Bangor

Dinas a chymuned yng Ngwynedd, Cymru, yw Bangor. Mae ganddi boblogaeth o tua 15,000 (neu tua 21,735 gan gynnwys ei chyrion). Mae Prifysgol Bangor, Pontio ac Eglwys Gadeiriol Bangor yn y ddinas. Bangor yw canolfan Esgobaeth Bangor a sedd Esgob Bangor. Yr enw llawn tan yn ddiweddar oedd 'Bangor Fawr yn Arfon'. Yn yr 20g, cafodd Bangor sefydliad pellach, gan gynnwys pencadlys gogleddol y BBC yng Nghymru ac yn ystod y rhyfel, o 1941 i 1944, symudodd adran adloniant ysgafn y BBC o Lundain i'r dre.

Bangor

Math	dinas, cymuned
Poblogaeth	16,358, 15,060
Pennaeth llywodraeth	Owen Hurcum
Gefeilldref/i	Soest
Daearyddiaeth
Sir	Gwynedd
Gwlad	Cymru
Arwynebedd	648.57 ha
Cyfesurynnau	53.228°N 4.128°W
Cod SYG	W04000046
Cod OS	SH580722
Cod post	LL57
Gwleidyddiaeth
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Maer Bangor
Pennaeth y Llywodraeth	Owen Hurcum
AS/au Cymru	Siân Gwenllian (Plaid Cymru)
AS/au y DU	Hywel Williams (Plaid Cymru)
Statws treftadaeth	Henebion Cenedlaethol Cymru
Manylion
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Mae'r erthygl yma'n cyfeirio at Fangor, Gwynedd, gogledd Cymru. Gweler Bangor (gwahaniaethu) am leoedd eraill a elwir yn Fangor.

Daearyddiaeth

Mae rhannau hynaf Bangor yn gorwedd yn nyffryn Afon Adda, sy'n wastadedd cyfyng rhwng dwy res o fryniau a red o'r gorllewin i'r dwyrain. Mae'r dyffryn yn agored i'r môr yn y dwyrain ar y bae bychan mewn braich agored o Afon Menai. Uwchlaw'r eglwys gadeiriol mae'r Stryd Fawr hir, gul, tra bod prif adeiladau'r coleg yn coronni'r bryn i'r gogledd. I'r de o'r ddinas mae bryn coediog, serth Mynydd Bangor yn codi i 300 troedfedd. I'r gorllewin rhed Ffordd Caernarfon allan o'r ddinas dan y bont reilffordd ar hyd dyffryn Afon Adda; yma mae Ysbyty Gwynedd, nifer o stadau tai a datblygiadau siopau newydd gan gynnwys archfarchnadoedd mawrion.

Rhwng Bangor ac Ynys Môn, mae dwy bont: Pont Y Borth a Phont Britannia. Mae Pont Britannia yn fawr, gyda dwy lefel ar ben ei gilydd, ar y lefel uchaf mae ffordd geir, ac ar y lefel isaf mae rheilffordd. Adeiladwyd Pont y Borth gan Telford; hon oedd bont grog fwya'r byd ar un cyfnod ac mae'n gul, oherwydd ei hoed, a does dim caniatâd pasio arno.

Hanes

Eglwys gadeiriol Bangor

Yn edrych draw o fynydd Bangor

Yn ôl traddodiad sefydlodd Deiniol Sant fynachlog (clas) ar lannau Afon Adda yn y 6g. Mae enw'r dref yn dod o'r gair bangor, sef "clawdd plethiedig" neu'r tir a amgeir ganddo (llan). Cafodd Deiniol ei gysegru'n esgob cyntaf Bangor gan Dyfrig Sant (Dubricius).

Ymddengys fod y fynachlog a'r hen eglwys gadeiriol wedi parhau i sefyll hyd 1071 nes iddynt gael eu llosgi gan y Normaniaid. Ailadeiladwyd yr eglwys gadeiriol tua 1102 dan nawdd Gruffudd ap Cynan, Brenin Gwynedd, ond iddi gael ei dinistrio unwaith yn rhagor gan luoedd y brenin John o Loegr yn 1210 pan ymosododd ar Wynedd. Claddwyd Gruffudd ap Cynan a'i ŵyr Owain Gwynedd yn y gadeirlan. Fe'i adeiladwyd o'r newydd bron yn y 13g.

Ymwelodd Gerallt Gymro â Bangor yn ystod ei daith trwy Gymru yn 1188.

Yn y 13g, sefydlwyd mynachlog fymryn i'r gogledd o'r hen dref gan Urdd y Dominiciaid. Ym 1557, sefydlwyd ysgol rad, sef Ysgol Friars ar y safle hwnnw. Mae'r ysgol yn parhau i fodoli, er ei bod wedi symud safle sawl gwaith.

Yn raddol tyfodd tref fechan o gwmpas yr eglwys gadeiriol ond nid oedd yn llawer mwy na phentref tan ddiwedd y 18g pan agorwyd chwareli llechi Penrhyn ac adeiladwyd porthfa newydd yn Abercegin, fymryn i'r gogledd-ddwyrain o'r ddinas. Gydag agoriad ffordd newydd Thomas Telford (yr A5 heddiw) ac wedyn Pont y Borth yn 1826 daeth Bangor yn ganolfan cludiant o bwys a datblygodd yn gyflym. Cyrhaeddodd y rheilffordd yn 1848. Yn 1883 rhoddwyd siartr bwrdeistref i'r ddinas ac yn 1885 adnabuwyd Coleg Prifysgol Gogledd Cymru â siartr brifysgol.

Rhan o Fangor o'r awyr yn ystod Gorymdaith Dros Annibyniaeth; 7 Medi 2023.

Yn y 1960au sefydlwyd yma'r gell gyntaf o Cymdeithas yr Iaith a arweiniodd y ffordd i weddill Cymru drwy greu ymgyrchoedd newydd dros y Gymraeg megis y frwydr dros Ysgol Uwchradd Gymraeg ym Mangor; yma hefyd yr argraffwyd copiau cyntaf o Dafod y Ddraig.

Gwelodd Bangor ddatblygiadau mawr yn yr 20g gyda nifer o dai yn cael eu codi ar ymyl y ddinas, yn arbennig ar y bryn lle saif y coleg (Bangor Uchaf) ac ar gyrion y dref ym Maesgeirchen.

Pêl-droed

Mae tîm y dref yn un o'r hynaf yng Nghymru gan iddo gael ei sefydlu yn 1876. Tan y 2000'au arferid chwarae ar gae "Ffarar Road".

Y Pier

Prif: Pier y Garth

Pier y Garth o Fiwmaris

Bangor, 1778

Mae gan Fangor y pier ail hiraf yng Nghymru (y nawfed hiraf yng ngwledydd Prydain), sy'n ymestyn 1,500 troedfedd (472 medr) i Afon Menai. Fe'i lleolir tua hanner milltir i'r gogledd-ddwyrain o'r ddinas ei hun, yn ymyl Y Garth, sy'n rhoi ei enw iddo'n swyddogol er mai fel Pier Bangor y mae'n cael ei adnabod gan bawb bron. Bu bron iddo gael ei ddymchwel yn 1974 oherwydd ei gyflwr ar y pryd. Ond gwrthwynebwyd y cynllun gan bobl leol ac erbyn hyn mae'r pier wedi cael ei drwsio (rhwng 1982 a 1988) ac yn adeilad rhestredig Graddfa II.

Porth Penrhyn

Ar ochr ddwyreiniol y ddinas ar lan Afon Menai mae porthladd bychan Porth Penrhyn, oedd o bwysigrwydd mawr yn y 19g fel porthladd i allforio llechi o Chwarel y Penrhyn.

Ysgolion

Yr ymgyrch dros ysgol uwchradd Gymraeg i Fangor (a Llandudno) oedd ymgyrch gyntaf Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (1963); cangen Bangor oedd y gyntaf drwy Gymru.

Dyma'r ysgolion fel ag y maent heddiw:

• Ysgol Gynradd y Garnedd
• Ysgol Gynradd y Faenol
• Ysgol Gynradd Glanadda
• Ysgol Gynradd Hirael
• Ysgol Gynradd Cae Top
• Ysgol Uwchradd Tryfan
• Ysgol Uwchradd Friars
• Ysgol Breifat Bangor
• Ysgol Breifat St. Gerrards

Bu Ysgol Gymraeg St. Pauls yma am gyfnod, cyn Ysgol y Garnedd.

Eisteddfod Genedlaethol

Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol ym Mangor ym 1890, 1902, 1915, 1931 a 1971. Am wybodaeth bellach gweler:

• Eisteddfod Genedlaethol Cymru Bangor 1890
• Eisteddfod Genedlaethol Cymru Bangor 1902
• Eisteddfod Genedlaethol Cymru Bangor 1915
• Eisteddfod Genedlaethol Cymru Bangor 1931
• Eisteddfod Genedlaethol Cymru Bangor a'r cylch 1971

Cludiant

Mae gan Bangor orsaf ar Reilffordd Arfordir Gogledd Cymru sy'n ei chysylltu â Chaergybi a Chaer. Yn ogystal, Bangor yw prif echel rhwydwaith bysus y rhan yma o Wynedd, gyda gwasanaethau niferus i bentrefi lleol a lleoedd eraill. Mae gwasanaeth cyflym y Traws Cambria yn cysylltu Bangor a Chaerdydd trwy Aberystwyth.

Gefeilldref

Yr Almaen - Soest

Cyfrifiad 2011

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:

Cyfrifiad 2011
Poblogaeth cymuned Bangor (pob oed) (16,358)			100%
Y nifer dros 3 oed sy'n siarad Cymraeg (Bangor) (5,801)			36.4%
:Y ganran drwy Gymru			19%
Y nifer sydd wedi'u geni yng Nghymru (Bangor) (8285)			50.6%
:Y ganran drwy Gymru			73%
Y nifer dros 16 sydd mewn gwaith (Bangor) (2,217)			41.7%
:Y ganran drwy Gymru			67.1%

Gweler hefyd

• Castell Penrhyn
• Clwb Pêl-Droed Dinas Bangor
• Deiniol
• Eglwys Gadeiriol Bangor
• Esgobaeth Bangor
• Esgob Bangor
• Prifysgol Bangor
• Canolfan Pontio

Dolenni allanol

• Clwb Pêl-droed Dinas Bangor Archifwyd 2006-08-31 yn y Peiriant Wayback
• (Saesneg) Citizen's choice Archifwyd 2019-07-09 yn y Peiriant Wayback Gwefan answyddogol Clwb Pêl-droed Dinas Bangor
• Prifysgol Bangor Archifwyd 2004-02-21 yn y Peiriant Wayback

Trefi a phentrefi Gwynedd

Dinas
Bangor
Trefi
Abermaw  · Y Bala  · Bethesda  · Blaenau Ffestiniog  · Caernarfon  · Cricieth  · Dolgellau  · Harlech  · Nefyn  · Penrhyndeudraeth  · Porthmadog  · Pwllheli  · Tywyn
Pentrefi
Aberangell  · Aberdaron  · Aberdesach  · Aberdyfi  · Aber-erch  · Abergwyngregyn  · Abergynolwyn  · Aberllefenni  · Abersoch  · Afon Wen  · Arthog  · Beddgelert  · Bethania  · Bethel  · Betws Garmon  · Boduan  · Y Bont-ddu  · Bontnewydd (Arfon)  · Bontnewydd (Meirionnydd)  · Botwnnog  · Brithdir  · Bronaber  · Bryncir  · Bryncroes  · Bryn-crug  · Brynrefail  · Bwlchtocyn  · Caeathro  · Carmel  · Carneddi  · Cefnddwysarn  · Clynnog Fawr  · Corris  · Croesor  · Crogen  · Cwm-y-glo  · Chwilog  · Deiniolen  · Dinas, Llanwnda  · Dinas, Llŷn  · Dinas Dinlle  · Dinas Mawddwy  · Dolbenmaen  · Dolydd  · Dyffryn Ardudwy  · Edern  · Efailnewydd  · Fairbourne  · Y Felinheli  · Y Ffôr  · Y Fron  · Fron-goch  · Ffestiniog  · Ganllwyd  · Garndolbenmaen  · Garreg  · Gellilydan  · Glan-y-wern  · Glasinfryn  · Golan  · Groeslon  · Llanaber  · Llanaelhaearn  · Llanarmon  · Llanbedr  · Llanbedrog  · Llanberis  · Llandanwg  · Llandecwyn  · Llandegwning  · Llandwrog  · Llandygái  · Llanddeiniolen  · Llandderfel  · Llanddwywe  · Llanegryn  · Llanenddwyn  · Llanengan  · Llanelltyd  · Llanfachreth  · Llanfaelrhys  · Llanfaglan  · Llanfair  · Llanfihangel-y-Pennant (Abergynolwyn)  · Llanfihangel-y-Pennant (Cwm Pennant)  · Llanfihangel-y-traethau  · Llanfor  · Llanfrothen  · Llangelynnin  · Llangïan  · Llangwnadl  · Llwyngwril  · Llangybi  · Llangywer  · Llaniestyn  · Llanllechid  · Llanllyfni  · Llannor  · Llanrug  · Llanuwchllyn  · Llanwnda  · Llanymawddwy  · Llanystumdwy  · Llanycil  · Llithfaen  · Maentwrog  · Mallwyd  · Minffordd  · Minllyn  · Morfa Bychan  · Morfa Nefyn  · Mynydd Llandygái  · Mynytho  · Nantlle  · Nantmor  · Nant Peris  · Nasareth  · Nebo  · Pant Glas  · Penmorfa  · Pennal  · Penrhos  · Penrhosgarnedd  · Pen-sarn  · Pentir  · Pentrefelin  · Pentre Gwynfryn  · Pentreuchaf  · Pen-y-groes  · Pistyll  · Pontllyfni  · Portmeirion  · Prenteg  · Rachub  · Y Rhiw  · Rhiwlas  · Rhos-fawr  · Rhosgadfan  · Rhoshirwaun  · Rhoslan  · Rhoslefain  · Rhostryfan  · Rhos-y-gwaliau  · Rhyd  · Rhyd-ddu  · Rhyduchaf  · Rhydyclafdy  · Rhydymain  · Sarnau  · Sarn Mellteyrn  · Saron  · Sling  · Soar  · Talsarnau  · Tal-y-bont, Abermaw  · Tal-y-bont, Bangor  · Tal-y-llyn  · Tal-y-sarn  · Tanygrisiau  · Trawsfynydd  · Treborth  · Trefor  · Tre-garth  · Tremadog  · Tudweiliog  · Waunfawr