Аляска (штат): розьніца паміж вэрсіямі
д робат дадаў: fo:Alaska |
Няма апісаньня зьменаў |
||
(не паказаныя 104 прамежныя вэрсіі аўтарства 45 удзельнікаў) | |||
Радок 1: | Радок 1: | ||
{{Іншыя значэньні|Аляска (неадназначнасьць)}} |
|||
{{Штат ЗША | |
|||
{{Штат ЗША |
|||
Назва = Аляска | |
|||
Назва ў родным склоне = Аляскі |
|Назва = Аляска |
||
|Назва ў родным склоне = Аляскі |
|||
|Сьцяг = Flag of Alaska.svg |
|||
Названіетворпадзеж = Аляскай | |
|||
|Герб = Seal of the State of Alaska.svg |
|||
|Мянушка = «Апошняя мяжа»,<br />«Зямля Паўночнага Сонца» |
|||
Герб = AlaskaStateSealTransparent.png| |
|||
|Мапа = Map of USA AK.svg |
|||
Мянушка = «Апошняя Мяжа», <br/>«Зямля Паўночнага Сонца» | |
|||
|Сталіца = [[Джуна]] |
|||
Мапа = Map_of_USA_highlighting_Alaska.png | |
|||
|Найбуйнейшы горад = Анкорыдж |
|||
Сталіца = Джуна | |
|||
|Паводле плошчы = 1 |
|||
Найбуйнейшы горад = Анкорыдж | |
|||
|Плошча = |
|||
Губэрнатар = Сара Палін | |
|||
|Плошча сушы = 1 481 347 |
|||
Паводле плошчы = 1 | |
|||
|Плошча вады = 236 507 |
|||
|Адсоткаў вады = 13,77 |
|||
Плошча сушы = 1 481 347| |
|||
|Шырыня = |
|||
Плошча вады = 236 507| |
|||
|Даўжыня = |
|||
Адсотак вады = 13,77 | |
|||
|Шырата1 = 54° 40' |
|||
Паводле колькасьці насельніцтва = 48 | |
|||
|Шырата2 = 71° 50' |
|||
Насельніцтва = 626 932| |
|||
|Даўгата1 = 130° 00' |
|||
Шчыльнасьць = 0,42 | |
|||
|Даўгата2 = 173° 00' |
|||
Паводле заснаваньня = 49 | |
|||
|Максымальная вышыня = |
|||
Дата заснаваньня = [[3 студзеня]] [[1959]] | |
|||
|Найвышэйшая кропка = |
|||
Часавы пас = Аляскінскі: [[Час грынвічскога мерыдыяна|UTC]]-9/[[Летні час|-8]]<br/>Алеуцкі: [[Час грынвічскога мерыдыяна|UTC]]-10/[[Летні час|-9]]<br/> (заходняй даўгаты 169° 30')| |
|||
|Сярэдняя вышыня = |
|||
Шырыня1 = 54° 40' | |
|||
|Мінімальная вышыня = |
|||
Шырыня2 = 71° 50' | |
|||
|Найніжэйшая кропка = |
|||
Даўгата1 = 130° 00' | |
|||
|Паводле колькасьці насельніцтва = 48 |
|||
Даўгата2 = 173° 00' |
|||
|Насельніцтва = 626 932 |
|||
|Год перапісу = |
|||
|Шчыльнасьць = 0,42 |
|||
|Паводле заснаваньня = 49 |
|||
|Дата заснаваньня = 3 студзеня 1959 |
|||
|Губэрнатар = Біл Ўокер |
|||
|Сэнатары = Ліза Мэркаўскі<br />Дэн Саліван |
|||
|Часавы пас = Аляскінскі: [[Унівэрсальны каардынаваны час|UTC]]-9/[[Летні час|-8]]<br />Алеуцкі: [[Унівэрсальны каардынаваны час|UTC]]-10/[[Летні час|-9]]<br /> (заходняй даўгаты 169° 30') |
|||
|Скарачэньні = |
|||
|Бачына = |
|||
}} |
}} |
||
''' |
'''Аля́ска''' ({{мова-en|Alaska}}) — найвялікшы паводле тэрыторыі [[Штат ЗША|штат]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], на паўночна-заходняй ускраіне [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыкі]]. Улучае [[Алеуцкія астравы]]. |
||
== Геаграфія == |
== Геаграфія == |
||
Штат |
Штат разьмешчаны на крайнім паўночным захадзе кантынэнту, аддзелены ад [[Чукоцкі паўвостраў|Чукоцкага паўвострава]] ([[Расея]]) [[Бэрынгаў праліў|Бэрынгавым пралівам]], на ўсходзе мяжуе з [[Канада]]й. Складаецца з мацерыковай часткі і вялікай колькасьці абтокаў: [[Аляксандра архіпэляг|архіпэляг Аляксандра]], [[Алеуцкія астравы]], [[Абтокі Прыбылава]], [[Кадзяк (абток)|абток Кадзяк]], [[Сьвятога Ляўрына (абток)|абток Сьвятога Ляўрына]]. Абмываецца [[Паўночны Ледавіты акіян|Паўночным Ледавітым]] і [[Ціхі акіян|Ціхім акіянамі]]. На Ціхаакіянскім узьбярэжжы — [[Аляскінскі хрыбэт]]; унутраная частка — [[плято]] вышынёй ад 1200 м на ўсходзе да 600 м на захадзе; пераходзіць у нізіну. На поўначы — [[Брукс (хрыбэт)|хрыбэт Брукс]], за якім разьмешчаная Арктычная нізіна. |
||
Гара [[Дэналі]] (6190,5 м) — найвышэйшая ў Паўночнай Амэрыцы. Ёсьць дзейныя вульканы. У гарах ледавікі ([[Мэйлсьпін]]). |
|||
Ёсць дзейныя вулканы. У гарах леднікі ([[Мэйлспін]]). |
|||
У |
У 1912 годзе ў выніку вывяржэньня вулькана паўстала [[Даліна дзесяці тысячаў дымоў]]. Паўночную частку штату пакрывае [[тундра]]. У паўднёвай разьмешчаныя лясы. У склад штату ўваходзіць [[Абтокі Дыяміда|абток Малы Дыямід]] у Берынгавай пратоцы, разьмешчаны на адлегласьці 4 км ад [[Абтокі Дыяміда|абтокі Вялікі Дыямід]] (востраў Ратманава), які належыць Расеі. |
||
На Ціхаакіянскім |
На Ціхаакіянскім узьбярэжжы [[умераны клімат|клімат умераны]], марскі, адносна мяккі; у астатніх раёнах — [[арктычны клімат|арктычны]] і [[субарктычны кантынэнтальны клімат|субарктычны кантынэнтальны]], з суровымі зімамі. |
||
Самая даўгая рака — [[Юкан (рака)|Юкан]] даўжынёй 3190 км (амаль 2000 міляў). |
|||
===Найбуйнейшыя гарады=== |
|||
{| |
|||
| colspan="5" | '''Гарады з насельніцтвам больш 100 000 чалавек''' |
|||
*[[Анкорыдж]] |
|||
|- |
|||
| colspan="5" | '''Гарады з насельніцтвам 10 000 — 100 000 чалавек''' |
|||
*[[Фэрбенкс]] |
|||
*[[Джуна (Аляска)|Джуна]] (сталіца штата) |
|||
*[[Каледж (Аляска)|Каледж]] |
|||
|- |
|||
| colspan="5" | '''Гарады з насельніцтвам меней 10 000 чалавек''' |
|||
|- |
|||
| valign="top" | |
|||
*[[Кетчыкан]] |
|||
*[[Сітка]] |
|||
*[[Васіла]] |
|||
*[[Кенай]] |
|||
*[[Кадзяк]] |
|||
*[[Палмер]] |
|||
*[[Бетэл]] |
|||
| width="50px" | |
|||
|} |
|||
=== Найбуйнейшыя гарады === |
|||
== Адміністрацыйны падзел == |
|||
'''Гарады з насельніцтвам больш за 100 000 чалавек''' |
|||
У адрозненне ад большасці іншых штатаў ЗША, дзе асноўнай найніжэйшай адміністрацыйнай адзінкай мясцовага самакіравання з'яўляецца акруга (''county''), назва адміністрацыйных адзінак на Алясцы — [[бара]] (''borough'' — «раён, які мае самакіраванне»). Яшчэ больш важнае іншае адрозненне — 15 бара і муніцыпалітэт Анкорыджу пакрываюць толькі частка тэрыторыі Аляскі. Астатняя тэрыторыя не мае досыць насельніцтва (прынамсі зацікаўленага) для фармавання мясцовага самакіравання. Дзеля прасцейшага перапісу насельніцтва і дзеля зручнасці кіравання тэрыторыі, якія не ўваходзяць ні ў адну акругу, падзеленыя на так званыя [[зона перапісу насельніцтва|зоны перапісу насельніцтва]] (census area). Такіх зон на Алясцы налічваецца 11. |
|||
* [[Анкорыдж]] |
|||
'''Гарады з насельніцтвам 10 000 — 100 000 чалавек''' |
|||
[[Выява:Alaska administrative units rus.jpg|thumb|500px|[[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел]] Аляскі]] |
|||
* [[Фэрбэнкс]] |
|||
* [[Джуна]] (сталіца штату) |
|||
* [[Каледж (Аляска)|Каледж]] |
|||
'''Гарады з насельніцтвам меней за 10 000 чалавек''' |
|||
* [[Кетчыкан]] |
|||
* [[Сітка]] |
|||
* [[Васіла]] |
|||
* [[Кенай]] |
|||
* [[Кадзяк]] |
|||
* [[Палмэр]] |
|||
* [[Бэтэл]] |
|||
== Адміністрацыйны падзел == |
|||
[[Файл: Alaska administrative units - ru.svg |міні|500пкс|[[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел]] Аляскі]] |
|||
У адрозьненьне ад большасьці іншых штатаў ЗША, дзе асноўнай найніжэйшай адміністрацыйнай адзінкай мясцовага самакіраваньня зьяўляецца акруга (''county''), назва адміністрацыйных адзінак на Алясцы — [[бара]] (''borough'' — «раён, які мае самакіраваньне»). Яшчэ больш важнае іншае адрозьненьне — 15 бара і муніцыпалітэт Анкорыджу пакрываюць толькі частку тэрыторыі Аляскі. Астатняя тэрыторыя ня мае дастаткова насельніцтва (прынамсі зацікаўленага) для фармаваньня мясцовага самакіраваньня. Дзеля прасьцейшага перапісу насельніцтва і для зручнасьці кіраваньня тэрыторыямі, якія не ўваходзяць ні ў адну акругу, яны падзеленыя на так званыя [[зона перапісу насельніцтва|зоны перапісу насельніцтва]] (''census area''). Такіх зонаў на Алясцы налічваецца 11. |
|||
== Гісторыя == |
== Гісторыя == |
||
Групы |
Групы сыбірскіх плямёнаў перайшлі пярэсмык (цяпер [[Бэрынгаў праліў]]) 16—10 тысячаў гадоў таму. [[Эскімосы]] сталі сяліцца на арктычным узьбярэжжы, [[алеуты]] засялілі Алеуцкі архіпэляг. |
||
Першымі |
Першымі эўрапейцамі, якія наведалі Аляску, былі [[Вітус Бэрынг]] і [[Аляксандар Чырыка]] (1741). Аляска стала калёніяй [[Расея|Расеі]] з 1744 (калёнія называлася «Расейская Амэрыка»). Сталае паселішча [[Амэрыканцы расейскага паходжаньня|расейцаў]] было заснаванае ў 1784 годзе на абтоку [[Кадзіяк]] [[Рыгор Шолахаў|Рыгорам Шолахавам]] (цяпер адзінае цалкам расейскае паселішча — [[Нікалаеўск (ЗША)|Нікалаеўск]] на паўвысьпе [[Кенай]], заснаванае і заселенае з 1968 году [[стараверы|стараверамі]]). |
||
Тэрыторыя Аляскі была прададзеная |
Тэрыторыя Аляскі была прададзеная Расеяй ЗША па дамове паміж дзьвюма краінамі ад 30 сакавіка 1867<ref>[http://memory.loc.gov/cgi-bin/ampage?collId=llsl&fileName=015/llsl015.db&recNum=572 Treaty with Russia]</ref> за 7,2 млн даляраў, што склала каля 2 цэнтаў за акр зямлі (банкаўскі чэк № 9759<ref>[http://www.ourdocuments.gov/doc.php?flash=true&doc=41 Check for the purchase of Alaska]</ref>). Перамовы вялі расейскі амбасадар у ЗША [[Эдуард Сьцекль|Э. А. Сьцекль]] і дзяржсакратар ЗША [[Ўільям Генры Сьюард|Ўільям Сьюард]]. Сярод чыньнікаў, паводле якіх Расея вырашыла пазбавіцца Аляскі, называюць слабую разьвітасьць эканомікі і аддаленасьць Аляскі, а таксама боязь страціць калёнію ў выніку вайсковых дзеяньняў супраць ангельцаў без аніякага кампэнсаваньня. Амэрыканцы жа гэтай угодай хацелі нашкодзіць Вялікабрытаніі, «атачыўшы» Канаду, якая ў той час была брытанскай. |
||
Празь пяць гадоў было знойдзенае [[золата]]. Рэгіён разьвіваўся павольна да пачатку [[залатая ліхаманка|залатой ліхаманкі]] на [[Кландайк]]у 1896 году. |
|||
Аляска была абвешчаная штатам у |
Аляска была абвешчаная штатам у 1959. З 1968 там распрацоўваюцца розныя мінэральныя рэсурсы, асабліва ў раёне затокі [[Прадха-Бі]], на паўднёвым усходзе ад Роінта-Бараў. У 1977 пракладзены нафтаправод ад затокі Прадха-Бі да порта Валдзязоў. У 1989 годзе разьліцьцё нафты з танкера «Прынц Ўільям» стала прычынай сур’ёзнага забруджваньня навакольнага асяродзьдзя. |
||
У [[1977]] пракладзены нафтаправод ад заліва Прадха-Бі да порта Валдзязоў. |
|||
У [[1989]] разліццё нафты з танкера «Прынц Уільям» стала прычынай сур'ёзнага забруджвання навакольнага асяроддзя. |
|||
== Эканоміка == |
== Эканоміка == |
||
На поўначы здабыча нафты- |
На поўначы здабыча нафты-сырцу (у раёне затокі [[Прудо]] і паўвыспы [[Кінай]]; нафтаправод [[Аліеска]] даўжынёй 1250 км да порта [[Валдзез]]), прыроднага газу, вуглю, медзі, жалеза, золата, [[цынк]]у; рыбалоўства; гадоўля паўночных аленяў; лесанарыхтоўка і паляўніцтва; авіятранспарт; вайсковыя авіябазы. Турызм. |
||
Здабыча нафты пачала граць вялізную ролю з 1970-х |
Здабыча нафты пачала граць вялізную ролю з 1970-х гадоў пасьля адкрыцьця радовішчаў і пракладкі [[Трансаляскінскі нафтаправод|Трансаляскінскога трубаправоду]]. |
||
== Насельніцтва == |
== Насельніцтва == |
||
Хоць штат адзін з найменш населеных у краіне, у 1970- |
Хоць штат адзін з найменш населеных у краіне, у 1970-я гады сюды пераехалі шматлікія новыя жыхары, прыцягнутыя вакансіямі ў нафтавай прамысловасьці і на транспарце, а ў 1980-я гады прырост насельніцтва склаў больш за 36 адсоткаў. |
||
Прырост насельніцтва апошніх |
Прырост насельніцтва апошніх дзесяцігодзьдзяў: |
||
* 1990 год |
* 1990 год — 550 000 жыхароў; |
||
* 2004 год |
* 2004 год — 648 818 жыхароў; |
||
* 2005 год |
* 2005 год — 663 661 жыхар. |
||
У |
У 2005 годзе насельніцтва Аляскі павялічылася ў параўнаньні з папярэднім годам на 5906 чалавек, або 0,9%. У параўнаньні з 2000 годам насельніцтва павялічылася на 36 730 чалавек (5,9%). Гэтая лічба ўлучае натуральны прырост насельніцтва на 36 590 чалавек (53 132 нараджэньні мінус 16 542 сьмерці) з моманту апошняга перапісу, а таксама павелічэньне дзякуючы міграцыі на 1181 чалавекі. Іміграцыя з-за межаў Злучаных Штатаў павялічыла колькасьць насельніцтва Аляскі на 5800 чалавек, у той час як унутраная міграцыя паменшыла яе на 4619 чалавек. Шчыльнасьць насельніцтва на Алясцы самая нізкая з усіх штатаў ЗША. |
||
Шчыльнасьць насельніцтва на Алясцы самая нізкая з усіх штатаў ЗША. |
|||
Каля 75 адсоткаў насельніцтва белыя, выхадцы з ЗША. У штаце каля 86 тыс. карэнных жыхароў |
Каля 75 адсоткаў насельніцтва белыя, выхадцы з ЗША. У штаце каля 86 тыс. карэнных жыхароў — [[індзейцы]] ([[атапаскі]], [[хайда]], [[тлінкіты]], [[сімшыяне]]), [[эскімосы]] і [[алеуты]]. У штаце жыве таксама невялікая колькасьць нашчадкаў расейцаў. Сярод асноўных рэлігійных групаў — каталікі, праваслаўныя, баптысты і мэтадысты. Дзель праваслаўных, якая складае па розных адзнаках 8-10%, зьяўляецца найвышэйшай у краіне. Апошнія 20 гадоў жыхары штату традыцыйна галасуюць за рэспубліканцаў. |
||
== |
== Адукацыя == |
||
У 1917 годзе быў заснаваны [[Унівэрсытэт Аляскі|Ўнівэрсытэт Аляскі]]. Установа разьмяшчаецца ў горадзе [[Фэйрбэнкс]]. |
|||
== Крыніцы == |
|||
{{Крыніцы}} |
|||
== Вонкавыя спасылкі == |
|||
{{Commons}} |
|||
* [http://www.alaska.gov/ State of Alaska website] |
* [http://www.alaska.gov/ State of Alaska website] |
||
* [http://quickfacts.census.gov/qfd/states/02000.html US Census Bureau |
* [https://web.archive.org/web/20100527092920/http://quickfacts.census.gov/qfd/states/02000.html Alaska QuickFacts] US Census Bureau |
||
* [http://www.alaska.com/ Alaska.com Information] |
|||
* [http://www.travelalaska.com/ Alaska Travel Industry Association] |
* [http://www.travelalaska.com/ Alaska Travel Industry Association] |
||
* [http://www.usnewspapers.org/state/alaska Alaska Newspapers] |
* [https://web.archive.org/web/20070219132756/http://www.usnewspapers.org/state/alaska/ Alaska Newspapers] |
||
{{Аляска}} |
{{Аляска}} |
||
{{Адміністрацыйныя адзінкі ЗША}} |
{{Адміністрацыйныя адзінкі ЗША}} |
||
[[Катэгорыя:Аляска| |
[[Катэгорыя:Аляска| ]] |
||
[[Катэгорыя:1959 год у ЗША]] |
|||
[[Катэгорыя:Дзяржавы і тэрыторыі, заснаваныя ў 1959 годзе]] |
|||
[[an:Alaska]] |
|||
[[ang:Alasca]] |
|||
[[ar:ألاسكا]] |
|||
[[ast:Alaska]] |
|||
[[az:Alyaska]] |
|||
[[bat-smg:Aliaska]] |
|||
[[be:Штат Аляска]] |
|||
[[bg:Аляска]] |
|||
[[bn:আলাস্কা]] |
|||
[[bpy:আলাস্কা]] |
|||
[[br:Alaska]] |
|||
[[bs:Aljaska]] |
|||
[[ca:Alaska]] |
|||
[[ceb:Alaska]] |
|||
[[co:Alaska]] |
|||
[[cs:Aljaška]] |
|||
[[cv:Аляска]] |
|||
[[cy:Alaska]] |
|||
[[da:Alaska]] |
|||
[[de:Alaska]] |
|||
[[diq:Alaska]] |
|||
[[el:Αλάσκα]] |
|||
[[en:Alaska]] |
|||
[[eo:Alasko]] |
|||
[[es:Alaska]] |
|||
[[et:Alaska]] |
|||
[[eu:Alaska]] |
|||
[[fa:آلاسکا]] |
|||
[[fi:Alaska]] |
|||
[[fo:Alaska]] |
|||
[[fr:Alaska]] |
|||
[[frp:Alaska]] |
|||
[[ga:Alasca]] |
|||
[[gd:Alasca]] |
|||
[[gl:Alasca - Alaska]] |
|||
[[he:אלסקה]] |
|||
[[hr:Aljaska]] |
|||
[[ht:Alaska]] |
|||
[[hu:Alaszka]] |
|||
[[hy:Ալյասկա]] |
|||
[[ia:Alaska]] |
|||
[[id:Alaska]] |
|||
[[ik:Alaxsxaq]] |
|||
[[ilo:Alaska]] |
|||
[[io:Alaska]] |
|||
[[is:Alaska]] |
|||
[[it:Alaska]] |
|||
[[iu:ᐊᓛᓯᑲ/alaasika]] |
|||
[[ja:アラスカ |
|||
[[ka:ალასკა (შტატი)]] |
|||
[[ko:알래스카 주]] |
|||
[[ks:अलास्का]] |
|||
[[ku:Alaska]] |
|||
[[kw:Alaska]] |
|||
[[la:Alasca]] |
|||
[[lad:Alaska]] |
|||
[[lij:Alaska]] |
|||
[[lt:Aliaska]] |
|||
[[lv:Aļaska]] |
|||
[[mi:Alaska]] |
|||
[[mk:Аљаска]] |
|||
[[ml:അലാസ്ക]] |
|||
[[mr:अलास्का]] |
|||
[[ms:Alaska]] |
|||
[[nah:Alaska]] |
|||
[[nds:Alaska]] |
|||
[[new:अलास्का]] |
|||
[[nl:Alaska]] |
|||
[[nn:Alaska]] |
|||
[[no:Alaska]] |
|||
[[nv:Hak’az dine’é bikéyah]] |
|||
[[oc:Alaska]] |
|||
[[os:Аляскæ]] |
|||
[[pam:Alaska]] |
|||
[[pl:Alaska]] |
|||
[[pms:Alasca]] |
|||
[[pt:Alasca]] |
|||
[[ro:Alaska (stat SUA)]] |
|||
[[ru:Аляска]] |
|||
[[sa:अलास्का]] |
|||
[[scn:Alaska]] |
|||
[[sco:Alaska]] |
|||
[[se:Alaska]] |
|||
[[sh:Aljaska]] |
|||
[[simple:Alaska]] |
|||
[[sk:Aljaška]] |
|||
[[sl:Aljaska]] |
|||
[[sq:Alaska]] |
|||
[[sr:Аљаска]] |
|||
[[sv:Alaska]] |
|||
[[sw:Alaska]] |
|||
[[ta:அலாஸ்கா]] |
|||
[[th:มลรัฐอะแลสกา]] |
|||
[[tl:Alaska]] |
|||
[[tr:Alaska]] |
|||
[[uk:Аляска]] |
|||
[[ur:الاسکا]] |
|||
[[uz:Alaska]] |
|||
[[vec:Ałasca]] |
|||
[[vi:Alaska]] |
|||
[[vo:Alaska]] |
|||
[[yi:אלאסקע]] |
|||
[[zh: |
|||
[[zh-min-nan:Alaska]] |
|||
[[zh-yue: |
Цяперашняя вэрсія на 19:48, 3 студзеня 2024
Аляска | |||||
| |||||
Мянушка |
«Апошняя мяжа», «Зямля Паўночнага Сонца» | ||||
---|---|---|---|---|---|
Сталіца | Джуна | ||||
Найбуйнейшы горад | Анкорыдж | ||||
Плошча | |||||
1-я па ЗША | |||||
- сушы | 1 481 347 км² | ||||
- вады | 236 507 км² | ||||
- % вады | 13,77 | ||||
- шырата | 54° 40' пн. ш. па 71° 50' пн. ш. | ||||
- даўгата | 130° 00' з. д. па 173° 00' з. д. | ||||
Насельніцтва | |||||
48-е па ЗША | |||||
- агулам | 626 932 | ||||
- шчыльнасьць | 0,42/км² | ||||
Дата заснаваньня | 3 студзеня 1959 (49-ы) | ||||
Губэрнатар | Біл Ўокер | ||||
Сэнатары |
Ліза Мэркаўскі Дэн Саліван | ||||
Часавы пас |
Аляскінскі: UTC-9/-8 Алеуцкі: UTC-10/-9 (заходняй даўгаты 169° 30') |
Аля́ска (па-ангельску: Alaska) — найвялікшы паводле тэрыторыі штат ЗША, на паўночна-заходняй ускраіне Паўночнай Амэрыкі. Улучае Алеуцкія астравы.
Геаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Штат разьмешчаны на крайнім паўночным захадзе кантынэнту, аддзелены ад Чукоцкага паўвострава (Расея) Бэрынгавым пралівам, на ўсходзе мяжуе з Канадай. Складаецца з мацерыковай часткі і вялікай колькасьці абтокаў: архіпэляг Аляксандра, Алеуцкія астравы, Абтокі Прыбылава, абток Кадзяк, абток Сьвятога Ляўрына. Абмываецца Паўночным Ледавітым і Ціхім акіянамі. На Ціхаакіянскім узьбярэжжы — Аляскінскі хрыбэт; унутраная частка — плято вышынёй ад 1200 м на ўсходзе да 600 м на захадзе; пераходзіць у нізіну. На поўначы — хрыбэт Брукс, за якім разьмешчаная Арктычная нізіна.
Гара Дэналі (6190,5 м) — найвышэйшая ў Паўночнай Амэрыцы. Ёсьць дзейныя вульканы. У гарах ледавікі (Мэйлсьпін).
У 1912 годзе ў выніку вывяржэньня вулькана паўстала Даліна дзесяці тысячаў дымоў. Паўночную частку штату пакрывае тундра. У паўднёвай разьмешчаныя лясы. У склад штату ўваходзіць абток Малы Дыямід у Берынгавай пратоцы, разьмешчаны на адлегласьці 4 км ад абтокі Вялікі Дыямід (востраў Ратманава), які належыць Расеі.
На Ціхаакіянскім узьбярэжжы клімат умераны, марскі, адносна мяккі; у астатніх раёнах — арктычны і субарктычны кантынэнтальны, з суровымі зімамі.
Самая даўгая рака — Юкан даўжынёй 3190 км (амаль 2000 міляў).
Найбуйнейшыя гарады[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Гарады з насельніцтвам больш за 100 000 чалавек
Гарады з насельніцтвам 10 000 — 100 000 чалавек
Гарады з насельніцтвам меней за 10 000 чалавек
Адміністрацыйны падзел[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
У адрозьненьне ад большасьці іншых штатаў ЗША, дзе асноўнай найніжэйшай адміністрацыйнай адзінкай мясцовага самакіраваньня зьяўляецца акруга (county), назва адміністрацыйных адзінак на Алясцы — бара (borough — «раён, які мае самакіраваньне»). Яшчэ больш важнае іншае адрозьненьне — 15 бара і муніцыпалітэт Анкорыджу пакрываюць толькі частку тэрыторыі Аляскі. Астатняя тэрыторыя ня мае дастаткова насельніцтва (прынамсі зацікаўленага) для фармаваньня мясцовага самакіраваньня. Дзеля прасьцейшага перапісу насельніцтва і для зручнасьці кіраваньня тэрыторыямі, якія не ўваходзяць ні ў адну акругу, яны падзеленыя на так званыя зоны перапісу насельніцтва (census area). Такіх зонаў на Алясцы налічваецца 11.
Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Групы сыбірскіх плямёнаў перайшлі пярэсмык (цяпер Бэрынгаў праліў) 16—10 тысячаў гадоў таму. Эскімосы сталі сяліцца на арктычным узьбярэжжы, алеуты засялілі Алеуцкі архіпэляг.
Першымі эўрапейцамі, якія наведалі Аляску, былі Вітус Бэрынг і Аляксандар Чырыка (1741). Аляска стала калёніяй Расеі з 1744 (калёнія называлася «Расейская Амэрыка»). Сталае паселішча расейцаў было заснаванае ў 1784 годзе на абтоку Кадзіяк Рыгорам Шолахавам (цяпер адзінае цалкам расейскае паселішча — Нікалаеўск на паўвысьпе Кенай, заснаванае і заселенае з 1968 году стараверамі).
Тэрыторыя Аляскі была прададзеная Расеяй ЗША па дамове паміж дзьвюма краінамі ад 30 сакавіка 1867[1] за 7,2 млн даляраў, што склала каля 2 цэнтаў за акр зямлі (банкаўскі чэк № 9759[2]). Перамовы вялі расейскі амбасадар у ЗША Э. А. Сьцекль і дзяржсакратар ЗША Ўільям Сьюард. Сярод чыньнікаў, паводле якіх Расея вырашыла пазбавіцца Аляскі, называюць слабую разьвітасьць эканомікі і аддаленасьць Аляскі, а таксама боязь страціць калёнію ў выніку вайсковых дзеяньняў супраць ангельцаў без аніякага кампэнсаваньня. Амэрыканцы жа гэтай угодай хацелі нашкодзіць Вялікабрытаніі, «атачыўшы» Канаду, якая ў той час была брытанскай.
Празь пяць гадоў было знойдзенае золата. Рэгіён разьвіваўся павольна да пачатку залатой ліхаманкі на Кландайку 1896 году.
Аляска была абвешчаная штатам у 1959. З 1968 там распрацоўваюцца розныя мінэральныя рэсурсы, асабліва ў раёне затокі Прадха-Бі, на паўднёвым усходзе ад Роінта-Бараў. У 1977 пракладзены нафтаправод ад затокі Прадха-Бі да порта Валдзязоў. У 1989 годзе разьліцьцё нафты з танкера «Прынц Ўільям» стала прычынай сур’ёзнага забруджваньня навакольнага асяродзьдзя.
Эканоміка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
На поўначы здабыча нафты-сырцу (у раёне затокі Прудо і паўвыспы Кінай; нафтаправод Аліеска даўжынёй 1250 км да порта Валдзез), прыроднага газу, вуглю, медзі, жалеза, золата, цынку; рыбалоўства; гадоўля паўночных аленяў; лесанарыхтоўка і паляўніцтва; авіятранспарт; вайсковыя авіябазы. Турызм.
Здабыча нафты пачала граць вялізную ролю з 1970-х гадоў пасьля адкрыцьця радовішчаў і пракладкі Трансаляскінскога трубаправоду.
Насельніцтва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Хоць штат адзін з найменш населеных у краіне, у 1970-я гады сюды пераехалі шматлікія новыя жыхары, прыцягнутыя вакансіямі ў нафтавай прамысловасьці і на транспарце, а ў 1980-я гады прырост насельніцтва склаў больш за 36 адсоткаў.
Прырост насельніцтва апошніх дзесяцігодзьдзяў:
- 1990 год — 550 000 жыхароў;
- 2004 год — 648 818 жыхароў;
- 2005 год — 663 661 жыхар.
У 2005 годзе насельніцтва Аляскі павялічылася ў параўнаньні з папярэднім годам на 5906 чалавек, або 0,9%. У параўнаньні з 2000 годам насельніцтва павялічылася на 36 730 чалавек (5,9%). Гэтая лічба ўлучае натуральны прырост насельніцтва на 36 590 чалавек (53 132 нараджэньні мінус 16 542 сьмерці) з моманту апошняга перапісу, а таксама павелічэньне дзякуючы міграцыі на 1181 чалавекі. Іміграцыя з-за межаў Злучаных Штатаў павялічыла колькасьць насельніцтва Аляскі на 5800 чалавек, у той час як унутраная міграцыя паменшыла яе на 4619 чалавек. Шчыльнасьць насельніцтва на Алясцы самая нізкая з усіх штатаў ЗША.
Каля 75 адсоткаў насельніцтва белыя, выхадцы з ЗША. У штаце каля 86 тыс. карэнных жыхароў — індзейцы (атапаскі, хайда, тлінкіты, сімшыяне), эскімосы і алеуты. У штаце жыве таксама невялікая колькасьць нашчадкаў расейцаў. Сярод асноўных рэлігійных групаў — каталікі, праваслаўныя, баптысты і мэтадысты. Дзель праваслаўных, якая складае па розных адзнаках 8-10%, зьяўляецца найвышэйшай у краіне. Апошнія 20 гадоў жыхары штату традыцыйна галасуюць за рэспубліканцаў.
Адукацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
У 1917 годзе быў заснаваны Ўнівэрсытэт Аляскі. Установа разьмяшчаецца ў горадзе Фэйрбэнкс.
Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Аляска (штат) — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў