға саҡлы СССР-ҙа латин алфавиты нигеҙендәге яҙма ҡулланылған. 1940 йылдан 1992 йылға саҡлы СССР-ҙа кириллица ҡулланыла. Латин теленән тәржемә иткәндә 1992 йылда ҡабат Үзбәкстанда үзбәк теле (реформаға, үзбәк телен латин графикаһына күсереүгә ҡарамаҫтан, ғәмәлдә, әлеге ваҡытта кириллица менән латиницаны параллель ҡулланыу дауам итә) ҡабат латиницаға күсерелә, һәм ул 1928 йылдағы алфавит өлгөһөнән һәм хәҙерге төрки латиницаларҙан (төрөк, әзербайжан, ҡырым татарҙары, төркмән һ. б.) ныҡ ҡына айырыла. Атап әйткәндә, Үзбәкстанда ҡулланылған хәҙерге үзбәк алфавитында, латин алфавиты менән унификациялау маҡсатындалыр, диакритик билдәләр символдары юҡ, шул уҡ ваҡытта 1928 йылғы үзбәк алфавитында диакритик тамғалы символдар ғына түгел, ә совет лингвистары СССР-ҙың туғандаш халыҡтары өсөн махсус уйлап тапҡан үҙенсәлекле символдар ҙа ҡуланылған булған. Мәҫәлән, өндәр [ш] һәм [ч] өндәре хәҙер инглиз телендәге кеүек билдәләнә. Ҡырғыҙстанда һәм Тажикстанда кириллица нигеҙендәге алфавит, ә Афғанстанда — ғәрәп алфавиты нигеҙендәге алфавит ҡулланыла.

Үзбәк яңғыҙлыҡ исемдәренең транскрипция үҙенсәлектәре

Рус телендә ҡабул ителгән үзбәк шәхси исемдәре һәм географик атамалары традицион транскрипцияһының ике үҙенсәлеге бар. Беренсеһе — революцияға тиклемге осорҙан уҡ көнбайыш һөйләштәрҙең о-лаштырылыуын күрһәтмәүҙең һаҡланып ҡалыуы. Мәҫәлән, урыҫ традицияһы буйынса, Бекабад, Андижан,тип яҙылған һүҙҙәр үзбәксә Bekobod, Andijon тип яҙыла. Был һүҙҙәрҙә [а]-нан ябығыраҡ, әммә [о] асығыраҡ өндәр бар.

Икенсе үҙенсәлеге — был кириллицала күп кенә һүҙҙәрҙе, тап килгән хәрефтәрҙең оҡшашлығы арҡаһында, үзбәк кириллица алфавиты традицияһы йоғонтоһо аҫтында — [o] өнөн ў хәрефе менән биреү: «Узбекистан» — Ўзбекистон (O’zbekiston). Ысынында иһә, был һүҙҙәрҙә [о] өнөнә ҡарағанда нығыраҡ ябыҡ, әммә [у] өнөнә ҡарағанда нығыраҡ асыҡ өн бар.

Географик таралыуы

Үзбәк теле Үзбәкстанда һәм башҡа күрше илдәрҙең биләмәләрендә таралған.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Хәрәзм төрки теле
• Сығатай теле
• Ҡырғыҙстанда үзбәк теле

Әҙәбиәт

• Баскаков Н. А. Историко-типологическая фонология тюркских языков / Отв. ред. член-корр. АН СССР Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 1988. — 208 с. — ISBN 5-02-010887-1.
• Исматуллаев Х. Х. Самоучитель узбекского языка. — Ташкент: Ўқитувчи, 1991. — 145 с.
• Кононов А. Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1960.
• Ходжиев А. П. Узбекский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 426—437. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
• Boeschoten, Hendrik. Uzbek // The Turkic Languages / Edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató. — Routledge, 1998. — С. 357—378.
• Johanson, Lars. Uzbek // Concise Encyclopedia of Languages of the World / Keith Brown, Sarah Ogilvie. — Elsevier, 2009. — С. 1145—1148. — ISBN 978-0-08-087774-7.

Һылтанмалар

• Русско-узбекский и узбекско-русский словари и разговорники (латиница и кириллица)
• Русско-узбекский словарь