(Translated by https://www.hiragana.jp/)
Антарктыда: Розніца паміж версіямі — Вікіпедыя Перайсці да зместу

Антарктыда: Розніца паміж версіямі

Правіць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўка
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
украінізмы (слова няма ў слоўніках)
афармленне
 
(Не паказана 47 прамежкавых версій 15 удзельнікаў)
Радок 1: Радок 1:
{{універсальная картка}}
[[Выява:Antarctica 6400px from Blue Marble.jpg|right|thumb|300px|Спадарожнікавая фатаграфія Антарктыды]]
⚫
'''Антарктыда''' ({{lang-el|ανταρκτικός}} — супрацьлегласць [[Арктыка|Арктыцы]]) — [[мацярык]] у паўднёвым паўшар’і, у межах [[Паўднёвы палярны круг|Паўднёвага палярнага круга]], займае цэнтральную частку [[Антарктыка|Антарктыкі]]. Цэнтр Антарктыды прыкладна супадае з паўднёвым геаграфічным [[полюс геаграфічны|полюсам]]. Плошча 12,4 млн км² (13,9 млн км² разам з астравамі і [[шэльф кантынентальны|шэльфавымі]] [[ледавік]]амі, што ў 68 разоў больш за плошчу [[Беларусь|Беларусі]]). Берагі Антарктыды (больш за 30 тыс. км) зрэзаны слаба. Пераважаюць ледавіковыя абрывы вышынёй 20—100 м. Абмываецца [[Паўднёвы акіян|Паўднёвым акіянам]] (моры [[Мора Уэдэла|Уэдэла]], [[Мора Лазарава|Лазарава]], [[Мора Рысер-Ларсена|Рысер-Ларсена]], [[Мора Касманаўтаў|Касманаўтаў]], [[Мора Садружнасці|Садружнасці]], [[Мора Дэйвіса|Дэйвіса]], [[Мора Моўсана|Моўсана]], [[Мора Дзюрвіля|Дзюрвіля]], [[Мора Роса|Роса]], [[Мора Амундсена|Амундсена]], [[Мора Белінсгаўзена|Белінсгаўзена]]). У напрамку да [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыкі]] цягнецца вузкі [[Антарктычны паўвостраў]]. На [[Роса (востраў)|востраве Роса]] ў [[Мора Роса|моры Роса]] ўзвышаецца дзеючы вулкан [[Эрэбус]] (3794 м).
⚫
[[File:Antarctica Without Ice Sheet.png|thumb|Тапаграфічная карта Антарктыды па выдаленні лядовага шчыта і разлічанага павышэння ўзроўню вады. Такім чынам, на карце паказаны магчымы выгляд Антарктыды 35 мільёнаў гадоў таму, калі Зямля была нагэтулькі цёплай, што лядовыя шчыты не маглі ўтварыцца.<!--This is topographic map of Antarctica after removing the ice sheet and accounting for both isostatic rebound and sea level rise. Hence this map suggests what Antarctica may have looked like 35 million years ago, when the Earth was warm enough to prevent the formation of large-scale ice sheets in Antarctica.-->]]
⚫
'''Антарктыда''' ({{lang-el|ανταρκτικός}} — супрацьлегласць [[Арктыка|Арктыцы]]), [[мацярык]] у паўднёвым паўшар'і, у межах [[Паўднёвы палярны круг|Паўднёвага палярнага круга]], займае цэнтральную частку [[Антарктыка|Антарктыкі]]. Цэнтр Антарктыды прыкладна супадае з паўднёвым геаграфічным [[полюс геаграфічны|полюсам]]. Плошча 12,4 млн км² (13,9 млн км² разам з астравамі і [[шэльф кантынентальны|шэльфавымі]] [[ледавік]]амі, што ў 68 разоў больш за плошчу [[Беларусь|Беларусі]]). Берагі Антарктыды (больш за 30 тыс. км) парэзаны слаба. Пераважаюць ледавіковыя абрывы вышынёй 20—100 м. Абмываецца [[Паўднёвы акіян|Паўднёвым акіянам]] (моры [[Мора Уэдэла|Уэдэла]], [[Мора Лазарава|Лазарава]], [[Мора Рысер-Ларсена|Рысер-Ларсена]], [[Мора Касманаўтаў|Касманаўтаў]], [[Мора Садружнасці|Садружнасці]], [[Мора Дэйвіса|Дэйвіса]], [[Мора Моўсана|Моўсана]], [[Мора Дзюрвіля|Дзюрвіля]], [[Мора Роса|Роса]], [[Мора Амундсена|Амундсена]], [[Мора Белінсгаўзена|Белінсгаўзена]]). У напрамку да [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыкі]] цягнецца вузкі [[Антарктычны паўвостраў]]. У моры Роса ўзвышаецца дзеючы вулкан [[Эрэбус]] (3794 м).


== Прырода ==
== Прырода ==
Радок 7: Радок 6:
=== Рэльеф і геалагічная будова мацерыка ===
=== Рэльеф і геалагічная будова мацерыка ===


==== Рэльеф і лядовы покрыў ====
==== Рэльеф і ледавіковае покрыва ====
⚫
[[Файл:Antarctica Without Ice Sheet.png|thumb|Тапаграфічная карта Антарктыды па выдаленні лядовага шчыта і разлічанага павышэння ўзроўню вады. Такім чынам, на карце паказаны магчымы выгляд Антарктыды 35 мільёнаў гадоў таму, калі Зямля была нагэтулькі цёплай, што лядовыя шчыты не маглі ўтварыцца.<!--This is topographic map of Antarctica after removing the ice sheet and accounting for both isostatic rebound and sea level rise. Hence this map suggests what Antarctica may have looked like 35 million years ago, when the Earth was warm enough to prevent the formation of large-scale ice sheets in Antarctica.-->]]

Антарктыда — самы высокі [[кантынент]] на [[Планета Зямля|Зямлі]]. Сярэдняя вышыня з улікам [[ледавік]]овага покрыва 2040 м (для параўнання, [[Азія]] — 950 м, [[Аўстралія]] — 350 м). Сярэдняя вышыня карэннай падлёднай паверхні 410 м (значная частка ляжыць ніжэй за ўзровень мора). Большая частка Антарктыды — [[пласкагор'е]].
Антарктыда — самы высокі [[кантынент]] на [[Планета Зямля|Зямлі]]. Сярэдняя вышыня з улікам [[ледавік]]овага покрыва 2040 м (для параўнання, [[Азія]] — 950 м, [[Аўстралія]] — 350 м). Сярэдняя вышыня карэннай падлёднай паверхні 410 м (значная частка ляжыць ніжэй за ўзровень мора). Большая частка Антарктыды — [[пласкагор'е]].


[[Трансантарктычныя горы]] ўздоўж разломаў ад [[мора Уэдэла]] да [[мора Роса]] перасякаюць амаль увесь мацярык і падзяляюць Антарктыду на дзве часткі — Усходнюю і Заходнюю, — якія маюць рознае паходжанне і геалагічную будову. Плато Савецкае займае цэнтральную частку Усходняй Антарктыды (вышыня да 4000 м), на поўначы паверхня зніжаецца і ўтварае [[Міжнароднага геафізічнага года нізіну|нізіну Міжнароднага геафізічнага года]]. Уздоўж узбярэжжа горныя хрыбты [[Зямля Вікторыі|Зямлі Вікторыі]], [[Зямля Каралевы Мод|Зямлі Каралевы Мод]], горы Прынс-Чарлз і іншыя.
[[Трансантарктычныя горы]] ўздоўж разломаў ад [[мора Уэдэла]] да [[мора Роса]] перасякаюць амаль увесь мацярык і падзяляюць Антарктыду на дзве часткі — Усходнюю і Заходнюю, — якія маюць рознае паходжанне і геалагічную будову.
Цэнтральную частку Усходняй Антарктыды займае плато Савецкае (вышыня да 4000 м), на поўначы паверхня зніжаецца і ўтварае [[Міжнароднага геафізічнага года нізіну|нізіну Міжнароднага геафізічнага года]]. Уздоўж узбярэжжа горныя хрыбты [[Зямля Вікторыі|Зямлі Вікторыі]], [[Зямля Каралевы Мод|Зямлі Каралевы Мод]], горы Прынс-Чарлз і іншыя.


Паверхня Заходняй Антарктыды значна ніжэйшая, больш расчлянёная, па сутнасці, гэта — група астравоў, злучаных паміж сабой лёдам. Хрыбты размешчаны ў глыбіні мацерыка і на ўзбярэжжы. Самы высокі масіў [[Гара Вінсан|Вінсан]] (5140 м, у гарах [[горы Элсуэрт|Элсуэрт]]). [[Рэльеф]] карэннай скальнай паверхні Антарктыды — чаргаванне горных падняццяў (падлёдавыя горы Гамбурцава і Вярнадскага) і глыбокіх нізін. Тут знаходзіцца найглыбейшая дэпрэсія мацерыка — [[упадзіна Бентлі]], верагодна, рыфтавага паходжання (каля 2555 м ніжэй за ўзровень мора).
Паверхня Заходняй Антарктыды значна ніжэйшая, больш расчлянёная, без ледавіковага покрыва гэта — група астравоў, злучаных паміж сабой лёдам. Хрыбты размешчаны ў глыбіні мацерыка і на ўзбярэжжы. Самы высокі масіў [[Гара Вінсан|Вінсан]] (5140 м, у гарах [[горы Элсуэрт|Элсуэрт]]). [[Рэльеф]] карэннай скальнай паверхні Антарктыды — чаргаванне горных падняццяў (падлёдавыя горы [[Горы Гамбурцава|Гамбурцава]] і [[Горы Вярнадскага|Вярнадскага]]) і глыбокіх нізін. Тут знаходзіцца найглыбейшая дэпрэсія мацерыка — [[упадзіна Бентлі]], верагодна, рыфтавага паходжання (каля 2555 м ніжэй за ўзровень мора).


Антарктыда ўкрытая магутным шчытом мацерыковага [[лёд]]у, не занятая [[ледавік]]амі тэрыторыя каля 0,2—0,3 %  — асобныя горныя вяршыні (''[[нунатак]]і''), хрыбты, невялікія ўчасткі сушы — [[антарктычныя аазісы]]. Агульная плошча зледзянення (пачалося 300 млн гадоў назад, пасля разрыву перамычкі, якая злучала [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвую Амерыку]] і [[Антарктычны паўвостраў]], што прывяло да фарміравання [[Антарктычнае цыркумпалярнае цячэнне|антарктычнага цыркумпалярнага цячэння]] і ізаляцыі прыантарктычных водаў — вядомых сёння як [[Паўднёвы акіян]] — ад [[Сусветны акіян|Сусветнага акіяна]]) 2044 км², аб'ём [[лёд]]у 25 млн км³ (да 90 % сусветнага лёду сушы). Сярэдняя тоўшча [[ледавік]]овага покрыва 1720 м, найбольшая — 4500 м. Калі растане ўвесь антарктычны [[лёд]], узровень Сусветнага акіяна падымецца на 60 м.
Антарктыда ўкрытая магутным шчытом мацерыковага [[лёд]]у, не занятая [[ледавік]]амі тэрыторыя (каля 0,2—0,3 %) — асобныя горныя вяршыні (''[[нунатак]]і''), хрыбты, невялікія ўчасткі сушы — [[антарктычныя аазісы]]. Агульная плошча зледзянення (пачалося 30 млн гадоў назад, пасля разрыву перамычкі, якая злучала [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвую Амерыку]] і [[Антарктычны паўвостраў]], што прывяло да фарміравання [[Антарктычнае цыркумпалярнае цячэнне|антарктычнага цыркумпалярнага цячэння]] і ізаляцыі прыантарктычных водаў — вядомых сёння як [[Паўднёвы акіян]] — ад [[Сусветны акіян|Сусветнага акіяна]]) 12 044 тыс. км², аб’ём [[лёд]]у 25 млн км³ (да 90 % сусветнага лёду сушы). Сярэдняя тоўшча [[ледавік]]овага покрыва 1720 м, найбольшая — 4500 м. Калі растане ўвесь антарктычны [[лёд]], узровень Сусветнага акіяна падымецца на 60 м.


Антарктычны [[ледавік]]овы шчыт з'яўляецца буйнейшым на планеце і пераўзыходзіць бліжэйшы па памерах [[Грэнландскі ледавіковы шчыт]] па плошчы прыкладна ў 10 разоў. Ледавіковы шчыт мае форму купала з павелічэннем крутызны яго паверхні ў кірунку ўзбярэжжа, дзе пераходзіць у ледавіковыя абрывы і шэльфавыя ледавікі. Накапленне лёду на ледавіковым шчыце прыводзіць да цячэння лёду ў зону абляцыі (разбурэння), у якасці якой выступае ўзбярэжжа мацерыка; [[лёд]] адколваецца ў выглядзе [[айсберг]]аў. Гадавы аб'ём абляцыі ацэньваецца ў 2500 км³.
Антарктычны [[ледавік]]овы шчыт з’яўляецца буйнейшым на планеце і пераўзыходзіць бліжэйшы па памерах [[Грэнландскі ледавіковы шчыт]] ў 10 разоў. Ледавіковы шчыт мае форму купала з павелічэннем стромкасці яго паверхні ў кірунку ўзбярэжжа, дзе ён пераходзіць у ледавіковыя абрывы і шэльфавыя ледавікі. Накапленне лёду на ледавіковым шчыце прыводзіць да «цячэння» лёду ў зону абляцыі (разбурэння), якой з’яўляецца ўзбярэжжа мацерыка; [[лёд]] адколваецца ў выглядзе [[айсберг]]аў. Гадавы аб’ём абляцыі ацэньваецца ў 2500 км³.


Асаблівасць Антарктыды — вялікая плошча шэльфавых ледавікоў (да 10 % плошчы, што ўзвышаецца над узроўнем мора). Гэтыя ледавікі з'яўляюцца крыніцай [[айсберг]]аў рэкордных памераў. У летні перыяд (зіма ў паўднёвым паўшар'і) плошча ледавіковага покрыва Антарктыды павялічваецца на 3—4 млн км² у выніку разрастання шэльфавых ледавікоў, перш за ўсё вакол [[Антарктычны паўвостраў|Антарктычнага паўвострава]] і ў [[мора Роса|моры Роса]].
Асаблівасць Антарктыды — вялікая плошча [[шэльфавы ледавік|шэльфавых ледавікоў]] (да 10 % плошчы, што ўзвышаецца над узроўнем мора). Гэтыя ледавікі з’яўляюцца крыніцай [[айсберг]]аў рэкордных памераў. У летні перыяд (зіма ў паўднёвым паўшар’і) плошча ледавіковага покрыва Антарктыды павялічваецца на 3—4 млн км² у выніку разрастання шэльфавых ледавікоў, перш за ўсё вакол [[Антарктычны паўвостраў|Антарктычнага паўвострава]] і ў [[мора Роса|моры Роса]].


==== Геалагічная будова ====
==== Геалагічная будова ====


{{main|Геалагічная будова Антарктыды}}
{{main|Геалогія Антарктыды}}


Большая частка Антарктыды — [[Антарктычная платформа]], астатняя належыць да антарктычнага складкавага пояса, які з'яўляецца працягласцю [[Анды|Андаў]]. [[Карысныя выкапні]]: [[каменны вугаль]], [[жалезныя руды|жалезныя]], [[медныя руды|медныя]] і [[свінцовыя руды]]; знойдзены [[мінерал]]ы з утрыманнем [[бром]]у, [[волава]], [[марганец|марганцу]], [[малібдэн]]у, радовішчы [[графіт]]у і інш.
Большая частка Антарктыды — [[Антарктычная платформа]], астатняя належыць да антарктычнага складкавага пояса, які з’яўляецца працягласцю [[Анды|Андаў]]. [[Карысныя выкапні]]: [[каменны вугаль]], [[жалезныя руды|жалезныя]], [[медныя руды|медныя]] і [[свінцовыя руды]]; знойдзены [[мінерал]]ы з утрыманнем [[бром]]у, [[волава]], [[марганец|марганцу]], [[малібдэн]]у, радовішчы [[графіт]]у і інш.


=== Клімат ===
=== Клімат ===
[[Выява:Antarctic surface temperature.png|right|thumb|300px|Сярэднія зімовыя (злева) і летнія тэмпературы ў Антарктыдзе]]
[[Файл:Antarctic surface temperature.png|right|thumb|300px|Сярэднія зімовыя (злева) і летнія тэмпературы ў Антарктыдзе]]


Кантынентальны (за выключэннем узбярэжжа) [[антарктычны клімат|антарктычны]], халодны і суровы. Пануюць [[антарктычнае паветра|антарктычныя паветраныя масы]], фарміруецца [[антарктычны антыцыклон]]. Сярэднія [[тэмпература|тэмпературы]] зімой ад −20 да −30&nbsp;°C на ўзбярэжжы і ад −60 да −70&nbsp;°C ва ўнутраных раёнах; летам адпаведна ад −10 да −30&nbsp;°C, −40&nbsp;°C.
Кантынентальны (за выключэннем узбярэжжа) [[антарктычны клімат|антарктычны]], халодны і суровы. Пануюць [[антарктычнае паветра|антарктычныя паветраныя масы]], фарміруецца [[антарктычны антыцыклон]]. Сярэднія [[тэмпература|тэмпературы]] зімой ад −20 да −30&nbsp;°C на ўзбярэжжы і ад −60 да −70&nbsp;°C ва ўнутраных раёнах; летам адпаведна ад −10 да −30&nbsp;°C, −40&nbsp;°C.
Радок 34: Радок 35:
Абсалютны мінімум [[тэмпература|тэмпературы]] −89,2&nbsp;°C зафіксаваны ў цэнтральнай частцы на станцыі Усход (Полюс холаду Зямлі) [[Беларусь|беларускім]] палярнікам В. Л. Карпюком.
Абсалютны мінімум [[тэмпература|тэмпературы]] −89,2&nbsp;°C зафіксаваны ў цэнтральнай частцы на станцыі Усход (Полюс холаду Зямлі) [[Беларусь|беларускім]] палярнікам В. Л. Карпюком.


Радыяцыйны баланс адмоўны: да 90 % сонечнай цеплыні адлюстроўваецца снежнай паверхняй і толькі 10 % ідзе на абаграванне мацерыка. Хаця ў Цэнтральнай Антарктыдзе зімой на працягу некалькіх месяцаў працягваецца [[палярная ноч]], гадавая сумарная радыцыя набліжаецца да гадавой сумарнай радыяцыі экватарыяльнай зоны.
Радыяцыйны баланс адмоўны: да 90 % сонечнай цеплыні адлюстроўваецца снежнай паверхняй і толькі 10 % ідзе на абаграванне мацерыка. Хоць ў Цэнтральнай Антарктыдзе зімой на працягу некалькіх месяцаў працягваецца [[палярная ноч]], гадавая сумарная радыцыя набліжаецца да гадавой сумарнай радыяцыі экватарыяльнай зоны.


Ападкі толькі ў выглядзе [[снег]]у: 30—50 мм у цэнтральнай частцы Антарктыды, 700—1000 мм на ўзбярэжжы за год.
Ападкі толькі ў выглядзе [[снег]]у: 30—50 мм у цэнтральнай частцы Антарктыды, 700—1000 мм на ўзбярэжжы за год.


Моцныя штармавыя цыкланічныя і сцёкавыя (абумоўленыя купалападобным рэльефам мацерыка) [[вецер|вятры]] ў прыбрэжных раёнах дасягаюць скорасці 50—60, часам 80 м/с. Самы хуткі [[вецер]] на планеце зафіксіраваў [[Беларусь|беларускі]] палярнік А. А. Гайдашоў на станцыі Ленінградская: 78 м/сек. Таўшчыня слоя сцёку [[паветра]] складае звычайна 200—300 м, з-за вялікай колькасці ледзянога пылу гарызантальная бачнасць пры такіх вятрах вельмі нізкая. Максімальнай моцы сцёкавыя вятры дасягаюць антарктычнай зімой — з [[красавік]]а па [[лістапад]] яны дзьмуюць амаль без перапынку цэлыя суткі, з [[лістапад]]а па [[сакавік]] — у начны час ці калі [[Сонца]] знаходзіцца нізка над гарызонтам. Летам у дзённы час дзякуючы прагрэву прыпаверхнаснага слоя паветра сцёкавыя вятры на ўзбярэжжы спыняюцца.
Моцныя штармавыя цыкланічныя і сцёкавыя (абумоўленыя купалападобным рэльефам мацерыка) [[вецер|вятры]] ў прыбярэжных раёнах дасягаюць хуткасці 50—60, часам 80 м/с. Самы хуткі [[вецер]] на планеце зафіксаваў [[Беларусь|беларускі]] палярнік [[Аляксей Гайдашоў|А. А. Гайдашоў]] на станцыі Ленінградская: 88 м/сек. Таўшчыня слоя сцёку [[паветра]] складае звычайна 200—300 м, з-за вялікай колькасці ледзянога пылу гарызантальная бачнасць пры такіх вятрах вельмі нізкая. Максімальнай моцы сцёкавыя вятры дасягаюць антарктычнай зімой — з [[красавік]]а па [[лістапад]] яны дзьмуюць амаль без перапынку цэлыя суткі, з [[лістапад]]а па [[сакавік]] — у начны час ці калі [[Сонца]] знаходзіцца нізка над гарызонтам. Летам у дзённы час дзякуючы прагрэву прыпаверхнаснага слоя паветра сцёкавыя вятры на ўзбярэжжы спыняюцца.


Нягледзячы на сусветнае пацяпленне, за апошнія 35 гадоў [[тэмпература]] ў Антарктыдзе істотна панізілася. [[Тэмпература]] паветра каля паверхні зніжаецца на 0,7&nbsp;°C кожныя дзесяць гадоў. Гэтая тэндэнцыя ставіць у тупік вучоных, паколькі большасць сцэнарыяў кліматычных змяненняў зыходзяць з таго, што палярныя вобласці планеты павінны хутчэй і інтэнсіўней падвяргацца ўздзеянню глабальнага пацяплення. Працэс раставання Антарктыды ў XXI стагоддзі лічыцца малаверагодным.
Нягледзячы на сусветнае пацяпленне, за апошнія 35 гадоў [[тэмпература]] ў Антарктыдзе істотна панізілася. [[Тэмпература]] паветра каля паверхні зніжаецца на 0,7&nbsp;°C кожныя дзесяць гадоў. Гэтая тэндэнцыя ставіць у тупік вучоных, паколькі большасць сцэнарыяў кліматычных змяненняў зыходзяць з таго, што палярныя вобласці планеты павінны хутчэй і інтэнсіўней падвяргацца ўздзеянню глабальнага пацяплення. Нават частковае раставанне Антарктыды ў XXI стагоддзі лічыцца малаверагодным.


=== Унутраныя воды ===
=== Унутраныя воды ===
[[Файл:GISP2 team photo core37.jpeg|thumb|left|Вучоныя з лядовымі кернамі на станцыі Ўсход над возерам Ўсход, 1990]]

У 1990-х расійскімі вучонымі было выяўлена падлёднае назамярзаючае возера Усход.
У 1990-х расійскімі вучонымі было выяўлена падлёднае назамярзаючае возера Усход.


У студзені 2006 супрацоўнікі амерыканскай геафізічнай абсерваторыі Ламант-Догерці, засноўваючыся на інфармацыі савецкай антарктычнай экспедыцыі 1958—1959, выявілі другое і трэяе па памерах падлёдныя азёры, плошчай 2000 км² и 1600 км² адпаведна, якія знаходзяцца на глыбіні каля 3 км ад паверхні кантынента.
У студзені 2006 супрацоўнікі амерыканскай геафізічнай абсерваторыі Ламант-Догерці, грунтуючыся на інфармацыі савецкай антарктычнай экспедыцыі 1958—1959, выявілі другое і трэяе па памерах падлёдныя азёры, плошчай 2000 км² и 1600 км² адпаведна, якія знаходзяцца на глыбіні каля 3 км ад паверхні кантынента.


Усяго на 2006 год у Антарктыдзе выяўлена крыху больш за сто разнастайных азёраў (прэсных і горка-салёных).
Усяго на 2006 год у Антарктыдзе выяўлена крыху больш за сто разнастайных азёраў (ад прэсных да горка-салёных).


=== Арганічны свет ===
=== Арганічны свет ===
[[Выява:Emperor penguin.jpg|thumb|165px|Імператарскія пінгвіны, мора Роса, Антарктыда]]
[[Файл:Emperor penguin.jpg|thumb|165px|Імператарскія пінгвіны, мора Роса, Антарктыда]]


Для аазісаў характэрны ўмовы тыповых палярных пустыняў. Свабодныя ад лёду ўчасткі ўзбярэжжа і скалы ўкрыты [[Лішайнікі|лішайнікамі]], [[Мохападобныя|імхамі]], [[Водарасці|водарасцямі]] (на Антарктычным паўвостраве — [[папарацепадобныя]], каля 10 відаў кветкавых раслін) і самкнутага покрыва не ўтварае (антарктычныя імхова-лішайнікавыя пустыні). Фаўна своеасаблівая і бедная: з [[Птушкі|птушак]] — [[пінгвін]]ы, [[буравеснік]]і, [[паморнік]]і, знойдзена каля 70 відаў членістаногіх (кляшчы, [[нагахвосткі]], ціхаходы і інш.).
Для аазісаў характэрны ўмовы тыповых палярных пустыняў. Свабодныя ад лёду ўчасткі ўзбярэжжа і скалы ўкрыты [[Лішайнікі|лішайнікамі]], [[Мохападобныя|імхамі]], [[Водарасці|водарасцямі]] (на Антарктычным паўвостраве — [[папарацепадобныя]], каля 10 відаў кветкавых раслін) і самкнутага покрыва не ўтварае (антарктычныя імхова-лішайнікавыя пустыні). Фаўна своеасаблівая і бедная: з [[Птушкі|птушак]] — [[пінгвін]]ы, [[буравеснік]]і, [[паморнік]]і, знойдзена каля 70 відаў членістаногіх (кляшчы, [[нагахвосткі]], ціхаходы і інш.).


Антарктычныя жывёлы цалкам залежаць ад прыбярэжнай экасістэмы Паўднёвага акіяна: з-за скуднасці расліннасці ўсе хоць колькі значныя харчовыя ланцугі прыбярэжных экасістэм пачынаюцца ў водах, якія амываюць Антарктыду. Антарктычныя воды багатыя [[зоапланктон]]ам, які з'яўляецца асновай ланцуга харчавання многіх відаў [[Рыбы|рыб]], [[Кітовыя|кітовых]], [[цюлень|цюленяў]], пінгвінаў. Цалкам сухапутныя жывёлы ў Антарктыдзе адсутнічаюць.
Антарктычныя жывёлы цалкам залежаць ад прыбярэжнай экасістэмы Паўднёвага акіяна: з-за скуднасці расліннасці ўсе хоць колькі значныя харчовыя ланцугі прыбярэжных экасістэм пачынаюцца ў водах, якія амываюць Антарктыду. Антарктычныя воды багатыя [[зоапланктон]]ам, які з’яўляецца асновай ланцуга харчавання многіх відаў [[Рыбы|рыб]], [[Кітовыя|кітовых]], [[цюлень|цюленяў]], пінгвінаў. Цалкам сухапутныя жывёлы ў Антарктыдзе адсутнічаюць.


У прэснаводных азёрах мацерыковых прыбрэжных аазісаў існуюць алігатрофныя экасістэмы, населеныя сіне-зялёнымі водарасцямі, круглымі чарвямі, весланогімі рачкамі і дафніямі. Птушкі залятаюць сюды эпізадычна.
У прэснаводных азёрах мацерыковых прыбрэжных аазісаў існуюць алігатрофныя экасістэмы, населеныя сіне-зялёнымі водарасцямі, круглымі чарвямі, весланогімі рачкамі і дафніямі. Птушкі залятаюць сюды эпізадычна.
Радок 68: Радок 69:


=== Гісторыя вывучэння кантынента ===
=== Гісторыя вывучэння кантынента ===
Пошукі [[Еўропа|еўрапейскімі]] мараплаўцамі [[Terra Australis Incognita|невядомай паўднёвай зямлі]] пачаліся ў [[17 стагоддзе|XVII]] ст. Аднак адкрыццё Антарктыды адбылося толькі ў [[1820]] г., калі [[17 лістапада]] [[ЗША|амерыканскі]] кітабой [[Натаніэль Палмер]], [[16 студзеня|16 (28) студзеня]] [[Расійская імперыя|расійская]] экспедыцыя [[Фадзей Фадзеевіч Белінсгаўзен|Ф.Белінсгаўзена]] і [[Міхаіл Пятровіч Лазараў|М.Лазарава]] і [[18 студзеня|18 (30) студзеня]] [[Вялікабрытанія|брытанская]] экспедыцыя на чале [[Эдвард Брансфілд|Э. Брансфілда]] заўважылі пакрытую [[лёд]]ам [[суша|сушу]]. У канцы [[19 стагоддзе|ХІХ]] стагоддзя ўзрастае цікавасць да Антарктыды, звязаная са змяншэннем колькасці кітоў у Арктыцы. У пачатку [[20 стагоддзе|ХХ]] стагоддзя ў Антарктыдзе пабывалі Р.Скот, Э.Шэклтан, Р.Амундсен, Д.Моўсан, Э.Дрыгальскі і іншыя. У 1911 экспедыцыя Амундсена і ў 1912 Скота дасягнулі Паўднёвага полюса. Пасля Другой сусветнай вайны актывізуецца метэаралагічнае, гляцыялагічнае і геалагічнае вывучэнне Антарктыды. Адзначэнне [[Міжнародны геафізічны год|Міжнароднага геафізічнага года]] падштурхнула адкрыццё палярных станцый рознымі краінамі свету і вядзенне ўзгодненых сістэматычных даследаванняў.
Пошукі [[Еўропа|еўрапейскімі]] мараплаўцамі [[Terra Australis Incognita|невядомай паўднёвай зямлі]] пачаліся ў [[17 стагоддзе|XVII]] ст. Аднак адкрыццё Антарктыды адбылося толькі ў [[1820]] г., калі [[16 студзеня|16 (28) студзеня]] [[Расійская імперыя|расійская]] экспедыцыя [[Фадзей Фадзеевіч Белінсгаўзен|Ф. Белінсгаўзена]] і [[Міхаіл Пятровіч Лазараў|М. Лазарава]] заўважылі пакрытую [[лёд]]ам [[суша|сушу]]. Зрэшты, на права быць першаадкрывальнікамі шостага кантыненту прэтэндуюць англічане і амерыканцы: [[18 студзеня|18 (30) студзеня]] [[Вялікабрытанія|брытанская]] экспедыцыя на чале з [[Эдвард Брансфілд|Э. Брансфілдам]] і [[17 лістапада]] [[ЗША|амерыканскі]] кітабой [[Натаніэль Палмер]] таксама дасягнулі Антарктыды. У 1820-х-1840-х найбольшы ўнёсак у вывучэнне Антарктыды зрабілі француз [[Жуль Себасцьен Сезар Дзюмон-Дзюрвіль|Дзюмон-Дзюрвіль]], брытанцы [[Джэймс Уэдэл]] і [[Джэймс Кларк Рос|Джэймс Рос]]. Нягледзячы на іх экспедыцыі, да 1890-х звесткі аб Антаркыдзе былі вельмі няпоўнымі. Што казаць, калі знакаміты французскі пісьменнік [[Жуль Верн]] у кнізе «[[20 000 лье пад вадой]]» правёў сваіх герояў да Паўднёвага полюса па моры.

У канцы [[19 стагоддзе|ХІХ]] стагоддзя ўзрастае цікавасць да Антарктыды, звязаная са змяншэннем колькасці [[Кіты|кітоў]] у Арктыцы. У 1890-х пачаўся сапраўдны антарктычны даследчы бум. У пачатку [[20 стагоддзе|ХХ]] стагоддзя з геаграфіяй Антарктыды змагаліся такія легендарныя палярнікі як [[Роберт Фалкан Скот|Роберт Скот]], [[Эрнэст Генры Шэклтан|Эрнест Шэклтан]], [[Руаль Амундсен]], [[Дуглас Моўсан]], [[Эрых фон Дрыгальскі]] і іншыя. У 1911 экспедыцыя Амундсена і ў 1912 Скота дасягнулі Паўднёвага полюса.

Пасля Другой сусветнай вайны актывізуецца метэаралагічнае, гляцыялагічнае і геалагічнае вывучэнне Антарктыды. Адзначэнне [[Міжнародны геафізічны год|Міжнароднага геафізічнага года]] у 1957—1958 падштурхнула самыя развітыя краіны свету да адкрыцця цэлай сеткі палярных станцый (у тым ліку і ўнутры мацерыка) і вядзення ўзгодненых сістэматычных даследаванняў. У канцы ХХ — пачатку ХХІ стагоддзя найбольшы вопыт і дасягненні ў даследваннях антарктыкі маюць ЗША, Расія, [[Францыя]], Вялікабрытанія, [[Новая Зеландыя]]. Далучаюцца і навыя гульцы: [[Кітай]], [[Японія]], [[Паўднёва-Афрыканская рэспубліка|ПАР]] і інш.


=== Статус Антарктыды ===
=== Статус Антарктыды ===
⚫
Антарктыда як частка Антарктыкі, з’яўляецца міжнароднай тэрыторыяй, статус якой рэгулюецца [[Дагавор аб Антарктыцы|Дагаворам аб Антарктыцы]]. Устаноўлена, што ўсе тэрытарыяльныя прэтэнзіі ў Антарктыцы «замарожваюцца», і што Антарктыка выкарыстоўваецца толькі ў мірных мэтах.
⚫
[[Выява:Antarctic Region.png|thumb|220px||Тэрытарыяльныя прэтэнзіі ў Антарктыдзе]]

⚫
Антарктыда, як частка Антарктыкі, з'яўляецца міжнароднай тэрыторыяй, статус якой рэгуліруецца [[Дагавор аб Антарктыцы (1 студзеня 1959, Вашынгтон)|Дагаворам аб Антарктыцы]]. Устаноўлена, што ўсе тэрытарыяльныя прэтэнзіі ў Антарктыцы «замарожваюцца», і што Антарктыка выкарыстоўваецца толькі ў мірных мэтах.


[[Файл:Flag of the Antarctic Treaty.svg|thumb|Сцяг [[Дагавор аб Антарктыцы|Дагавора аб Антарктыцы]]]]
Насённяшні дзень некаторыя дзяржавы працягваюць прэтэндаваць на тэрыторыі ў Антарктыдзе. Так, [[Нарвегія]] прэтэндуе на тэрыторыю, якая большаю за тэрыторыю самой Нарвегіі ў дзесяць разоў. [[Аўстралія]] лічыць сваёй амаль палову Антарктыды і спрачаецца з [[Францыя]]й за Зямлю Адэлі. [[Чылі]] з [[Аргенціна]]й прэтэндуюць практычна на адну і тую ж тэрыторыю — на Антарктычны паўвостраў, які яны нават па-рознаму называюць. На вялізарныя тэрыторыі претэндуюць [[Вялікабрытанія]] і [[Новая Зеландыя]].
Насённяшні дзень некаторыя дзяржавы працягваюць прэтэндаваць на тэрыторыі ў Антарктыдзе. Так, [[Нарвегія]] прэтэндуе на тэрыторыю, якая большаю за тэрыторыю самой Нарвегіі ў дзесяць разоў. [[Аўстралія]] лічыць сваёй амаль палову Антарктыды і спрачаецца з [[Францыя]]й за Зямлю Адэлі. [[Чылі]] з [[Аргенціна]]й прэтэндуюць практычна на адну і тую ж тэрыторыю — на Антарктычны паўвостраў, які яны нават па-рознаму называюць. На вялізарныя тэрыторыі претэндуюць [[Вялікабрытанія]] і [[Новая Зеландыя]].


Асаблівую пазіцыю займаюць [[Злучаныя Штаты Амерыкі|ЗША]] і [[Расія]] (раней — [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]), якія заявілі, што могуць выставіць свае тэрытарыяльныя прэтэнзіі, хаця пакуль гэтага не рабілі.
Асаблівую пазіцыю займаюць [[Злучаныя Штаты Амерыкі|ЗША]] і [[Расія]] (раней — [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]), якія заявілі, што могуць выставіць свае тэрытарыяльныя прэтэнзіі, хаця пакуль гэтага не рабілі.


Ваенная дзейнасць у Антарктыдзе забаронена. Ваенны персанал дзяржаў-удзельніц можа выкарыстоўвацца толькі ў мэтах правядзення навуковых даследаванняў. Антарктыда — цалкам [[Нейтралізацыя|нейтралізаваная]] і [[Дэмілітарызацыя|дэмілітарызаваная]] тэрыторыя свету. У насельніцтва станцый і ўдзельнікаў экспедыцый няма зброі (акрамя ракетніц) з прычыны поўнай адсутнасці драпежных звяроў.
Ваенная дзейнасць у Антарктыдзе забаронена. Ваенны персанал дзяржаў-удзельніц дагавора можа выкарыстоўвацца толькі ў мэтах правядзення навуковых даследаванняў. Антарктыда — цалкам [[Нейтралізацыя|нейтралізаваная]] і [[Дэмілітарызацыя|дэмілітарызаваная]] тэрыторыя свету. У насельніцтва станцый і ўдзельнікаў экспедыцый няма зброі (акрамя ракетніц) з прычыны поўнай адсутнасці драпежных звяроў.


=== Насельніцтва ===
=== Насельніцтва ===
З-за суровасці клімату ў Антарктыдзе няма пастаяннага насельніцтва. Часовае насельніцтва, якое базуецца на навуковых станцыях, складае ад 5000 чалавек летам да 1000 чалавек зімой. На сёняшні дзень больш за 40 краін маюць у Антарктыдзе навуковыя станцыі. Да ліку пастаянных антарктычных аператараў належыць большасць вялікіх і высокаразвітых краін. [[Файл:A Scientist Shows Secretary Kerry a map of Areas of Concern in the Western Antarctic ice Shelf at Crary Labs at McMurdo Station (30928351985).jpg|thumb|Навуковец распавядае дзяржсакратару [[Джон Керы|Керы]] аб праблемах шэльфавага ледавіка Роса, станцыя [[Мак-Мёрда]]]]Чвэрць жыхароў Антарктыкі прапісаны на амерыканскай станцыі Мак-Мёрда. Раўнютка на Паўднёвым полюсе дзейнічае яшчэ адна амерыканская станцыя [[Амундсен-Скот (антарктычная станцыя)|Амундсен-Скот]]. У адным з самых суровых месцаў Усходняй Антарктыды кідае выклі прыродзе знакамітая расійская [[Усход (антарктычная станцыя)|станцыя Усход]].


А ўвогуле ў канцы 2010-х існуе больш за 100 антарктычных станцый (пастаянна дзеючыя і сезонныя). Да ліку апоншіх адносіцца і [[Беларуская антарктычная станцыя]] (Гара Вячэрняя)
З-за суровасці клімату ў Антарктыдзе няма пастаяннага насельніцтва. Часовае насельніцтва, якое базіруецца на навуковых станцыях, складае ад 4000 чалавек летам да 1000 чалавек зімой.

На сёняшні дзень 28 краін маюць у Антарктыдзе навуковыя станцыі. Да ліку пастаянных антарктычных аператараў належыць большасць індустрыяльна развітых краін. Зараз існуе 84 станцыі (пастаянна дзеючыя і сезонныя).


⚫
З мэтай мець карэнных антарктыдцаў на выпадак дзяльбы кантынента некаторыя краіны арганізуюць на сваіх станцыях роды. Першае немаўля з’явілася на свет у Антарктыдзе 7 студзеня 1978 на [[Аргенціна|аргенцінскай]] станцыі. З таго часу ў Антарктыдзе нарадзілася каля дзесятка дзяцей. Некалькі памерлых палярнікаў былі тут і пахаваны.
⚫
Антарктыдзе прысвоены інтэрнэт-дамен верхняга ўзроўню.aq і тэлефонны прэфікс +672.


⚫
Антарктыдзе прысвоены інтэрнэт-дамен верхняга ўзроўню.aq і тэлефонны прэфікс +672. У Аннарктыцы дзейнічаюць два [[банкамат]]ы.
⚫
З мэтай мець карэнных антарктыдцаў на выпадак дзяльбы кантынента некаторыя краіны арганізуюць на сваіх станцыях роды. Першае немаўля з'явілася на свет у Антарктыдзе 7 студзеня 1978 на [[Аргенціна|аргенцінскай]] станцыі. З таго часу ў Антарктыдзе нарадзілася каля дзесятка дзяцей. Некалькі памерлых палярнікаў былі тут і пахаваны.


=== Практычнае значэнне Антарктыды ===
=== Практычнае значэнне Антарктыды ===


==== Навуковае ====
⚫
Антарктыда — апошні рэсурсны рэзерв чалавецтва, апошняе месца, дзе можна будзе здабываць мінеральную сыравіну пасля яе вычарпання на пяці абжытых мацерыках. Гэта таксама амаль 90 % сусветных запасаў прэснай вады.
⚫
У Антарктыдзе праводзяцца назіранні за кліматычнымі і метэаралагічнымі працэсамі, якія з’яўляюцца кліматаўтваральнымі фактарамі для ўсёй Зямлі. Вывучаюцца ўздзеянні космасу і працэсы, што адбываюцца ў зямной кары. Існуе не менш дзясятка кірункаў фундаментальных навуковых даследаванняў, цалкам завязаных на Антарктыду.


⚫
[[Гляцыялогія]] ўжо сёння прыносіць сур’ёзныя навуковыя вынікі аб тым, якой была Зямля сто, тысячу, сотні тысяч гадоў назад. У лядовым покрыве Антарктыды аказаліся запісанымі звесткі аб клімаце і складзе атмасферы за апошнія сто тысяч гадоў. Па хімічным саставе розных слаёў лёду вызначаецца ўзровень сонечнай актыўнасці на працягу апошніх стагоддзяў. Падлёдныя азёры Антарктыды даюць унікальны шанц даследаваць мікраарганізмы, якія жылі мільёны гадоў назад.
⚫
Тут праводзяцца назіранні за кліматычнымі і метэаралагічнымі працэсамі, якія з'яўляюцца кліматаўтваральнымі фактарамі для ўсёй Зямлі. Вывучаюцца ўздзеянні космасу і працэсы, што адбываюцца ў зямной кары. Існуе не менш дзясятка кірункаў фундаментальных навуковых даследаванняў, цалкам завязаных на Антарктыду.


⚫
Антарктычныя станцыі, размешчаныя па ўсяму перыметру мацерыка, ствараюць ідэальныя магчымасці для маніторынгу сейсмічнай актыўнасці па ўсёй планеце. У Анатарктыцы праходзяць тэсціраванне тэхналогіі, якія ў бліжэйшай будучыні планіруецца выкарыстоўваць для даследавання, асваення і каланізацыі [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяца]] і [[Марс]]а.
⚫
[[Гляцыялогія]] ўжо сёння прыносіць сур'ёзныя навуковыя рэзультаты аб тым, якой была Зямля сто, тысячу, сотні тысяч гадоў назад. У лядовым покрыве Антарктыды аказаліся запісанымі звесткі аб клімаце і складзе атмасферы за апошнія сто тысяч гадоў. Па хімічным саставе розных слаёў лёду вызначаецца ўзровень сонечнай актыўнасці на працягу апошніх стагоддзяў.


==== Эканамічнае ====
Падлёдныя азёры Антарктыды даюць унікальны шанц даследаваць мікраарганізмы, якія жылі мільёны гадоў назад.
⚫
[[Файл:Antarctic Region.png|thumb|220px||Тэрытарыяльныя прэтэнзіі ў Антарктыдзе]]

⚫
Антарктыда — апошні рэсурсны рэзерв чалавецтва, апошняе месца, дзе можна будзе здабываць мінеральную сыравіну пасля яе вычарпання на пяці абжытых мацерыках. Гэта таксама амаль 90 % сусветных запасаў прэснай вады. У выпадку падзелу Антарктыды, дзяржава-гаспадар антарктычнага сектара атрымае пад свой кантроль суднаходныя фарватары, рыбныя рэсурсы і багатыя карыснымі выкапнямі шэльфы Сусветнага акіяна. Гаспадарчая дзейнасць ажыццяўляецца ў галіне палярнага, у тым ліку экстрэмальнага, турызму.
Антарктычныя базы, размешчаныя па ўсяму перыметру мацерыка, ствараюць ідэальныя магчымасці для маніторынгу сейсмічнай актыўнасці па ўсёй планеце.

⚫
На антарктычных базах праходзяць тэсціраванне тэхналогіі, якія ў бліжэйшай будучыні планіруецца выкарыстоўваць для даследавання, асваення і каланізацыі [[Месяц, спадарожнік Зямлі|Месяца]] і [[Марс]]а.


Высокую рынкавую цану мае генетычная інфармацыя, што ўтрымліваецца ў антарктычнай флоры і фаўне. Сярод краін, якія здабываюць мікраарганізмы ў Антарктыцы разгарнулася [[Мікрабіялогія|мікрабіялагічная]] і [[Фармакалогія|фармакалагічная]] гонка. У ЗША пададзена заяўка на патэнт [[антыфрыз]]а, створанага на аснове антарктычных мікраарганізмаў. [[Іспанія|Іспанскай]] кампаніяй атрыманы патэнт на выкарыстаннеў [[Медыцына|медыцыне]] [[глікапратэін]]а з антарктычных [[бактэрыі|бактэрый]], які валодае моцнымі зажыўляльнымі ўласцівасцямі. У [[Германія|Германіі]] запатэнтаваны экстракт з зялёных водарасцей, які актыўна прымяняецца ў касметалогіі.
Высокую рынкавую цану мае генетычная інфармацыя, што ўтрымліваецца ў антарктычнай флоры і фаўне. Сярод краін, якія здабываюць мікраарганізмы ў Антарктыцы разгарнулася [[Мікрабіялогія|мікрабіялагічная]] і [[Фармакалогія|фармакалагічная]] гонка. У ЗША пададзена заяўка на патэнт [[антыфрыз]]а, створанага на аснове антарктычных мікраарганізмаў. [[Іспанія|Іспанскай]] кампаніяй атрыманы патэнт на выкарыстаннеў [[Медыцына|медыцыне]] [[глікапратэін]]а з антарктычных [[бактэрыі|бактэрый]], які валодае моцнымі зажыўляльнымі ўласцівасцямі. У [[Германія|Германіі]] запатэнтаваны экстракт з зялёных водарасцей, які актыўна прымяняецца ў касметалогіі.


==== Ваеннае ====
Антарктыда — выдатная стратэгічная база для акустычнай тамаграфіі акіяна, адсочвання падводных лодак, фіксіравання ядзерных выпрабаванняў, вывучэння параметраў руху касмічных спадарожнікаў. Згодна з некаторымі крыніцамі, антарктычныя станцыі выкарыстоўваліся для ўдакладнення разлікаў траекторый міжкантынентальных балістычных ракет СССР і ЗША.
Антарктыда — выдатная стратэгічная база для акустычнай тамаграфіі акіяна, адсочвання падводных лодак, фіксіравання ядзерных выпрабаванняў, вывучэння параметраў руху касмічных спадарожнікаў. Згодна з некаторымі крыніцамі, антарктычныя станцыі выкарыстоўваліся для ўдакладнення разлікаў траекторый міжкантынентальных балістычных ракет СССР і ЗША.


⚫
=== Беларусы у Антарктыдзе ===
Гаспадарчая дзейнасць можа ажыццяўляцца ў галіне палярнага, у тым ліку экстрэмальнага, турызма.
{{main|Беларусы ў Антарктыдзе}}

У выпадку падзелу Антарктыды, дзяржава-гаспадар антарктычнага сектара атрымае пад свой кантроль суднаходныя фарватары, рыбныя рэсурсы і багатыя карыснымі выкапнямі шэльфы Сусветнага акіяна.

⚫
=== Беларусь у Антарктыдзе ===


==== Гісторыя ====
==== Гісторыя ====
Рэспубліка Беларусь мае багатыя традыцыі вывучэння і асваення Антарктыкі. Беларусы прымалі актыўны ўдзел у даследваннях у складзе савецкіх антарктычных экспедыцый. Пачынаючы з 1957, у розныя гады ў палярных экспедыцыях удзельнічала звыш 100 беларусаў. У асноўным гэта былі навукоўцы: эколагі, метэаролагі, гідролагі.


⚫
Першым палярнікам Беларусі быў В. К. Шымановіч, удзельнік другой комплекснай антарктычнай экспедыцыі (1957). Бадай што, самай легендарнай асобай стаў берасцеец Ф. Ф. Кабот., удзельнік дзвюх савецкіх антарктычных экспедыцый. Гэта аб ім пісалі газеты ўсяго свету, калі ён, не будучы ўрачом, выдаліў апендыцыт ўрачу станцыі [[Леанід Рогазаў|Леаніду Рогазаву]]. Аперацыя праходзіла без наркозу паслядоўна па ўказаннях самога ўрача і прайшла паспяхова.
Рэспубліка Беларусь мае багатыя традыцыі ў вывучэнні і асваенні Антарктыкі. Пачынаючы з 1957 у розныя гады ў палярных экспедыцыях удзельнічала звыш 100 чалавек. У асноўным гэта былі супрацоўнікі [[Дэпартамент па гідраметэаралогіі Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя Рэспублікі Беларусь|Рэспубліканскага гідраметцэнтра]] [[Мінск|г. Мінска]], гідраметэаралагічнай службы іншых беларускіх гарадоў, а таксама [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] і [[Дэпартамент па авіяцыі Міністэрства транспарту і камунікацый Рэспублікі Беларусь|Дэпартамента па авіяцыі Міністэрства транспарту і камунікацый Рэспублікі Беларусь]].


⚫
Вялікі ўклад палярнікаў Беларусі ў даследаванні Антарктыды адлюстраваны ў многіх навуковых працах. Супрацоўнікі Рэспубліканскага гідраметцэнтра, удзельнікі савецкай антарктычнай экспедыцыі, зафіксавалі ў 1983 на станцыі Усход самую нізкую [[тэмпература|тэмпературу]] на планеце: — 89,2&nbsp;°C (Карпюк В. Л.); у 1989 на станцыі Ленінградская самы моцны [[вецер]] на планеце: 78 м/сек. ([[Аляксей Гайдашоў|Гайдашоў А. А.]])
⚫
Першым палярнікам Беларусі быў В. К. Шымановіч, удзельнік другой комплекснай антарктычнай экспедыцыі (1957). Самай легендарнай асобай сярод жыхароў [[Брэст]]а стаў Ф. Ф. Кабот. У гады вайны — марак-падводнік на Паўночным і Балтыйскім флатах. Адразу пасля вайны год правёў на ільдзіне ў [[Паўночны Ледавіты акіян|Паўночным Ледавітым акіяне]], удзельнік дзвюх савецкіх антарктычных экспедыцый. Гэта аб ім пісалі газеты ўсяго свету, які, не будучы ўрачом, зрабіў аперацыю апендыцыту ўрачу станцыі. Аперацыя праходзіла без наркозу паслядоўна па ўказаннях самога ўрача і прайшла паспяхова.

⚫
Вялікі ўклад палярнікаў Беларусі ў даследаванні Антарктыды адлюстраваны ў многіх навуковых працах. Супрацоўнікі Рэспубліканскага гідраметцэнтра, удзельнікі савецкай антарктычнай экспедыцыі, зафіксіравалі ў 1983 на станцыі Усход самую нізкую [[тэмпература|тэмпературу]] на планеце: мінус 89,2 градусы па Цэльсію (Карпюк В. Л.), у 1989 на станцыі Ленінградская самы моцны [[вецер]] на планеце: 78 м/сек. (Гайдашоў А. А.)


==== Сучасны перыяд ====
==== Сучасны перыяд ====
[[Файл:Аляксей Гайдашоў.jpg|thumb|[[Аляксей Гайдашоў]] распавядае школьнікам аб 10-й антарктычнай экспедыцыі, травень 2018]]
Пасля набыцця незалежнасці Рэспубліка Беларусь страціла цікавасць да ледзянога кантыненту, але ў 2006 паўднёвыя палярныя даследванні былі адроджаны. Да іх былі прыцягнуты і старыя савецкія палярнікі ([[Аляксей Гайдашоў]], [[Юрый Рыгоравіч Гігіняк|Юрый Гігіняк]]), і пляяда маладых. Перадавая група беларускіх вучоных была накіраваная на станцыю ў лістападзе 2006. Такім чынам, пачатак самастойнай прысутнасці Беларусі ў Антарктыдзе супаў з [[Міжнародны палярны год|Міжнародным палярным годам]], якім аб’яўлены 2007-ы. Для вядзення пастаяннай навуковай работы і круглагадовага пражывання неабходна было мадэрнізаваць электраабсталяванне станцыі, а таксама ўстанавіць новае ацяпляльнае і навуковае абсталяванне. З моманту перадачы ў эфір першай зводкі назіранняў, перш за ўсё метэаралагічных назіранняў Беларусь стала паўнавартасным удзельнікам [[Дагавор аб Антарктыцы|Дагавора аб Антарктыцы]].


⚫
У 2007 годзе на ўрачыстым паседжанні беларускіх палярнікаў, прывечаным 50-годдзю пачатку даследаванняў Антарктыды, пад эгідай [[Беларускае геаграфічнае таварыства|Беларускага геаграфічнага таварыства]] быў створаны аддзел палярных даследаванняў. Аб’яднанне беларускіх палярнікаў дазволіць прафесіянальна ажыццяўляць грамадскую каардынацыю як на этапе падрыхтоўкі, так і рэалізацыі нацыянальных антарктычных даследаванняў.
У цяперашні час прапрацоўваецца пытанне аб адкрыцці ўласнай станцыі і значным пашырэнні навукова-даследчых работ спецыялістамі Беларусі ў Антарктыдзе. Для стварэння беларускай станцыі будзе выкарыстана бязвыплатна перадаваемая Расіяй палявая база, размешчаная ў раёне гары Вячэрняя на ўзбярэжжы мора Касманаўтаў (непадалёку ад закансервіраванай савецкай станцыі «Маладзёжная», калісьці — «сталіцы» савецкай Антарктыды).

Расійскія даследчыкі зацікаўлены ва ўдзеле Беларусі ў антарктычным праекце і прысутнасці на мацерыку. Супрацоўніцтва з беларусамі дазволіць расіянам працягваць даследаванні, якія зараз знаходзяцца пад пагрозай спынення з-за недахопу фінансіравання. У сваю чаргу, супрацоўніцтва з Расіяй дазволіла Беларусі пазбегнуць затрат у 10 млн доллараў на ўзвядзенне станцыі з нуля і яшчэ прыкладна столькі ж на фрахт суднаў для дастаўкі паліва, харчавання і абсталявання на антарктычны мацярык.

Абмяркоўваецца праграма супрацоўніцтва з [[Францыя|французскімі]] палярнікамі.

Перадавая група беларускіх вучоных была накіраваная на станцыю ў лістападзе 2006. Для вядзення пастаяннай навуковай работы і круглагадовага пражывання неабходна было мадэрнізіраваць электраабсталяванне станцыі, а таксама ўстанавіць новае ацяпляльнае і навуковае абсталяванне. Афіцыйнае адкрыццё станцыі адбываецца з моманту перадачы ў эфір першай зводкі назіранняў, перш за ўсё метэаралагічных. Паўнавартасным удзельнікам Дагавора аб Антарктыцы краіна лічыцца толькі тады, калі яна ў круглагадовым рэжыме папаўняе інфармацыяй сусветны банк даных і актыўна ўдзельнічае ва ўсіх міжнародных працэсах, якія адбываюцца ў рамках Дагавора.

⚫
Такім чынам, пачатак самастойнай прысутнасці Беларусі ў Антарктыдзе супаў з [[Міжнародны палярны год|Міжнародным палярным годам]], якім аб'яўлены 2007-ы. У 2007—2010 праведзеныя тры беларускія антарктычныя экспедыцыі. За гэты час у Антарктыдзе пабывалі 12 беларускіх спецыялістаў.

==== Дзяржаўнае кіраванне дзейнасцю ў Антарктыдзе ====

Адкрыццё станцыі і вядзенне навуковых даследаванняў прадугледжана [[Дзяржаўная мэтавая праграма «Маніторынг палярных раёнаў Зямлі... на перыяд да 2015 года»|Дзяржаўнай мэтавай праграмай «Маніторынг палярных раёнаў Зямлі і забеспячэнне дзейнасці арктычных і антарктычных экспедыцый на 2007—2010 гады і на перыяд да 2015 года»]].

11 мая 2011 [[Урад Рэспублікі Беларусь|Урадам Беларусі]] зацверджаная Дзяржаўная праграма «Маніторынг палярных раёнаў Зямлі і забеспячэнне дзейнасці арктычных і антарктычных экспедыцый на 2011—2015 гады». Новая праграма прадугледжвае правядзенне навуковых даследаванняў і маніторынгу стану прыроднага асяроддзя палярных раёнаў Зямлі, накіраваных на атрыманне Беларуссю статусу раўнапраўнага ўдзельніка сусветнага працэсу па даследаванні і выкарыстанні палярных раёнаў, забеспячэнне доўгатэрміновых палітычных, эканамічных і навуковых інтарэсаў краіны ў палярных абласцях Зямлі, выкананне міжнародных абавязацельстваў у рамках Дагавора аб Антарктыцы і атрыманне статусу кансультатыўнага боку.


⚫
У 2007—2010 праведзеныя тры беларускія антарктычныя экспедыцыі. За гэты час у Антарктыдзе пабывалі 12 беларускіх спецыялістаў.
==== Грамадская актыўнасць ====


11 мая 2011 [[Урад Рэспублікі Беларусь|Урадам Беларусі]] зацверджаная Дзяржаўная праграма «Маніторынг палярных раёнаў Зямлі і забеспячэнне дзейнасці арктычных і антарктычных экспедыцый на 2011—2015 гады». З таго значна пашырыўся аб’ём навукова-даследчых работ спецыялістамі з Беларусі ў Антарктыдзе, часу вядзецца будаўніцтва ўласнай станцыі на базе гары Вячэрняй. Для стварэння [[Беларуская антарктычная станцыя|беларускай станцыі]] выкарыстоўваецца бязвыплатна перадаваемая Расіяй палявая база на ўзбярэжжы мора Касманаўтаў (непадалёку ад закансерваванай савецкай станцыі «Маладзёжная», калісьці — «сталіцы» савецкай Антарктыды). Станам на люты 2016 года, у Антарктыдзе ўжо працуюць першыя тры модулі беларускай антарктычнай станцыі. Усяго плануецца пабудаваць каля 12-15 модуляў, разлічаных прыкладна на 12 чалавек.
⚫
Дзеля спрыяння ўліку досведу знаходжання беларусаў на гэтым кантыненце пры разгортванні будучых даследаванняў, на ўрачыстым паседжанні беларускіх палярнікаў, якое было прысвечана 50-годдзю пачатку даследаванняў Антарктыды, пад эгідай [[Беларускае геаграфічнае таварыства|Беларускага геаграфічнага таварыства]] быў створаны аддзел палярных даследаванняў. Аб'яднанне беларускіх палярнікаў дазволіць прафесіянальна ажыццяўляць грамадскую каардынацыю як на этапе падрыхтоўкі, так і рэалізацыі нацыянальных антарктычных даследаванняў. Прыярытэтны кірунак дзейнасці аддзела — выкарыстанне накопленага інтэлектуальнага і практычнага патэнцыялу па вывучэнню палярных раёнаў Зямлі і забеспячэнню дзейнасці арктычных і антарктычных экспедыцый.


=== Іншыя постсавецкія дзяржавы ў Антарктыдзе ===
=== Іншыя постсавецкія дзяржавы ў Антарктыдзе ===
Радок 156: Радок 143:
* [[Новая Паўднёвая Грэнландыя]] — [[востраў-прывід]]
* [[Новая Паўднёвая Грэнландыя]] — [[востраў-прывід]]


<gallery>
File: 061212-nordkapp.jpg
File:GletscherMM.jpg
File:Fryxellsee Opt.jpg
File:Mount Erebus Aerial 2.jpg
File:Aurore australe - Aurora australis.jpg
</gallery>
{{зноскі}}
== Спасылкі ==
== Спасылкі ==
* [http://www.scar.org/ Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR)]
* [http://www.scar.org/ Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR)]
* [http://south.aari.nw.ru/ Российская Антарктическая Экспедиция (РАЭ)]
* [http://south.aari.nw.ru/ Российская Антарктическая Экспедиция (РАЭ)]
* [http://usarc.usgs.gov/ United States Antarctic Resource Center (USARC)]
* [http://usarc.usgs.gov/ United States Antarctic Resource Center (USARC)] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20051030114935/http://usarc.usgs.gov/ |date=30 кастрычніка 2005 }}
* [http://www.antarctica.ac.uk/ British Antarctic Survey]
* [http://www.antarctica.ac.uk/ British Antarctic Survey]
* [http://www.pogoda.by/press-release/antarctica.html Беларусь в Антарктиде]
* [http://www.pogoda.by/press-release/antarctica.html Беларусь в Антарктиде]
* [http://apcbg.org Баўгарская камісія антарктычных найменьняў]
* [http://apcbg.org Баўгарская камісія антарктычных найменьняў]
{{Commons|Antartica|Антарктыда}}

{{Рэгіёны}}
{{Рэгіёны}}

{{Бібліяінфармацыя}}
{{Бібліяінфармацыя}}


[[Катэгорыя:Кантыненты]]
[[Катэгорыя:Кантыненты]]
[[Катэгорыя:Антарктыка]]
[[Катэгорыя:Антарктыка]]
[[Катэгорыя:Антарктыда]]
[[Катэгорыя:Антарктыда| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]

Актуальная версія на 20:49, 9 сакавіка 2024

Антарктыда
Выява
Спадарожнікавы фатаздымак Антарктыды
Названа ад анты-[d] і Арктыка
Этнахаронім Antarcticain, Antarcticaine, Antartidanhën, Antartidanhon, Antartiku, Antartiko, Antartiko, Antartiko, antártica, antártico і Antarctican
Знаходзіцца ў адміністрацыйнай адзінцы
Часавы пояс UTC-4, UTC-3, UTC+0, UTC+03:00, UTC+5, UTC+6, UTC+7, UTC+8, UTC+10, UTC+11 і UTC+12
Знаходзіцца ў межах геаграфічнага аб’екта Паўднёвае паўшар’е
Геаданыя Data:Antarctica.map
Найвышэйшы пункт Гара Вінсан
Найніжэйшы пункт Bentley Subglacial Trench[d]
Колькасць насельніцтва
  • 1 100 чал. (2009)[1]
Першаадкрывальнік Міхаіл Лазараў, Фадзей Фадзеевіч Белінсгаўзен і Першая руская антарктычная экспедыцыя
Плошча
  • 14 200 000 км²
Дамен верхняга ўзроўня .aq
Дэ-юрэ на падставе Дагавор аб Антарктыцы
Выява карты
Рэльефная пазіцыйная карта
Геаграфія тэмы geography of Antarctica[d]
Максімальная тэмпература 17,5 °C[2]
Тэлефонны код краіны +672
Катэгорыя для знятых тут фільмаў Category:Films shot in Antarctica[d]
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Антарктыда (грэч. ανταρκτικός — супрацьлегласць Арктыцы) — мацярык у паўднёвым паўшар’і, у межах Паўднёвага палярнага круга, займае цэнтральную частку Антарктыкі. Цэнтр Антарктыды прыкладна супадае з паўднёвым геаграфічным полюсам. Плошча 12,4 млн км² (13,9 млн км² разам з астравамі і шэльфавымі ледавікамі, што ў 68 разоў больш за плошчу Беларусі). Берагі Антарктыды (больш за 30 тыс. км) зрэзаны слаба. Пераважаюць ледавіковыя абрывы вышынёй 20—100 м. Абмываецца Паўднёвым акіянам (моры Уэдэла, Лазарава, Рысер-Ларсена, Касманаўтаў, Садружнасці, Дэйвіса, Моўсана, Дзюрвіля, Роса, Амундсена, Белінсгаўзена). У напрамку да Паўднёвай Амерыкі цягнецца вузкі Антарктычны паўвостраў. На востраве Роса ў моры Роса ўзвышаецца дзеючы вулкан Эрэбус (3794 м).

Прырода[правіць | правіць зыходнік]

Рэльеф і геалагічная будова мацерыка[правіць | правіць зыходнік]

Рэльеф і ледавіковае покрыва[правіць | правіць зыходнік]

Тапаграфічная карта Антарктыды па выдаленні лядовага шчыта і разлічанага павышэння ўзроўню вады. Такім чынам, на карце паказаны магчымы выгляд Антарктыды 35 мільёнаў гадоў таму, калі Зямля была нагэтулькі цёплай, што лядовыя шчыты не маглі ўтварыцца.

Антарктыда — самы высокі кантынент на Зямлі. Сярэдняя вышыня з улікам ледавіковага покрыва 2040 м (для параўнання, Азія — 950 м, Аўстралія — 350 м). Сярэдняя вышыня карэннай падлёднай паверхні 410 м (значная частка ляжыць ніжэй за ўзровень мора). Большая частка Антарктыды — пласкагор'е.

Трансантарктычныя горы ўздоўж разломаў ад мора Уэдэла да мора Роса перасякаюць амаль увесь мацярык і падзяляюць Антарктыду на дзве часткі — Усходнюю і Заходнюю, — якія маюць рознае паходжанне і геалагічную будову.

Цэнтральную частку Усходняй Антарктыды займае плато Савецкае (вышыня да 4000 м), на поўначы паверхня зніжаецца і ўтварае нізіну Міжнароднага геафізічнага года. Уздоўж узбярэжжа горныя хрыбты Зямлі Вікторыі, Зямлі Каралевы Мод, горы Прынс-Чарлз і іншыя.

Паверхня Заходняй Антарктыды значна ніжэйшая, больш расчлянёная, без ледавіковага покрыва гэта — група астравоў, злучаных паміж сабой лёдам. Хрыбты размешчаны ў глыбіні мацерыка і на ўзбярэжжы. Самы высокі масіў Вінсан (5140 м, у гарах Элсуэрт). Рэльеф карэннай скальнай паверхні Антарктыды — чаргаванне горных падняццяў (падлёдавыя горы Гамбурцава і Вярнадскага) і глыбокіх нізін. Тут знаходзіцца найглыбейшая дэпрэсія мацерыка — упадзіна Бентлі, верагодна, рыфтавага паходжання (каля 2555 м ніжэй за ўзровень мора).

Антарктыда ўкрытая магутным шчытом мацерыковага лёду, не занятая ледавікамі тэрыторыя (каля 0,2—0,3 %) — асобныя горныя вяршыні (нунатакі), хрыбты, невялікія ўчасткі сушы — антарктычныя аазісы. Агульная плошча зледзянення (пачалося 30 млн гадоў назад, пасля разрыву перамычкі, якая злучала Паўднёвую Амерыку і Антарктычны паўвостраў, што прывяло да фарміравання антарктычнага цыркумпалярнага цячэння і ізаляцыі прыантарктычных водаў — вядомых сёння як Паўднёвы акіян — ад Сусветнага акіяна) 12 044 тыс. км², аб’ём лёду 25 млн км³ (да 90 % сусветнага лёду сушы). Сярэдняя тоўшча ледавіковага покрыва 1720 м, найбольшая — 4500 м. Калі растане ўвесь антарктычны лёд, узровень Сусветнага акіяна падымецца на 60 м.

Антарктычны ледавіковы шчыт з’яўляецца буйнейшым на планеце і пераўзыходзіць бліжэйшы па памерах Грэнландскі ледавіковы шчыт ў 10 разоў. Ледавіковы шчыт мае форму купала з павелічэннем стромкасці яго паверхні ў кірунку ўзбярэжжа, дзе ён пераходзіць у ледавіковыя абрывы і шэльфавыя ледавікі. Накапленне лёду на ледавіковым шчыце прыводзіць да «цячэння» лёду ў зону абляцыі (разбурэння), якой з’яўляецца ўзбярэжжа мацерыка; лёд адколваецца ў выглядзе айсбергаў. Гадавы аб’ём абляцыі ацэньваецца ў 2500 км³.

Асаблівасць Антарктыды — вялікая плошча шэльфавых ледавікоў (да 10 % плошчы, што ўзвышаецца над узроўнем мора). Гэтыя ледавікі з’яўляюцца крыніцай айсбергаў рэкордных памераў. У летні перыяд (зіма ў паўднёвым паўшар’і) плошча ледавіковага покрыва Антарктыды павялічваецца на 3—4 млн км² у выніку разрастання шэльфавых ледавікоў, перш за ўсё вакол Антарктычнага паўвострава і ў моры Роса.

Геалагічная будова[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Геалогія Антарктыды

Большая частка Антарктыды — Антарктычная платформа, астатняя належыць да антарктычнага складкавага пояса, які з’яўляецца працягласцю Андаў. Карысныя выкапні: каменны вугаль, жалезныя, медныя і свінцовыя руды; знойдзены мінералы з утрыманнем брому, волава, марганцу, малібдэну, радовішчы графіту і інш.

Клімат[правіць | правіць зыходнік]

Сярэднія зімовыя (злева) і летнія тэмпературы ў Антарктыдзе

Кантынентальны (за выключэннем узбярэжжа) антарктычны, халодны і суровы. Пануюць антарктычныя паветраныя масы, фарміруецца антарктычны антыцыклон. Сярэднія тэмпературы зімой ад −20 да −30 °C на ўзбярэжжы і ад −60 да −70 °C ва ўнутраных раёнах; летам адпаведна ад −10 да −30 °C, −40 °C.

Абсалютны мінімум тэмпературы −89,2 °C зафіксаваны ў цэнтральнай частцы на станцыі Усход (Полюс холаду Зямлі) беларускім палярнікам В. Л. Карпюком.

Радыяцыйны баланс адмоўны: да 90 % сонечнай цеплыні адлюстроўваецца снежнай паверхняй і толькі 10 % ідзе на абаграванне мацерыка. Хоць ў Цэнтральнай Антарктыдзе зімой на працягу некалькіх месяцаў працягваецца палярная ноч, гадавая сумарная радыцыя набліжаецца да гадавой сумарнай радыяцыі экватарыяльнай зоны.

Ападкі толькі ў выглядзе снегу: 30—50 мм у цэнтральнай частцы Антарктыды, 700—1000 мм на ўзбярэжжы за год.

Моцныя штармавыя цыкланічныя і сцёкавыя (абумоўленыя купалападобным рэльефам мацерыка) вятры ў прыбярэжных раёнах дасягаюць хуткасці 50—60, часам 80 м/с. Самы хуткі вецер на планеце зафіксаваў беларускі палярнік А. А. Гайдашоў на станцыі Ленінградская: 88 м/сек. Таўшчыня слоя сцёку паветра складае звычайна 200—300 м, з-за вялікай колькасці ледзянога пылу гарызантальная бачнасць пры такіх вятрах вельмі нізкая. Максімальнай моцы сцёкавыя вятры дасягаюць антарктычнай зімой — з красавіка па лістапад яны дзьмуюць амаль без перапынку цэлыя суткі, з лістапада па сакавік — у начны час ці калі Сонца знаходзіцца нізка над гарызонтам. Летам у дзённы час дзякуючы прагрэву прыпаверхнаснага слоя паветра сцёкавыя вятры на ўзбярэжжы спыняюцца.

Нягледзячы на сусветнае пацяпленне, за апошнія 35 гадоў тэмпература ў Антарктыдзе істотна панізілася. Тэмпература паветра каля паверхні зніжаецца на 0,7 °C кожныя дзесяць гадоў. Гэтая тэндэнцыя ставіць у тупік вучоных, паколькі большасць сцэнарыяў кліматычных змяненняў зыходзяць з таго, што палярныя вобласці планеты павінны хутчэй і інтэнсіўней падвяргацца ўздзеянню глабальнага пацяплення. Нават частковае раставанне Антарктыды ў XXI стагоддзі лічыцца малаверагодным.

Унутраныя воды[правіць | правіць зыходнік]

Вучоныя з лядовымі кернамі на станцыі Ўсход над возерам Ўсход, 1990

У 1990-х расійскімі вучонымі было выяўлена падлёднае назамярзаючае возера Усход.

У студзені 2006 супрацоўнікі амерыканскай геафізічнай абсерваторыі Ламант-Догерці, грунтуючыся на інфармацыі савецкай антарктычнай экспедыцыі 1958—1959, выявілі другое і трэяе па памерах падлёдныя азёры, плошчай 2000 км² и 1600 км² адпаведна, якія знаходзяцца на глыбіні каля 3 км ад паверхні кантынента.

Усяго на 2006 год у Антарктыдзе выяўлена крыху больш за сто разнастайных азёраў (ад прэсных да горка-салёных).

Арганічны свет[правіць | правіць зыходнік]

Імператарскія пінгвіны, мора Роса, Антарктыда

Для аазісаў характэрны ўмовы тыповых палярных пустыняў. Свабодныя ад лёду ўчасткі ўзбярэжжа і скалы ўкрыты лішайнікамі, імхамі, водарасцямі (на Антарктычным паўвостраве — папарацепадобныя, каля 10 відаў кветкавых раслін) і самкнутага покрыва не ўтварае (антарктычныя імхова-лішайнікавыя пустыні). Фаўна своеасаблівая і бедная: з птушак — пінгвіны, буравеснікі, паморнікі, знойдзена каля 70 відаў членістаногіх (кляшчы, нагахвосткі, ціхаходы і інш.).

Антарктычныя жывёлы цалкам залежаць ад прыбярэжнай экасістэмы Паўднёвага акіяна: з-за скуднасці расліннасці ўсе хоць колькі значныя харчовыя ланцугі прыбярэжных экасістэм пачынаюцца ў водах, якія амываюць Антарктыду. Антарктычныя воды багатыя зоапланктонам, які з’яўляецца асновай ланцуга харчавання многіх відаў рыб, кітовых, цюленяў, пінгвінаў. Цалкам сухапутныя жывёлы ў Антарктыдзе адсутнічаюць.

У прэснаводных азёрах мацерыковых прыбрэжных аазісаў існуюць алігатрофныя экасістэмы, населеныя сіне-зялёнымі водарасцямі, круглымі чарвямі, весланогімі рачкамі і дафніямі. Птушкі залятаюць сюды эпізадычна.

Для нунатакаў характэрны толькі бактэрыі, лішайнікі, імхі. На ледавіковы шчыт зрэдку залятаюць паморнікі, якія следуюць за людзьмі.

Існуе меркаванне аб наяўнасці ў падлёдных азёрах Антарктыды крайне алігатрофных экасістэм, практычна ізаліраваных ад знешняга свету.

У 1994 вучоныя перадалі паведамленне аб хуткім павелічэнні колькасці раслін у Антарктыдзе, што выглядае пацвярджэннем гіпотэзы аб глабальным пацяпленні клімату на планеце.

Чалавек і Антарктыда[правіць | правіць зыходнік]

Гісторыя вывучэння кантынента[правіць | правіць зыходнік]

Пошукі еўрапейскімі мараплаўцамі невядомай паўднёвай зямлі пачаліся ў XVII ст. Аднак адкрыццё Антарктыды адбылося толькі ў 1820 г., калі 16 (28) студзеня расійская экспедыцыя Ф. Белінсгаўзена і М. Лазарава заўважылі пакрытую лёдам сушу. Зрэшты, на права быць першаадкрывальнікамі шостага кантыненту прэтэндуюць англічане і амерыканцы: 18 (30) студзеня брытанская экспедыцыя на чале з Э. Брансфілдам і 17 лістапада амерыканскі кітабой Натаніэль Палмер таксама дасягнулі Антарктыды. У 1820-х-1840-х найбольшы ўнёсак у вывучэнне Антарктыды зрабілі француз Дзюмон-Дзюрвіль, брытанцы Джэймс Уэдэл і Джэймс Рос. Нягледзячы на іх экспедыцыі, да 1890-х звесткі аб Антаркыдзе былі вельмі няпоўнымі. Што казаць, калі знакаміты французскі пісьменнік Жуль Верн у кнізе «20 000 лье пад вадой» правёў сваіх герояў да Паўднёвага полюса па моры.

У канцы ХІХ стагоддзя ўзрастае цікавасць да Антарктыды, звязаная са змяншэннем колькасці кітоў у Арктыцы. У 1890-х пачаўся сапраўдны антарктычны даследчы бум. У пачатку ХХ стагоддзя з геаграфіяй Антарктыды змагаліся такія легендарныя палярнікі як Роберт Скот, Эрнест Шэклтан, Руаль Амундсен, Дуглас Моўсан, Эрых фон Дрыгальскі і іншыя. У 1911 экспедыцыя Амундсена і ў 1912 Скота дасягнулі Паўднёвага полюса.

Пасля Другой сусветнай вайны актывізуецца метэаралагічнае, гляцыялагічнае і геалагічнае вывучэнне Антарктыды. Адзначэнне Міжнароднага геафізічнага года у 1957—1958 падштурхнула самыя развітыя краіны свету да адкрыцця цэлай сеткі палярных станцый (у тым ліку і ўнутры мацерыка) і вядзення ўзгодненых сістэматычных даследаванняў. У канцы ХХ — пачатку ХХІ стагоддзя найбольшы вопыт і дасягненні ў даследваннях антарктыкі маюць ЗША, Расія, Францыя, Вялікабрытанія, Новая Зеландыя. Далучаюцца і навыя гульцы: Кітай, Японія, ПАР і інш.

Статус Антарктыды[правіць | правіць зыходнік]

Антарктыда як частка Антарктыкі, з’яўляецца міжнароднай тэрыторыяй, статус якой рэгулюецца Дагаворам аб Антарктыцы. Устаноўлена, што ўсе тэрытарыяльныя прэтэнзіі ў Антарктыцы «замарожваюцца», і што Антарктыка выкарыстоўваецца толькі ў мірных мэтах.

Сцяг Дагавора аб Антарктыцы

Насённяшні дзень некаторыя дзяржавы працягваюць прэтэндаваць на тэрыторыі ў Антарктыдзе. Так, Нарвегія прэтэндуе на тэрыторыю, якая большаю за тэрыторыю самой Нарвегіі ў дзесяць разоў. Аўстралія лічыць сваёй амаль палову Антарктыды і спрачаецца з Францыяй за Зямлю Адэлі. Чылі з Аргенцінай прэтэндуюць практычна на адну і тую ж тэрыторыю — на Антарктычны паўвостраў, які яны нават па-рознаму называюць. На вялізарныя тэрыторыі претэндуюць Вялікабрытанія і Новая Зеландыя.

Асаблівую пазіцыю займаюць ЗША і Расія (раней — СССР), якія заявілі, што могуць выставіць свае тэрытарыяльныя прэтэнзіі, хаця пакуль гэтага не рабілі.

Ваенная дзейнасць у Антарктыдзе забаронена. Ваенны персанал дзяржаў-удзельніц дагавора можа выкарыстоўвацца толькі ў мэтах правядзення навуковых даследаванняў. Антарктыда — цалкам нейтралізаваная і дэмілітарызаваная тэрыторыя свету. У насельніцтва станцый і ўдзельнікаў экспедыцый няма зброі (акрамя ракетніц) з прычыны поўнай адсутнасці драпежных звяроў.

Насельніцтва[правіць | правіць зыходнік]

З-за суровасці клімату ў Антарктыдзе няма пастаяннага насельніцтва. Часовае насельніцтва, якое базуецца на навуковых станцыях, складае ад 5000 чалавек летам да 1000 чалавек зімой. На сёняшні дзень больш за 40 краін маюць у Антарктыдзе навуковыя станцыі. Да ліку пастаянных антарктычных аператараў належыць большасць вялікіх і высокаразвітых краін.

Навуковец распавядае дзяржсакратару Керы аб праблемах шэльфавага ледавіка Роса, станцыя Мак-Мёрда

Чвэрць жыхароў Антарктыкі прапісаны на амерыканскай станцыі Мак-Мёрда. Раўнютка на Паўднёвым полюсе дзейнічае яшчэ адна амерыканская станцыя Амундсен-Скот. У адным з самых суровых месцаў Усходняй Антарктыды кідае выклі прыродзе знакамітая расійская станцыя Усход.

А ўвогуле ў канцы 2010-х існуе больш за 100 антарктычных станцый (пастаянна дзеючыя і сезонныя). Да ліку апоншіх адносіцца і Беларуская антарктычная станцыя (Гара Вячэрняя)

З мэтай мець карэнных антарктыдцаў на выпадак дзяльбы кантынента некаторыя краіны арганізуюць на сваіх станцыях роды. Першае немаўля з’явілася на свет у Антарктыдзе 7 студзеня 1978 на аргенцінскай станцыі. З таго часу ў Антарктыдзе нарадзілася каля дзесятка дзяцей. Некалькі памерлых палярнікаў былі тут і пахаваны.

Антарктыдзе прысвоены інтэрнэт-дамен верхняга ўзроўню.aq і тэлефонны прэфікс +672. У Аннарктыцы дзейнічаюць два банкаматы.

Практычнае значэнне Антарктыды[правіць | правіць зыходнік]

Навуковае[правіць | правіць зыходнік]

У Антарктыдзе праводзяцца назіранні за кліматычнымі і метэаралагічнымі працэсамі, якія з’яўляюцца кліматаўтваральнымі фактарамі для ўсёй Зямлі. Вывучаюцца ўздзеянні космасу і працэсы, што адбываюцца ў зямной кары. Існуе не менш дзясятка кірункаў фундаментальных навуковых даследаванняў, цалкам завязаных на Антарктыду.

Гляцыялогія ўжо сёння прыносіць сур’ёзныя навуковыя вынікі аб тым, якой была Зямля сто, тысячу, сотні тысяч гадоў назад. У лядовым покрыве Антарктыды аказаліся запісанымі звесткі аб клімаце і складзе атмасферы за апошнія сто тысяч гадоў. Па хімічным саставе розных слаёў лёду вызначаецца ўзровень сонечнай актыўнасці на працягу апошніх стагоддзяў. Падлёдныя азёры Антарктыды даюць унікальны шанц даследаваць мікраарганізмы, якія жылі мільёны гадоў назад.

Антарктычныя станцыі, размешчаныя па ўсяму перыметру мацерыка, ствараюць ідэальныя магчымасці для маніторынгу сейсмічнай актыўнасці па ўсёй планеце. У Анатарктыцы праходзяць тэсціраванне тэхналогіі, якія ў бліжэйшай будучыні планіруецца выкарыстоўваць для даследавання, асваення і каланізацыі Месяца і Марса.

Эканамічнае[правіць | правіць зыходнік]

Тэрытарыяльныя прэтэнзіі ў Антарктыдзе

Антарктыда — апошні рэсурсны рэзерв чалавецтва, апошняе месца, дзе можна будзе здабываць мінеральную сыравіну пасля яе вычарпання на пяці абжытых мацерыках. Гэта таксама амаль 90 % сусветных запасаў прэснай вады. У выпадку падзелу Антарктыды, дзяржава-гаспадар антарктычнага сектара атрымае пад свой кантроль суднаходныя фарватары, рыбныя рэсурсы і багатыя карыснымі выкапнямі шэльфы Сусветнага акіяна. Гаспадарчая дзейнасць ажыццяўляецца ў галіне палярнага, у тым ліку экстрэмальнага, турызму.

Высокую рынкавую цану мае генетычная інфармацыя, што ўтрымліваецца ў антарктычнай флоры і фаўне. Сярод краін, якія здабываюць мікраарганізмы ў Антарктыцы разгарнулася мікрабіялагічная і фармакалагічная гонка. У ЗША пададзена заяўка на патэнт антыфрыза, створанага на аснове антарктычных мікраарганізмаў. Іспанскай кампаніяй атрыманы патэнт на выкарыстаннеў медыцыне глікапратэіна з антарктычных бактэрый, які валодае моцнымі зажыўляльнымі ўласцівасцямі. У Германіі запатэнтаваны экстракт з зялёных водарасцей, які актыўна прымяняецца ў касметалогіі.

Ваеннае[правіць | правіць зыходнік]

Антарктыда — выдатная стратэгічная база для акустычнай тамаграфіі акіяна, адсочвання падводных лодак, фіксіравання ядзерных выпрабаванняў, вывучэння параметраў руху касмічных спадарожнікаў. Згодна з некаторымі крыніцамі, антарктычныя станцыі выкарыстоўваліся для ўдакладнення разлікаў траекторый міжкантынентальных балістычных ракет СССР і ЗША.

Беларусы у Антарктыдзе[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Беларусы ў Антарктыдзе

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Рэспубліка Беларусь мае багатыя традыцыі вывучэння і асваення Антарктыкі. Беларусы прымалі актыўны ўдзел у даследваннях у складзе савецкіх антарктычных экспедыцый. Пачынаючы з 1957, у розныя гады ў палярных экспедыцыях удзельнічала звыш 100 беларусаў. У асноўным гэта былі навукоўцы: эколагі, метэаролагі, гідролагі.

Першым палярнікам Беларусі быў В. К. Шымановіч, удзельнік другой комплекснай антарктычнай экспедыцыі (1957). Бадай што, самай легендарнай асобай стаў берасцеец Ф. Ф. Кабот., удзельнік дзвюх савецкіх антарктычных экспедыцый. Гэта аб ім пісалі газеты ўсяго свету, калі ён, не будучы ўрачом, выдаліў апендыцыт ўрачу станцыі Леаніду Рогазаву. Аперацыя праходзіла без наркозу паслядоўна па ўказаннях самога ўрача і прайшла паспяхова.

Вялікі ўклад палярнікаў Беларусі ў даследаванні Антарктыды адлюстраваны ў многіх навуковых працах. Супрацоўнікі Рэспубліканскага гідраметцэнтра, удзельнікі савецкай антарктычнай экспедыцыі, зафіксавалі ў 1983 на станцыі Усход самую нізкую тэмпературу на планеце: — 89,2 °C (Карпюк В. Л.); у 1989 на станцыі Ленінградская самы моцны вецер на планеце: 78 м/сек. (Гайдашоў А. А.)

Сучасны перыяд[правіць | правіць зыходнік]

Аляксей Гайдашоў распавядае школьнікам аб 10-й антарктычнай экспедыцыі, травень 2018

Пасля набыцця незалежнасці Рэспубліка Беларусь страціла цікавасць да ледзянога кантыненту, але ў 2006 паўднёвыя палярныя даследванні былі адроджаны. Да іх былі прыцягнуты і старыя савецкія палярнікі (Аляксей Гайдашоў, Юрый Гігіняк), і пляяда маладых. Перадавая група беларускіх вучоных была накіраваная на станцыю ў лістападзе 2006. Такім чынам, пачатак самастойнай прысутнасці Беларусі ў Антарктыдзе супаў з Міжнародным палярным годам, якім аб’яўлены 2007-ы. Для вядзення пастаяннай навуковай работы і круглагадовага пражывання неабходна было мадэрнізаваць электраабсталяванне станцыі, а таксама ўстанавіць новае ацяпляльнае і навуковае абсталяванне. З моманту перадачы ў эфір першай зводкі назіранняў, перш за ўсё метэаралагічных назіранняў Беларусь стала паўнавартасным удзельнікам Дагавора аб Антарктыцы.

У 2007 годзе на ўрачыстым паседжанні беларускіх палярнікаў, прывечаным 50-годдзю пачатку даследаванняў Антарктыды, пад эгідай Беларускага геаграфічнага таварыства быў створаны аддзел палярных даследаванняў. Аб’яднанне беларускіх палярнікаў дазволіць прафесіянальна ажыццяўляць грамадскую каардынацыю як на этапе падрыхтоўкі, так і рэалізацыі нацыянальных антарктычных даследаванняў.

У 2007—2010 праведзеныя тры беларускія антарктычныя экспедыцыі. За гэты час у Антарктыдзе пабывалі 12 беларускіх спецыялістаў.

11 мая 2011 Урадам Беларусі зацверджаная Дзяржаўная праграма «Маніторынг палярных раёнаў Зямлі і забеспячэнне дзейнасці арктычных і антарктычных экспедыцый на 2011—2015 гады». З таго значна пашырыўся аб’ём навукова-даследчых работ спецыялістамі з Беларусі ў Антарктыдзе, часу вядзецца будаўніцтва ўласнай станцыі на базе гары Вячэрняй. Для стварэння беларускай станцыі выкарыстоўваецца бязвыплатна перадаваемая Расіяй палявая база на ўзбярэжжы мора Касманаўтаў (непадалёку ад закансерваванай савецкай станцыі «Маладзёжная», калісьці — «сталіцы» савецкай Антарктыды). Станам на люты 2016 года, у Антарктыдзе ўжо працуюць першыя тры модулі беларускай антарктычнай станцыі. Усяго плануецца пабудаваць каля 12-15 модуляў, разлічаных прыкладна на 12 чалавек.

Іншыя постсавецкія дзяржавы ў Антарктыдзе[правіць | правіць зыходнік]

Расія мае ў Антарктыдзе 5 дзеючых станцый («Мірны», «Усход», «Новалазараўская», «Прагрэс», «Белінсгаўзен»), 1 дзеючую базу («Дружная-4») і 3 закансервіраваныя станцыі («Маладзёжная», «Руская», «Ленінградская»). Па іншых даных: 10 станцый: 7 зімовачных (3 з іх закансервіраваны) і 3 сезонныя станцыі.

Перасталі існаваць былыя савецкія станцыі «Піянерская», «Камсамольская», «Савецкая», «Усход-1», «Лазараў», «Полюс недасягальнасці», «Аазіс» (апошняя перададзена ПНР у 1959).

З 1992 паўнавартасным удзельнікам кансультацый па Дагавору аб Антарктыцы стала Украіна, якая атрымала ад Вялікабрытаніі станцыю Фарадэй (цяпер: «Акадэмік Вярнадскі»).

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html Праверана 28 кастрычніка 2018.
  2. ↑ https://www.sciencedaily.com/releases/2017/03/170301084933.htm

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Антарктыда&oldid=4691136"