بەرچاوڕوونی

بەرچاوڕوونی (شەفافییەت) وەک لە کلتوری ئادەمیزادا بەکاردەھێنرێت مانای کرانەوەیی و پەیوەندیکردن و لێپێچینەوە لەخۆوەدەگرێت. بەرچاوڕوونی بە مانا خوازەیییەکەی ماناکەی لە زانستی فیزیادا ئەوەیە: مادەی «دیوەدەر» مادەی ڕوون و شوشەیییە کە دیوەکەی تری لێیەوە دیارە.

کاتێک سیستەمە دیموکراسییە لیبرالییەکانی وەک سیستەمی ئەمریکا یاخود فلیپین سیستەمەکانیان ھەنگاوێک بەرەو پێش دەبەن بەرچاوڕوونی وەک ئامرازێکی لێپێچینەوە لەگەڵ بەرپرسە حکومییەکان و لەناوبردنی گەندەڵی بەکار دێنن. ھەر کاتێک کۆبوونەوە حکومییەکان بە ڕووی میدیا و جەماوەر کراوەبوون و، بوار بۆ ھەموو کەس فەراھەم بوو بە بودجەی حکوومەت و کارنامە دارایییەکانی دابچێتەەوە و، کاتێک یاسا و ڕێسا و بڕیارەکان جێگای گفتو گۆ لەسەرکردن ھەڵبگرن، ئەوسا ئەو سیستەمانە بە سیستەمی شەفاف دەژمێردرێن و ھەلی کەمتر لەبەردەم حکوومەت بۆ خراپی بەکارھێنانی دەسەڵات بۆ بەرژەوەندی بەرپرسەکانی دەرەخسێ. ناکرێ بەرچاوڕوونی وەک پەیوەندییەکی تاک لایەنە بوونی ھەبێ. ئەگەر میدیا و جەماوەر ھەموو ئەو شتانەیان زانی کە لەسەر ھەموو ئاستەکانی حکوومەت ڕوو دەدەن، ئەوسا زۆر پرسیار و نارازیبوون و پێشنیار لەلایەن میدیاکان و جەماوەر دێنە ئاراوە. ئەوسا خەڵکانێک کە بایەخ بە پرسێکی دیاریکراو دەدەن ھەوڵی کارلێکردن لە بڕیارەکانی تایبەت بەو پرسە دەدەن. بەرچاوروونی بەشداریکردنێکی ڕۆژانە لە پرۆسەی سیاسی بەھۆی میدیاکان و جەماوەر دەخوڵقێنی. سیستەمە مۆدێرنەکانی دیموکراسی لەسەر بناغەی ئەمجۆرە بەشداربوونەی خەڵک و میدیاکان بوونیات دەنرێن؛ و ھەر کەسێکیش حەز بکات ئەوا چەند ڕێگەیەک ھەن بۆ کارلێکردن لە بڕیارەکان لەسەر ھەموو ئاستەکانی دەوڵەتدا.

ھەڵبژاردنەکان و ڕیفراندۆمەکان چیتر بە تاکە ڕێگەدانانرێن بۆ ئەوەی جەماوەر حوکمی خۆیانی پێبکەن. دیموکراسی بە بێ پچڕان کار دەکات و ھەڵبژاردنەکان لە سیستەمی دیموکراسیدا تەنھا بۆ ھێنانە کایەوەی گۆڕانی مەزن لە ڕەوتی سیاسەتدا بەکاردێن. لەکاتێکدا دەکرێ سیستەمی دیموکراسی لیبراڵ ببێتە حوکمی چینی دەوڵەمەندان (plutocracy)، کە تێیدا بڕیارەکان لە پشت دەرگا داخراوەکان وەردەگیرێن و بوارێکی زۆر کەم بۆ جەماوەر ھەیە کاریگەریان لەسەر نەخشەکێشانی سیاسەتەکاندا لە ماوەی نێوان ھەڵبژاردنەکاندا ھەبێ، ھەر بۆیە دیموکراسی بەشداربووانە (participatory) زیاتر بە ویستی جەماوەرەوە گرێدراوە. دیموکراسیی بەشداربووانە کە لەسەر بناغەی بەرچاوڕوونی و بەشداربوونی ڕۆژانە بوونیات نراوە ماوەی چەندین دەیەیە بە شێوەیەکی ڕەسمی لە باکووری ئەورووپا بەکار دەھێنرێت و، بە ڕەسمی وەک ئامانجێکی نموونەیی بۆ دەوڵەتانی تری یەکێتی ئەورپا بەکار ھێنراوە. ھەرچەندە زۆر لە وڵاتانی جیھان شێوازی کۆنتری دیموکراسی یا حکومڕانیان ھەیە. ڕێوشوێنی بەرچاوروون و شەفاف کۆبونەوەی بە ئاشکرا و ڕاگەیاندنەکانی لەبارەی ڕێکارە دارایییەکانی حکوومەت و یاسای ئازادی زانیارییەکان و پێداچونەوە و و وردبینی بودجە و … ھتد دەگرێتەوە.

لە بوارەکانی سیاسەت و ڕەوشتناسی و کارزانیدا (بیزنس) و کارگێڕی و یاسا و ئابوری و کۆمەڵناسی و … ھتد دیوەدەری پێچەوانەی نھێنییە. کار یا چاڵاکی ئەو کاتە شەفاف ڕوون دەبێت ئەگەر ھەموو زانیارییەکان لەبارەیەوە بەردەست و ئاشکرا بن. ھەر بۆیە کە دادگاکان ڕێگە بە ھاوڵاتیان دەدەن لە دانیشتنەکانیان ئامادە بن و، کاتێ بەرز و نزمی نرخەکانی بۆرسەکان لە ڕۆژنامەکان بڵاو دەکرێنەوە ئەم پرۆسانە پێیان دەگوترێ بەرچاوروونی.

کاتێک دەسەڵاتی سەربازی پلانەکانی خۆیان بە نھێنی ناو دەبەن ئەوسا بەرچاوڕوونی بوونی نامێنێ. ئەم کارەش بە دوو دیوی پۆزەتیڤ و نیکەتیڤ سەیر دەکرێت. بەدیوی یەکەم چونکە ئاسایشی نەتەوەیی بە ھێز دەکات و، بە دیوی نیگەتیڤیش چونکە دەبێتە ھۆی نھێنییەتی و تەنانەت ھاتنە کایەوەی ڕژێمێکی سەربازی و دیکتاتۆری.

بۆ نموونە ھەندێ ڕێکخراو و تۆڕی وەک (Wikipedia و GNU و کۆمەڵەی Linux و Inymedia) پێ لەسەر ئەوە دادەگرن کە نەک تەنھا ئەو زانیاریانەی جێگەی بایەخی کۆمەڵگەن دابین و بەردەست بکرێن، بەڵکو دەبێ ھەموو (نزیکەی ھەموو) ئاستە شاراوەکانی ڕێکخستن و بڕیار دروستکردن ئاشکرا و ڕاگەیەنراو بن. ئەمەش بە بەرچاوروونی ڕادیکاڵیانە ناودەبرێت.

• بۆ پەرەپێدانی دیوەدەری لە سیاسەتدا ھانز پیتەر مارتن و پۆڵ ڤان بویتنن (ئەورووپای بەرچاوروونی و شەفاف) و ئاشلی مۆت بڕیاریان دا ھاوکاری یەکتری بکەن و دەستەی پلاتفۆرمی بەرچاوروونی (Platform for Transparency) یان دامەزراند لە ساڵی ٢٠٠٥دا.
• ڕێکخراوێکی تری ھاوشێوە ھەیە کە پەرە بە بەرچاوروونی دەدات بە ناوی بەرچاوڕوونی نێودەوڵەتی (Transparency International).