Ημείζων καταθλιπτική διαταραχή (γνωστή και ως κλινική κατάθλιψη, μείζων κατάθλιψη, μονοπολική διαταραχή) είναι μία κοινή διαταραχή της διάθεσης στηνψυχολογίακαιτηνψυχιατρική, στην οποία η καθημερινότητα ενός ατόμου διαταράσσεται από την έντονη θλίψη, μελαγχολία ή απελπισία.
Η διαταραχή αυτή διαφέρει από την κοινή κατάθλιψηκαι από το συνηθισμένο αίσθημα της θλίψης. Η διάγνωση μπορεί να γίνει μόνο από ιατρόκαι κλινικό ψυχολόγοκαι θεραπεύεται μεψυχοθεραπείακαιαντικαταθλιπτικά φάρμακα. Υπάρχουν διάφορες υποκατηγορίες κατάθλιψης, μερικές από τις οποίες πληρούν τα συνηθισμένα διαγνωστικά κριτήρια της θλίψης, της αναστάτωσης και της διαταραχής του ύπνου ή της όρεξης για φαγητό και άλλοι τύποι πουδεν διαταράσσουν την χαρά καιτην απόλαυση σε κάποιο άτομο αλλά δημιουργούν έναν έντονα διασπαστικό κύκλο εσωτερικής παράλυσης και ληθαργίας.
Η μείζων καταθλιπτική διαταραχή επηρεάζει το 7-18% του πληθυσμού σε κάποιο σημείο της ζωής τους πριν από την ηλικία των 40.
Ένα άτομο που πάσχει από ένα επεισόδιο μείζονος κατάθλιψης σχεδόν πάντα αναφέρει μια έντονη διάχυτη πεσμένη διάθεση καιανηδονία, ειδικά σε αγαπημένες δραστηριότητες. Μπορεί να συλλογίζονται ή να απασχολούνται με αισθήματα αναξιότητας, έντονων τύψεων ή μετάνοιας, ανημποριάς ή απελπισίας.[2] Άλλα συμπτώματα περιλαμβάνουν, δυσκολίες στη συγκέντρωση καιστην μνήμη, απουσία κινήτρων, παραμέληση της προσωπικής υγιεινής, απόσυρση από κοινωνικές καταστάσεις όπως οικογενειακές συνεστιάσεις και φιλικές δραστηριότητες, μειωμένη λίμπιντο και σκέψεις θανάτου καιαυτοκτονίας. Σε προχωρημένα στάδια ο ασθενής δυσκολεύεται να φέρει σε πέρας τις καθημερινές του δραστηριότητες ή τις επαγγελματικές και άλλες υποχρεώσεις του, καιη κατάθλιψη τότε συχνά συγχέεται λανθασμένα από τρίτους με τεμπελιά. Ηαϋπνία είναι κοινό σύμπτωμα, συνήθως ο ασθενής ξυπνάει πολύ νωρίς το πρωί και είναι αδύνατον να ξανακοιμηθεί.[2]Η υπερυπνία ωστόσο είναι λιγότερο συνηθισμένη.[2]Η όρεξη για φαγητό συνήθως μειώνεται με συνέπεια ο ασθενής να χάνει βάρος, ωστόσο η αύξηση της ορέξεως καιη αύξηση βάρους έχει παρατηρηθεί σε αρκετές περιπτώσεις.[2] Εθισμοί είναι πιθανό να εμφανιστούν. Ο ασθενής μπορεί να βιώσει σωματικά συμπτώματα όπως, κούραση, πονοκέφαλο, προβλήματα χώνεψης, έντονο και χρόνιο πόνοσε κάποιο σημείο του σώματος, ή μπορεί να βιώσει ψυχοκινητική επιβράδυνση, να περπατάει δηλαδή ή να κινείται πολύ αργά καινα δυσκολεύεται να σκεφτεί ή να μιλήσει γρήγορα. Είναι σημαντικό να τονίσουμε πως δεν παρουσιάζουν όλοι οι άνθρωποι καισε όλα τα στάδια κατάθλιψης όλα τα συμπτώματα, καιανο ασθενής καταφέρνει να παραμένει λειτουργικός σε επαγγελματικό ή κοινωνικό επίπεδο, η διαταραχή μπορεί να περνά απαρατήρητη. Φίλοι και συγγενείς ωστόσο συχνά μπορεί να παρατηρήσουν πως το άτομο φαίνεται ψυχικά αναταραγμένο, ιδίως σε προχωρημένα στάδια.[2]
Παγκόσμιος χάρτης μετα ποσοστά αυτοκτονίας ανά 100,000.
Συνήθως οι περισσότεροι άνθρωποι είναι πιθανόν να βιώσουν το πρώτο καταθλιπτικό επεισόδιο ανάμεσα στις ηλικίες των 30 και 40.[3]Οι πιθανότητες αυξάνονται τον πρώτο χρόνο μετά από την γέννηση ενός παιδιού (επιλόχεια κατάθλιψη) και μετά από καρδιοαγγειακές ή νευρολογικές ασθένειες όπως ένα εγκεφαλικό επεισόδιο,[4]νόσο του Πάρκινσον,[4]καιπολλαπλή σκλήρυνση.[4] Καταθλιπτικά επεισόδια που ακολουθούν μια καρδιακή νόσο όπως τοέμφραγμα του μυοκαρδίου μπορεί να επιφέρουν περαιτέρω καρδιακές επιπλοκές, συμπεριλαμβανομένου καιτου θανάτου.[5] Υπάρχει μια δεύτερη εποχή αύξησης των πιθανοτήτων να παρουσιάσει κάποιος καταθλιπτικό επεισόδιο ανάμεσα στις ηλικίες των 50 και 60:[3]οι ηλικιωμένοι είναι περισσότερο πιθανόν να βιώσουν νοητικά συμπτώματα, όπως προβλήματα μνήμης και επιβράδυνση των κινήσεων. Ο όρος ψευδοάνοια χρησιμοποιείται για αυτό το σύνδρομο, λόγω της κλινικής ομοιότητας τους μετηνάνοια.[6]
Η διάγνωση στα παιδιά ή τους εφήβους μπορεί να καθυστερήσει ή ναμην δοθεί καθώς τα συμπτώματα αποκλείονται ως φυσιολογική παιδική συμπεριφορά. Η διάθεσή τους μπορεί να περιλαμβάνει κυρίως ευερεθιστότητα αντί γιακατάθλιψη.[2]Τα παιδιά μπορεί να βιώσουν διαφορετικά συμπτώματα ανάλογα μετην ηλικία καιτην περίσταση,[2]τα περισσότερα θα παρουσιάσουν έλλειψη ενδιαφέροντος γιατο σχολείο καιθα παρατηρηθεί μείωση στην σχολική τους επίδοση[2] Αυτά που είναι μεγαλύτερα από 12 χρονών μπορεί επίσης να ξεκινήσουν την χρήση ναρκωτικών ή την χρήση αλκοόλ, ή μπορεί να παρουσιάσουν διασπαστική συμπεριφορά. Οι σκέψεις ή οι απόπειρες αυτοκτονίας είναι σπάνιες στα παιδιά με μείζονα κατάθλιψη κάτω των 12 χρονών.
Υπάρχει σε πολλές περιπτώσεις συννοσηρότητα της κατάθλιψης με άλλες ψυχικές ασθένειες, υπάρχουν αναφορές που υποστηρίζουν πως το 58% των ατόμων με μείζονα κατάθλιψη επίσης υποφέρουν από άγχος εφόρου ζωής. Ακόμα και ήπια συμπτώματα άγχους μπορεί να έχουν μεγάλη επίδραση στην πορεία μιας καταθλιπτικής διαταραχής καιη σύμμιξη οποιουδήποτε αγχωτικού συμπτώματος μετην πρωτεύουσα κατάθλιψη είναι κάτι που πρέπει να ληφθεί υπόψιν. Η ψυχίατρος Ellen Frank ανακάλυψε πως οι καταθλιπτικοί ασθενείς με συμπτώματα πανικού βίωναν σημαντικές καθυστερήσεις στην υποχώρηση της κατάθλιψης τους και είχαν μεγαλύτερα επίπεδα υπολειπόμενων βλαβών.[7]Ο Robert Sapolsky επίσης υποστηρίζει ότι η σχέση του στρες, του άγχους και της κατάθλιψης μπορεί να μετρηθεί καινα εκδηλωθεί βιολογικά.[8]
Η βαρύτητα της νόσου ποικίλλει. Τα επεισόδια που αναδύονται κυμαίνονται από ήπια έως σοβαρά. Καιγια αυτό τον λόγο υπάρχουν διαφορετικοί τύποι μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής.
Η μείζων καταθλιπτική διαταραχή χαρακτηρίζεται από σοβαρά καταθλιπτική διάθεση η οποία παραμένει για τουλάχιστον δύο εβδομάδες. Μπορεί να εμφανιστεί ένα και μοναδικό επεισόδιο ή η νόσος να μεταπέσει σε χρόνια ή υποτροπιάζουσα μορφή. Επεισόδια μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής μπορεί να χαρακτηριστούν ως ελαφρά, ήπια ή σοβαρά.
Κατάθλιψη με μελαγχολικά χαρακτηριστικά: Η μελαγχολία χαρακτηρίζεται από απώλεια της απόλαυσης (ανηδονία) σε όλες ή στις περισσότερες δραστηριότητες, είναι ένα είδος κατάθλιψηςπιο ισχυρό από αυτό που επικρατεί στην θλίψη, την δυστυχία ή την στενοχώρια. Τα συμπτώματα επιδεινώνονται τις πρωινές ώρες, ο ασθενής ξυπνά τις πρωινές ώρες ακόμη καιαν έχει κοιμηθεί λίγο. Υπάρχει επίσης ψυχοκινητική επιβράδυνση, ανορεξία και έντονο αίσθημα ενοχής.[2]
Κατάθλιψη με άτυπα χαρακτηριστικά: Ηάτυπη κατάθλιψη χαρακτηρίζεται από αντιδραστικότητα της διάθεσης (παράδοξη ανηδονία) και θετικότητα, αύξηση βάρους και αυξημένης όρεξης για φαγητό, υπνηλία ή υπερυπνία και έντονη κοινωνική φθορά ως συνέπεια της υπερευαισθησίας στην αντιλαμβανόμενη διαπροσωπική απόρριψη. Αντίθετα μετην ονομασία της, ηάτυπη κατάθλιψη είναι ηπιο συχνή μορφή κατάθλιψης.[2]
Κατάθλιψη με ψυχωτικά χαρακτηριστικά: Μερικά άτομα με μείζονα επεισόδια κατάθλιψης ή μανίας μπορεί να εμφανίσουν ψυχωτική κατάθλιψη. Αυτή η μορφή παρουσιάζεται με παραισθήσεις καιαυταπάτες.[2]
Άλλα ψυχολογικά χαρακτηριστικά της μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής
Αρκετοί ασθενείς με μείζονα καταθλιπτική διαταραχή νιώθουν άγχοςμε μορφή φόβου, αισθήματος κινδύνου, ευερεθιστότητας ή ακόμη καιπανικούμε συμπτώματα όπως ιδρώτες, αίσθημα παλμών, ταχυκαρδία κτλ. Η συνύπαρξη άγχους και κατάθλιψης μπορεί να κάνει δύσκολο να καθοριστεί ποιο από τα δύο αποτελεί τη βασική διαταραχή.
Αγχώδης Κατάθλιψη: Μια μορφή κατάθλιψης που παρουσιάζεται ως άγχος ή πανικός και περιλαμβάνει ακαθισία (έντονη υπερκινητικότητα), τάσεις αυτοκτονίας, αϋπνία, πανικό και αίσθημα φόβου.
Υπερκινητική Κατάθλιψη (Ακαθισία): Μια μορφή κατάθλιψης που παρουσιάζεται με μορφή άγχους ή τάσεις αυτοκτονίας και ακαθισία αλλά δεν περιλαμβάνει συμπτώματα πανικού.
Στην διαδικασία της διαφορικής διάγνωσης άλλες διαταραχές μπορεί να χρειαστεί να αποκλειστούν γιανα δοθεί η διάγνωση για μείζονα καταθλιπτική διαταραχή, μερικές από αυτές είναι:
Δυσθυμία:Ηδυσθυμία είναι μια χρόνια, ήπιας μορφής κατάθλιψη. Η διάγνωση γιαδυσθυμία γίνεται όταν υπάρχει καταθλιπτική διάθεση για τουλάχιστον δυο χρόνια. Για αποσαφήνιση τα συμπτώματα της δυσθυμίαςδεν είναι τόσο σοβαρά όσο αυτά στη μείζονα καταθλιπτική διαταραχή ανκαι μερικοί ασθενείς μπορεί να νοσούν και από τις δύο διαταραχές συγχρόνως.[9]
Διπολική διαταραχή:Ηδιπολική διαταραχή χαρακτηρίζεται από δύο συναισθήματα, τηνκατάθλιψηκαιτην έξαρση. Αυτή ή νόσος περνάει από φάσεις μανίας ή και πολύ βαριάς κατάθλιψης. Στηνδιπολική διαταραχήο ασθενής βιώνει διαταραχή της συναισθηματικής διάθεσης, διογκωμένη αυτοεκτίμηση, ελαττωμένη ανάγκη για ύπνο, ιδεοφυγή, διάσπαση της προσοχής, υπερκινητικότητα, συναισθηματική αστάθεια και ψευδαισθήσεις.
Η τάση γιατην δημιουργία κατάθλιψης μπορεί να είναι κληρονομική, υπάρχουν μερικές αποδείξεις ότι η κατάθλιψη μπορεί να κληρονομείται, ανκαι αυτή η θεωρία περιλαμβάνει βιολογικούς και περιβαλλοντολογικούς παράγοντες. Παρ´όλα αυτά είναι πιθανό να υπάρχει σύνδεση διαφορετικών μορφών κατάθλιψης με διαφορετικά χρωμοσώματα.[10]
Πολλά νέα αντικαταθλιπτικά φάρμακα μπορούν να αλλάξουν τα επίπεδα ορισμένων νευροδιαβιβαστών - δηλαδή των χημικών ουσιών που μεταβιβάζουν τη νευρική διέγερση από τον ένα νευρώνα στον άλλο - καιπιο συγκεκριμένα στις χημικές ουσίες του εγκεφάλου όπως τηνσερετονίνηκαιτηννορεπινεφρίνη. Ωστόσο η σχέση της σερετονίνης, των SSRIs και της κατάθλιψης γενικά υπεραπλουστεύεται όταν παρουσιάζεται στο κοινό. Έρευνες έχουν δείξει ότι μπορεί να υπάρχει συνδετικός κρίκος ανάμεσα στην κατάθλιψη καιτην νευρογένεση στονιππόκαμποτου εγκεφάλου. Αυτό το μέρος του εγκεφάλου είναι το κέντρο γιατην διάθεση καιτην μνήμη. Απώλεια νευρώνων στον ιππόκαμπο συναντάται συχνά στην κατάθλιψη και ευθύνεται γιατην φθορά της μνήμης καιτην πεσμένη διάθεση στην κατάθλιψη. Γι' αυτό η θεραπεία που γίνεται αυξάνει την Σερετονίνη στονεγκέφαλομε συνέπεια να αυξάνεται η νευρογένεση και έτσι να αυξήσει σε μάζα τον ιππόκαμπο ώστε να διορθωθεί η διάθεση καιη μνήμη του ασθενούς.[11]
Η αύξηση της κατάθλιψης στις σύγχρονες κοινωνίες έχει συνδεθεί άμεσα μετην δίαιτα και ειδικά στα μειωμένα επίπεδα σεΩμέγα-3 όπως καισε πολλά αγροτικά φαγητά. Η έλλειψη Ωμέγα-6 συνδέεται μετην αύξηση κατάθλιψης σε αρουραίους. Επίσης ηκατάθλιψη μπορεί να προκληθεί από χαμηλά επίπεδα μαγνησίου.
Η κακή ποιότητα ύπνου συνδέεται μετην Μείζονα Καταθλιπτική Διαταραχή. Η Μείζονα Καταθλιπτική Διαταραχή αποφέρει διάφορες αλλαγές στην λειτουργία του υποθαλάμου του εγκεφάλου προκαλώντας αύξηση στηνκορτιζόληη οποία μετην σειρά της προκαλεί κακή ποιότητα ύπνου. Άτομα που υποφέρουν από Μείζονα Καταθλιπτική Διαταραχή έχουν βρεθεί να μπαίνουν στην κατάσταση REM ύπνου πολύ πριντο φυσιολογικό, επίσης αυτά τα άτομα έχουν πολύ έντονα συναισθηματικά όνειρα.
Η Εποχιακή διαταραχή είναι ένα είδος καταθλιπτικής διαταραχής που προκαλείται τον χειμώνα όταν η μέρα είναι πολύ μικρή. Πιστεύεται πως η παραγωγή μελατονίνης από το σώμα μας, η οποία ουσία παράγεται με μεγαλύτερους ρυθμούς στο σκοτάδι, παίζει μεγάλο ρόλο στην Εποχιακή Διαταραχή και πολλοί που υποφέρουν από αυτή την διαταραχή ανταποκρίνονται πολύ καλά στηνφωτοθεραπεία.[2]
Ηεπιλόχεια κατάθλιψη αναφέρεται σε ένα είδος κατάθλιψης που προκαλείται στις γυναίκες μετά τον τοκετό. Η Επιλόχεια κατάθλιψη από την οποία υποφέρει το 10-15% των γυναικών μετά τον τοκετό συνήθως υποχωρεί μετά από τρεις μήνες.[18]
Η χαμηλή αυτοεκτίμηση καιη αυτοαναιρούμενη ή διαστρεβλωμένη σκέψη συνδέονται μετηνκατάθλιψη. Παρ'όλο πουδεν είναι γνώστο ποια είναι η αιτία καιποια είναι η επενέργεια, είναι γνωστό ότι τα καταθλιπτικά άτομα όταν μπορέσουν να καλυτερεύσουν τον τρόπο μετον οποίο σκέφτονται δείχνουν βελτιωμένη διάθεση και αυτοεκτίμηση (γνωστική θεραπεία). Ψυχολογικοί παράγοντες που συνδέονται μετηνκατάθλιψη περιέχουν την περίπλοκη ανάπτυξη της προσωπικότητας ενός ατόμου και επίσης το πώς έχει μάθει κάποιος να χειρίζεται τους εξωτερικούς περιβαλλοντολογικούς παράγοντες όπως το στρες καιτο άγχος.
Περιστατικά όπως ο θάνατος ενός γονιού, προβλήματα μετην βιολογική ανάπτυξη, προβλήματα που έχουν να κάνουν μετο σχολείο, εγκατάλειψη ή απόρριψη, παραμέληση, χρόνια ασθένεια, σωματική, ψυχολογική ή σεξουαλική βία μπορεί να αυξήσουν της πιθανότητες ανάπτυξης κάποιας καταθλιπτικής διαταραχής.[19]
Απόλυση από κάποια δουλειά, φτώχεια, οικονομικές δυσκολίες, διαταραχές της όρεξης, η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, βιασμός, διαζύγιο, ανικανότητα σεξουαλική ή και άλλα τραυματικά γεγονότα μπορεί να επιφέρουν κατάθλιψη[19].
Υπάρχουν πολλές επιλογές γιατην θεραπεία της Κλινικής κατάθλιψης, όλες κατηγοριοποιούνται σε δύο κατηγορίες, στις Σωματικές Θεραπείες και τις Ψυχοθεραπείες.
Φάρμακα που ανακουφίζουν τα συμπτώματα της κατάθλιψης χορηγούνται εδώ και δεκαετίες. Ηπιο συχνή χρήση γίνεται με τους εκλεκτικούς αναστολείς της επαναπρόσληψης της σεροτονίνης (SSRIs ή ΕΑΕΣ) όπως, citalopram (Celexa), escitalopram (Cipralex), fluoxetine (Prozac), paroxetine (Paxil), sertraline (Zoloft) ή ακόμα και κάποιες φορές καιμε ηρεμιστικά όπως Alprazolam (Xanax) κτλ. Μερικές φορές τααντικαταθλιπτικάσε συνδυασμό μετην ψυχοθεραπεία είναι καλύτερα αντί το καθένα ξεχωριστά. Επίσης χρησιμοποιούνται καιοι αναστολείς της μονοαμινοξειδάσης (ΜΑΟ) αλλά είναι συνήθως δεύτερης γραμμής φάρμακα.[20]
Χρησιμεύει στις περιπτώσεις εκείνες πουη κατάθλιψη είναι τόσο βαριά ώστε να κινδυνεύει η ζωή του αρρώστου καιπουη ταχεία βελτίωση είναι αναγκαία π.χ κίνδυνος αυτοκτονίας ή σε περιπτώσεις που αντενδείκνυται η χορήγηση αντικαταθλιπτικών π.χ εγκυμοσύνη.
Ανκαι εφαρμόζονται διάφορα σχήματα, συνήθως χορηγούνται 6 ως 10 συνεδρίες με ρυθμό 3 ή 4 συνεδριών την εβδομάδα. Η απάντηση συνήθως είναι ταχεία - μέσα σε μέρες παρά σε εβδομάδες. Μετά τη χορήγηση ηλεκτροσόκ, οι ασθενείς χρειάζονται θεραπεία συντήρησης με αντικαταθλιπτικά φάρμακα.[20]
Νεότερες προσεγγίσεις χρησιμοποιούν μικρό αριθμό συνεδριών μεψυχοδηλωτικές ουσίες (όπως ψιλοκυβίνη[21][22]) σε συνδυασμό μεψυχοθεραπείαγιατην αντιμετώπιση της κατάθλιψης με ενθαρρυντικά αποτελέσματα.
Ηψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία δίνει βάση στα προηγούμενα βιώματα του ασθενούς. Ο ασθενής βοηθείται στην ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία έμμεσα, ως αποτέλεσμα της βελτίωσης των διαπροσωπικών σχέσεων, της εμπιστοσύνης προς τα άλλα άτομα, των αμυντικών μηχανισμών, της συναισθηματικής ευαισθησίας, της παραγωγικότητας και δημιουργικότητας κτλ.[20]. Η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία είναι εκείνη που συντελεί στην οριστική απαλλαγή από την κατάθλιψη και αποτρέπει σε σημαντικό βαθμό τις μελλοντικές υποτροπές. Η φαρμακοθεραπεία ανακουφίζει από τα καταθλιπτικά συμπτώματα και διευκολύνει συχνά την ψυχοθεραπεία.
Ηδιαπροσωπική δεραπεία (interpersonal therapy – IPT) είναι μια δομημένη, ατομική ή ομαδική βραχεία ψυχοθεραπεία η οποία έχει αποδείξει την αποτελεσματικότητά της στην κλινική και πανεπιστημιακή έρευνα σε ψυχολογικές διαταραχές όπως κατάθλιψη, δυσθυμία, εφηβική κατάθλιψη, διπολική διαταραχή, προγεννητική και μεταγεννητική κατάθλιψη. Δυνατά σημεία αυτής της θεραπείας είναι σε θέματα απώλειας, πένθους,μεταβάσεων, ή συγκρούσεων, καιτο γεγονός ότι οι στόχοι καιοι τεχνικές της είναι όλες δημοσιευμένες σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Το κλινικό εγχειρίδιο πολύ καθαρά διασαφηνίζει τους στόχους της θεραπείας και τις τεχνικές. Μία δειγματοληψία των μελετών αυτών περιλαμβάνει εφήβους και ενήλικες με κατάθλιψη, δυσθυμία, προγεννητική και μεταγεννητική κατάθλιψη καθώς και ατόμων που πάσχουν από διπολική διαταραχή. Η εφαρμογή της είναι δυνατή σε ατομικό και ομαδικό πλαίσιο.[23]
Ηομαδική ψυχοθεραπεία είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική στη βελτίωση των διαπροσωπικών δεξιοτήτων και της αυτοεκτίμησης.[20]
Ηγνωσιακή θεραπεία είναι μια βραχεία ψυχοθεραπεία, με δομημένες συνεδρίες, που στοχεύει στην αναγνώριση και διόρθωση αρνητικών νοητικών σχημάτων του ασθενούς, που σύμφωνα μετη γνωστική θεωρία προκαλούν την κατάθλιψη.[20]
Αβεντισιάν-Παγοροπούλου Άννα, (2018). Η γεροντική κατάθλιψη. Αθήνα. Εκδόσεις Gutenberg. ISBN 9789600119763.
Θεοδωράκης Γιάννης. (2010). Άσκηση, ψυχική υγεία και ποιότητα ζωής. Θεσσαλονίκη. Εκδόσεις Χριστοδουλίδη. ISBN 9789608183810.
Κλεφταράς Γεώργιος. (1998). Η κατάθλιψη σήμερα, Περιγραφή, Διάγνωση, Θεωρίες και Ερευνητικά Δεδομένα. Αθήνα. Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. ISBN 9789603444312.
Κλεφταράς Γεώργιος. (2018). Η παιδική κατάθλιψη καιη αντιμετώπισή της στο σχολικό περιβάλλον, Αθήνα. Εκδόσεις Πεδίο. ISBN 9789605464479.
Μαρκίδης Μάριος. (1995). Σπουδές στη σημασία. Αθήνα. Εκδόσεις Πλέθρον. ISBN 9789603480174.
Πενταράκη Αλεξάνδρα. (2012). Σπάζοντας τα δεσμά της γυναικείας κατάθλιψης. Θεσσαλονίκη. Εκδόσεις Brain Matters Institute. ISBN 9789609339360.
Χριστοδούλου Γ.Ν. (2005). Κατάθλιψη, Αθήνα. Εκδόσεις ΒΗΤΑ, ISBN 9607308816.
Burns David. (2012). Αισθανθείτε καλά! Η αποτελεσματική αντιμετώπιση της κατάθλιψης χωρίς φάρμακα, Αθήνα. Εκδόσεις Πατάκη, ISBN 9789603604198.
Hauck Paul. (2011). Κατάθλιψη: Τέλος. Τιτην προκαλεί και πώς νατην ξεπεράσετε. Αθήνα. Εκδόσεις Καστανιώτη. ISBN 9789600352634.
Krishnadas, R., & Cavanagh, J. (2012). 'Depression: an inflammatory illness?' J Neurol Neurosurg Psychiatry, jnnp-2011.
Kupfer David J., Ellen Frank, and Mary L. Phillips. "Major depressive disorder: new clinical, neurobiological, and treatment perspectives", The Lancet 379. 9820 (2012): 1045-1055.
Kubler -Ross Elisabeth, (2019). Πλησιάζοντας το θάνατο, Τα πέντε στάδια του πένθους, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα, ISBN 9789605723125.
Landers D., & Arent, S. (2007). Physical activity and mental health. In G. Tenenbaum, & R. Eclund (Eds.), Handbook of sport psychology (pp. 469–491). New Jersey. John Wiley & Sons, Inc.
Minois Georges. (2012). Η ιστορία της κατάθλιψης, Αθήνα. Εκδόσεις Νάρκισσος, ISBN 9789608239517.
Martinsen, E.W. (2008). Physical activity in the prevention and treatment of anxiety and depression. Nord J Psychiatry, 62, 25–29.
Solomon Andrew. (2004). Ο δαίμων της μεσημβρίας, Μία ανατομία της κατάθλιψης, Αθήνα. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. ISBN 9789602212998.
Uher, R. 2008, 'The implications of gene–environment interactions in depression: will cause inform cure?' Molecular Psychiatry, 13(12), 1070.
↑ 2,002,012,022,032,042,052,062,072,082,092,102,11American Psychiatric Association (2000), Diagnostic and statistical manual of mental disorders, Fourth Edition, Text Revision: DSM-IV-TR, Washington, DC: American Psychiatric Publishing, Inc., σελ. 943, ISBN0890420254
↑ 3,03,1Eaton WW; Anthony JC; Gallo J; Cai G; Tien A; Romanoski A; Lyketsos C; Chen LS (1997). «Natural history of Diagnostic Interview Schedule/DSM-IV major depression. The Baltimore Epidemiologic Catchment Area follow-up». Archives of General Psychiatry54: 993–99. PMID9366655.
↑Sadock, Benjamin J. (2002), Kaplan and Sadock's Synopsis of Psychiatry: Behavioral Sciences/Clinical Psychiatry (9th έκδοση), Lippincott Williams & Wilkins, ISBN0781731836
↑Psychiatric disorders among Egyptian pesticide applicators and formulators. By Amr MM, Halim ZS, Moussa SS. In Environ Res. 1997;73(1-2):193-9. PMID 9311547
↑Depression and pesticide exposures among private pesticide applicators enrolled in the Agricultural Health Study. By Beseler CL, Stallones L, Hoppin JA, Alavanja MC, Blair A, Keefe T, Kamel F. In: Environ Health Perspect. 2008 Dec; 116(12):1713-9 PMID 19079725
↑A cohort study of pesticide poisoning and depression in Colorado farm residents. By Beseler CL, Stallones L. In Ann Epidemiol. 2008 Oct; 18(10):768-74. PMID 18693039
↑Mood disorders hospitalizations, suicide attempts, and suicide mortality among agricultural workers and residents in an area with intensive use of pesticides in Brazil. By Meyer A, Koifman S, Koifman RJ, Moreira JC, de Rezende Chrisman J, Abreu-Villaca Y. In J Toxicol Environ Health A. 2010; 73(13-14):866-77. PMID 20563920
↑Suicide and potential occupational exposure to pesticides, Colorado 1990-1999 , By Stallones L. In J Agromedicine. 2006; 11(3-4):107-12. PMID 19274902
↑Increased risk of suicide with exposure to pesticides in an intensive agricultural area. A 12-year retrospective study. Di Parrón T, Hernández AF, Villanueva E. In Forensic Sci Int. 1996 May 17; 79(1):53-63. PMID 8635774
