ΟΕνρίκο Ντάντολο (Enrico Dandolo, 1107 – Μάιος 1205) — εξελληνισμένος ως Ερρίκος Δάνδολοςκαι εκλατινισμένος ως Henricus Dandulus — ήταν ο 41ος δόγης της Βενετίας (1192 - 1205). Ο Ενρίκο Ντάντολο έμεινε γνωστός γιατην ευσέβεια, τη μακροζωία, την ευφυΐα τουκαιτον αρχηγικό του ρόλο στηνΔ΄ Σταυροφορίαπου κατέκτησε τηνΚωνσταντινούπολη από τηΒυζαντινή Αυτοκρατορίακαι δημιούργησε τηΛατινική Αυτοκρατορία. Μέλος του πανίσχυρου Οίκου των Ντάντολοπου είχε πρωταγωνιστήσει τον Μεσαίωνα στηΒενετία ήταν γιος του Βιτάλ Ντάντολο στενού σύμβουλου τουΔόγη της ΒενετίαςΒιτάλε Β΄ Μίσιελ.[1]Ο Ενρίκο είχε άλλους δυο αδελφούς τον Ανδρέα καιτον Τζιοβάνι, ο συνώνυμος θείος του Ενρίκο Ντάντολο ήταν πατριάρχης του Γκράντο.[2][3]Δεν υπάρχουν ιστορικές πηγές γιατον νεώτερο Ενρίκο Ντάντολο μέχρι τον θάνατο του πατέρα του (1174).[4]Ο Βιτάλ Ντάντολο είχε φτάσει και αυτός στα 100 χρόνια καιοιγιοιτου μέχρι τον θάνατο του πατέρα τους ήταν στην σκιά του, το ίδιο καιο Ενρίκο ανκαι ήταν καιο ίδιος ηλικιωμένος, 67 ετών, όταν πέθανε ο πατέρας του.[5] Συμμετείχε ενεργά στις οικογενειακές επιχειρήσεις αλλά στα περισσότερα έγγραφα υπήρχε η υπογραφή του πατέρα του.[6]
Η πρώτη αποστολή του Ενρίκο ήταν κατά την κρίση των Βυζαντινό-Ενετικών σχέσεων το 1171 και το 1172. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Μανουήλ Α΄ Κομνηνός παραχώρησε στηνΠίζακαιστηΓένοβα συνοικίες στην Κωνσταντινούπολη, ένα εξαγριωμένο πλήθος Βενετών επιτέθηκε στη νεοσύστατη Γενοβέζικη συνοικία.[7]Η επίθεση είχε σαν αποτέλεσμα να διατάξει ο αυτοκράτορας τη φυλάκιση και κατάσχεση αγαθών σε χιλιάδες Βενετούς που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη.[8] Μετά από λαϊκή απαίτηση τον Σεπτέμβριο του 1171 ο Δόγης Βιτάλ Β' οδήγησε 120 πλοία στοΑιγαίο Πέλαγος εναντίον του Βυζαντίου, στην εκστρατεία συμμετείχε ο Ερρίκος Δάνδολος.[9] Μετά από μήνες καθυστερήσεων και συνομιλιών με τους Βυζαντινούς ξέσπασε λοιμός στα Ενετικά στρατεύματα που είχαν στρατοπεδεύσει στη Χίο (1172). Μετά τις άκαρπες διαπραγματεύσεις ο Δόγης Βιτάλ επέστρεψε τον Μάιο του 1172 στηΔημοκρατία της Βενετίας, κατηγορήθηκε γιατην καταστροφική εκστρατεία καιο εξαγριωμένος όχλος τον θανάτωσε.[10][11]
Ο Ενρίκο Ντάντολο - έργο τουΤιντορέττο (16ος αιώνας)
Ο επόμενος δόγης Σεμπαστιάνο Τζιάνι αναζήτησε συμμαχίες με εχθρούς του Βυζαντίου προκειμένου να πιέσει τον αυτοκράτορα να προχωρήσει σε διαπραγματεύσεις μετη Βενετία.[12] Έστειλε πολλαπλές αποστολές στην Κωνσταντινούπολη καιστην αυλή τουΓουλιέλμου Β΄ της Σικελίας, σε πολλές από αυτές συμμετείχε ο Ενρίκο Ντάντολο ανκαιδεν είχε συναντήσει ποτέ τον ίδιο τον Γουλιέλμο Β΄.[13]Η συμμετοχή του στις αποστολές ανέβασαν σημαντικά τη φήμη καιτην αξία τουστην αυλή με αποτέλεσμα την εκλογή του αργότερα στη θέση του δόγη (1192).
Ο Ενρίκο Ντάντολο έκανε συχνά ταξίδια στην Κωνσταντινούπολη (1183, 1184), στο πρώτο του ταξίδι μετον αδελφό του Τζιοβάνι ενεργούσε για πρώτη φορά σαν δουκικός απεσταλμένος.[14] Ξεκίνησε τις διαπραγματεύσεις μετον νέο αυτοκράτορα Ανδρόνικο Κομνηνό ξάδελφο του Μανουήλ Α΄ γιατην αποκατάσταση της συνοικίας των Βενετών στην Κωνσταντινούπολη.[15] Έκανε πολλές δωρεές γης σε Βενετσιάνικα μοναστήρια καισαν ανταμοιβή κέρδισε τον τίτλο του δικηγόρου γιατο μοναστήρι του Αγίου Κυπριανού στοΜουράνο.[16]Ο Ενρίκο Ντάντολο υπηρέτησε ξανά τη Δημοκρατία της Βενετίας σαν δουκικός απεσταλμένος στην Κωνσταντινούπολη μαζί μετον Πιέτρο Τζιάνι καιτον Δομήνικο Σανούδο (1184) με στόχο της αποκατάσταση της συνοικίας των Βενετών. Στη συνάντηση αυτή ο αυτοκράτορας συμφώνησε να ελευθερωθούν οι φυλακισμένοι Βενετοί, να αποκατασταθεί η συνοικία τους καινα πληρώσει αποζημιώσεις.[17]
Ο δόγης Όριο Μαστροπιέρο παραιτήθηκε (1 Ιουνίου 1192) καιο Ενρίκο Ντάντολο εξελέγη 41ος Δόγης της Βενετίας, ήταν ο πρώτος που εξελέγη από ένα συμβούλιο 40 εκλεκτόρων.[18]Ο Ενρίκο ανκαι ηλικιωμένος και τυφλός ήταν πολύ φιλόδοξος με τεράστια ενέργεια και διανοητικές ικανότητες.[19][20]Τα αξιοθαύμαστα κατορθώματα τουτα επόμενα 11 χρόνια οδήγησαν πολλούς ιστορικούς στο συμπέρασμα ότι ήταν περίπου 70 ετών όταν εξελέγη δόγης. Ο ιστορικός Τόμας Φ. Μάντεν (γεν. το 1960) αποκλείει κατηγορηματικά αυτές τις θεωρίες και διαβεβαιώνει ότι γεννήθηκε το 1107, ήταν δηλαδή 85 ετών όταν έγινε κυβερνήτης.[21] Πολλοί πιστεύουν ότι και άλλα μέλη της Οικογένειας Ντάντολο είχαν ανέβει στο παρελθόν στη θέση του δόγη αλλά ο Ενρίκο είναι ο πρώτος που έχει καταγραφεί από ιστορικούς.[22]
Μια από τις πρώτες ενέργειες του Ενρίκο σαν δόγη ήταν η απέλαση από τη Βενετία όλων των αλλοδαπών που ζούσαν στην πόλη λιγότερο από δυο χρόνια (16 Αυγούστου 1192).[23]Οι γαιοκτήμονες ήταν υποχρεωμένοι να διώξουν όλους τους αλλοδαπούς από τα κτήματα τους με πρόστιμο 50 λίρες σε όσους δεν υπακούσουν, έγινε επιπλέον κατάσχεση όλης της περιουσίας των ξένων. Οι Βενετοί επίσης δεν έπρεπε να δανείσουν χρήματα σε ξένους γιαμια περίοδο μεγαλύτερη από 15 μέρες με εξαίρεση όσους προέρχονταν από την Ουμάνα καιτη Ραγκούσα.[24]Ο λόγος που προχώρησε σε αυτή την απόφαση είναι άγνωστος πιθανότατα η αύξηση σε επικίνδυνο βαθμό των ξένων στη Βενετία ταδυο τελευταία χρόνια αφού η απόφαση δεν αφορούσε ξένους που υπήρχαν στη Βενετία από παλαιότερα.[25]Ο Ενρίκο Ντάντολο σχεδίασε μια επίθεση στη γειτονική Ζάρα που ενοχλούσε πολλά χρόνια τη Βενετία και απειλούσε τον έλεγχο της στηΔαλματία. Η Ζάρα βρισκόταν μέχρι το 1180 υπό τον έλεγχο της Βενετίας και μετά από μια πετυχημένη εξέγερση ανεξαρτητοποιήθηκε.[26]Ο Δάνδολος υποστήριζε από την αρχή την ανακατάληψη της πόλης από τους Βενετούς και χρηματοδότησε τον δόγη Όριο Μαστροπιέρο στη στρατιωτική του εκστρατεία (1187).[27]Η επίθεση του Δάνδολου στη Βενετία είχε μερική επιτυχία (1193), κέρδισε τον έλεγχο σε όλα τα Δαλματικά νησιά που είχαν χαθεί από το 1190, αλλά όχι στην ίδια τη Ζάρα.[28]
Μια από τις πρώτες ενέργειες του ήταν να δώσει τον"δουκικό όρκο" προσδιορίζοντας τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του Δόγη. Αναθεώρησε τον ποινικό κώδικα και δημοσίευσε την πρώτη συλλογή του Ενετικού καταστατικού θέτοντας το εθιμικό δίκαιο της Βενετίας σε σταθερή νομική βάση. Ο Δάνδολος επίσης πραγματοποίησε διάφορες συμφωνίες μετηΒερόνακαιτο Τρεβίζο (1192), μετον Πατριάρχη της Ακουίλιας (1200), μετον βασιλιά της Αρμενίας (1201), το Βυζάντιο (1199), τηνΑγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (1201) και νίκησε σεμια ναυμαχία ενάντια στηνΠίζα (1199).
Το ασημένιο γρόσι του Ενρίκο Ντάντολο με παράσταση του Αγίου Μάρκου καιτου δόγη
Από το 1194 προχώρησε σε σημαντικές μεταρρυθμίσεις στο νομισματικό σύστημα της Βενετίας, το νόμισμα ήταν η ασημένια δεκάρα που ζύγιζε λιγότερο από 1 γραμμάριο.[29]Η υποβάθμιση της ασημένιας δεκάρας (1180) καιη σταθερότητα του νομισματικού συστήματος της Κωνσταντινούπολης καιτων Ιεροσολύμων οδήγησαν τον Δάνδολο να κόψει τρεις νέους τύπους νομισμάτων : τη μισή δεκάρα, τη δεκάρα του τετάρτου καιτο ασημένιο γρόσι.[30]Η μισή δεκάρα είχε πρόσμιξη με ασήμι σε ποσοστό 5% και ήταν διακοσμημένη με έναν σταυρό από τημια πλευρά καιτον Άγιο Μάρκο από την άλλη.[31]Η δεκάρα του τετάρτου δεν είχε μεταλλικές προσμίξεις και έγινε το πρώτο Ευρωπαϊκό νόμισμα με προέλευση από την αρχαία Ρώμη.[32]Το ασημένιο γρόσι ήταν το πρώτο νόμισμα από καθαρό μέταλλο που κόπηκε στη Δύση ύστερα από πέντε αιώνες, άξιζε 26 δηνάρια και περιείχε 98,5% ατόφιο ασήμι.[33][34] Διακοσμήθηκε με εικόνες του Δάνδολου καιτου Αγίου Μάρκου από τημια πλευρά καιτον Ιησού Χριστό ένθρονο από την άλλη σύμφωνα μετη μορφή των Βυζαντινών εμπορικών νομισμάτων.[35]Το γρόσι έγινε σύντομα το κυρίαρχο νόμισμα για τις εμπορικές συναλλαγές στη Μεσόγειο.[36]
Έξι Γάλλοι απεσταλμένοι γιατην Δ΄ Σταυροφορία έφτασαν στην αυλή της Βενετίας με ελπίδες να κερδίσουν στόλο και προμήθειες.[37]Ο Δάνδολος συναντήθηκε μαζί τους και υπολόγισε τα έξοδα γιατο ταξίδι πουθα ήταν η μεγαλύτερη στρατιωτική επιχείρηση στην ιστορία της Βενετίας.[38]Ο βασικός όρος της συμφωνίας ήταν ότι η Βενετία θα παρείχε για περισσότερο από έναν χρόνο διευκολύνσεις και προμήθειες γιατον στρατό, τέσσερα ασημένια μάρκα θα πλήρωνε για κάθε ιππότη μετο άλογο τουκαιδυογια κάθε άλλο μέλος. Οι Βενετοί όταν τους υποσχέθηκαν οι Γάλλοι να μοιράσουν τα λάφυρα τους εφοδίασαν ενθουσιασμένοι με 50 πλήρως εξοπλισμένες γαλέρες.[39]Μετη φανατική υποστήριξη του λαού ο Δάνδολος επιβεβαίωσε τη συμμετοχή τουστη Σταυροφορία και ορκίστηκε στα ιερά λείψανα να τηρήσει κάθε όρο της συμφωνίας.[40]
Η Δημοκρατία της Βενετίας αντιμετώπιζε ωστόσο οικονομικά προβλήματα, οι 6 πρώτοι Σταυροφόροι είχαν δανειστεί χρήματα γιατον στόλο αλλά δεντα επέστρεψαν.[41]Μετην άφιξη περισσότερων Σταυροφόρων τον Ιούνιο η ανάγκη γιατην επιστροφή των χρημάτων αυξήθηκε καθώς πολλοί Βενετοί που στήριξαν τις επιχειρήσεις τους στις αποζημιώσεις κινδύνευαν με οικονομική καταστροφή.[42]Ο Ενρίκο Ντάντολο διέταξε τους Σταυροφόρους που έμεναν στο γειτονικό Λίντο να πληρώσουν 85.000 μάρκα αλλά παρά τη μεγάλη οικονομική συμβολή ακόμα καιτων φτωχών Σταυροφόρων εξακολουθούσαν να χρωστάνε 34.000 μάρκα.[43]Ο Δάνδολος γιαναμην διακόψει τις επιχειρήσεις τους αποφάσισε να δανειστεί τα χρήματα από το κοινοβούλιο της Βενετίας μετην υπόσχεση να τους τα επιστρέψει από τα λάφυρα πουθα κέρδιζαν στη Σταυροφορία. Ο Δάνδολος πρότεινε επίσης στους Σταυροφόρους να περάσουν τον χειμώνα στη Ζάρα επειδή οι πειρατές της περιοχής απειλούσαν το εμπόριο της Βενετίας που ήθελε να ανακτήσει την πόλη. Το μεγάλο ενδιαφέρον των Βενετσιάνων γιατην ανάκτηση της Ζάρας οδήγησε το Μεγάλο Συμβούλιο της πόλης να συμφωνήσει στην πρόταση του Δάνδολου.[44]
Ο στόλος των Σταυροφόρων εγκατέλειψε τη Βενετία την πρώτη εβδομάδα του Οκτωβρίου 1202 ύστερα από εντυπωσιακή τελετή στηΒασιλική του Αγίου Μάρκουστην οποία ο Ενρίκο Ντάντολο "πήρε τον σταυρό και ορκίστηκε να πεθάνει μαζί με τους Σταυροφόρους μέχρι να πετύχουν τον στόχο τους". Ζήτησε από τους Βενετούς νατον υποστηρίξουν καινα δεχτούν τους γιους του ως αντικαταστάτες γιατην περίοδο που έλλειπε.[45]Οι Σταυροφόροι έφτασαν στη Ζάρα και ζητούσαν με απειλές από τους κατοίκους να παραδοθούν, ο Δάνδολος τους ζήτησε να εγκαταλείψουν την πόλη γιανα σώσουν τις ζωές τους.[46]ΟΠάπας Ιννοκέντιος Γ΄με παρέμβαση του προειδοποίησε τους Σταυροφόρους ότι η Ζάρα δεν είχε καμιά σχέση με τους στόχους τους, επιπλέον την κυβερνούσε οΊμρε της Ουγγαρίαςπου συμμετείχε καιο ίδιος στη Σταυροφορία.[47]Στο τέλος τους προειδοποίησε με αφορισμό ανδεν εγκαταλείψουν την πολιορκία της Ζάρας.[48]Ο Δάνδολος αγνόησε τις προειδοποιήσεις καιη Ζάρα έπεσε στους Σταυροφόρους (24 Νοεμβρίου 1202).[49]Ο πάπας αφόρισε όλους τους Βενετούς που συμμετείχαν στη Σταυροφορία, ο Δάνδολος έστειλε τους Γάλλους να παρακαλέσουν συγχώρεση και έκρυψε τον αφορισμό από τους Βενετούς από φόβο μην εγκαταλείψουν τη Σταυροφορία.[50]
Σύντομα έφτασε στη Ζάρα ο Βυζαντινός πρίγκιπας Αλέξιος Δ΄ Άγγελος, ο πατέρας τουΙσαάκιος Β΄ Άγγελος είχε εκθρονιστεί βίαια από τον αδελφό τουΑλέξιο Γ´ Άγγελοκαιο νεαρός Αλέξιος ζητούσε τη βοήθεια των Βενετών γιανα ανατρέψει τον σφετεριστή θείο του.[51]Ο Ενρίκο Ντάντολο συμφώνησε να αποκαταστήσει τον νεαρό Αλέξιο στον θρόνο σε αντάλλαγμα μετην παροχή πλούσιων οικονομικών πόρων γιατην ολοκλήρωση της Σταυροφορίας.[52]Ο Αλέξιος Δ΄ ανέτρεψε μετη βοήθεια των Βενετών τον θείο του αλλά η υψηλή φορολογία που έβαλε στους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης γιανα συγκεντρώσει τα λύτρα τους οδήγησε στην εξέγερση καιτην ανατροπή του, τον αντικατέστησε οΑλέξιος Ε΄ Δούκας. Οι Σταυροφόροι αμέσως μετά κατάλαβαν την Κωνσταντινούπολη (12 Απριλίου 1204), ακολούθησε σκληρή λεηλασία, ο Ενρίκο Ντάντολο έστειλε πολλά λάφυρα στη Βενετία ανάμεσα στα οποία τα τέσσερα άλογα που διακοσμούν σήμερα τον Καθεδρικό ναό του Αγίου Μάρκου.[53] Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης ανακηρύχτηκε ηΛατινική Αυτοκρατορία, οι Σταυροφόροι αναζήτησαν το κατάλληλο πρόσωπο γιατη θέση του αυτοκράτορα, μετά την άρνηση του υπέργηρου Δάνδολου το αυτοκρατορικό στέμμα πέρασε στονΒαλδουίνο της Φλάνδρας.[54]
Το κενοτάφιο του Ερρίκου Δάνδολου, του 19ου αιώνα.
Η διανομή των εδαφών της Λατινικής Αυτοκρατορίας σύμφωνα μετοPartitio Terrarum Imperii Romaniae παραχωρούσε στους Βενετούς τα 3/8 των κατακτήσεων σύμφωνα μετη συμφωνία που είχε γίνει από την αρχή της Σταυροφορίας.[55]Οι περιοχές αυτές περιείχαν ένα τμήμα της Κωνσταντινούπολης κοντά στο λιμάνι, ένα τμήμα της ακτής στηΘάλασσα του ΜαρμαράκαιτηνΑδριανούπολη.[56]Ο Ενρίκο Ντάντολο πήρε τον τίτλο "Κύριος των 3/8 της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας"που διατηρήθηκε στους Βενετούς μέχρι την κατάρρευση της Λατινικής Αυτοκρατορίας (1261).[57]Τον Αύγουστο του 1204, ο Ντάντολο αγόρασε για λογαριασμό της Βενετίας από τονΒονιφάτιο Μομφερρατικότην Κρήτη έναντι 1000 αργυρών μάρκων, ή 5000 χρυσών δουκάτων.[58]Ο Ενρίκο Ντάντολο πέθανε και τάφηκε τον Ιούνιο στον ναό της Αγίας Σοφίας (1205), ήταν το μοναδικό πρόσωπο που τάφηκε εκεί.[59][60]Τον 19ο αιώνα μια Ιταλική αρχαιολογική ομάδα τοποθέτησε ένα σημάδι στον πιθανό τόπο ταφής τουπου είναι ορατό ακόμα και σήμερα, ο πραγματικός τάφος του είχε καταστραφεί από τους Οθωμανούς την εποχή που κατέκτησαν την Κωνσταντινούπολη και μετέτρεψαν την Αγία Σοφία σε τζαμί.[61][62]
Δεν είναι γνωστό πότε ο Ενρίκο Ντάντολο τυφλώθηκε, σύμφωνα μετα"Χρονικά του Νόβγκοροντ" τυφλώθηκε από τους Βυζαντινούς στην εκστρατεία του εναντίον τους (1171). Τα Χρονικά γράφουν υποθετικά "ο αυτοκράτορας διέταξε να τυφλωθεί αλλά τα μάτια του έμειναν άθικτα καιδεν είπε τίποτα".[63] Σύμφωνα μετη μελέτη του ιστορικού Τόμας Φ. Μάντεν ο Δάνδολος υπέφερε από μερική τύφλωση από ένα σκληρό χτύπημα στο κεφάλι μεταξύ 1174 - 1176.[64]Τα έγγραφα μετην υπογραφή του Δάνδολου που έγιναν ευανάγνωστα το 1174 αλλά επεκτάθηκαν μέχρι το 1176 δείχνουν ότι η όραση του σταδιακά χειροτέρευσε.[65]Την εποχή της Δ΄ Σταυροφορίας φαίνεται ότι η τύφλωση του Δάνδολου ήταν ολική, οΓοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνοςπουτον είχε συνοδεύσει γράφει "ανκαιτα μάτια του ήταν φυσιολογικά δεν μπορούσε ναδει ούτε ένα χέρι μπροστά από το πρόσωπο του, είχε χάσει την όραση του από ένα ισχυρό τραύμα στο κεφάλι".[66]Το έγγραφο αυτό πρέπει να ταυτίζεται μετη θεωρία του Μάντεν ότι η τύφλωση του Δάνδολου ήταν επιφανειακή καιτα μάτια του φαινόντουσαν άθικτα.
Ο γιος του Δάνδολου Ρανιέρι φαίνεται ότι ήταν αντιβασιλιάς την περίοδο πουο πατέρας του απουσίαζε και σκοτώθηκε αργότερα στον πόλεμο μετηΓένοβαγιατον έλεγχο της Κρήτης.[67][68]Δεν είναι γνωστό αν είχε άλλα παιδιά, σύμφωνα μετα έγγραφα της εποχής τουδεν έχει αποδειχτεί τίποτα.[69]Ο Ενρίκο Ντάντολο παντρεύτηκε μια γυναίκα που ονομαζόταν κόμισσα Μίνοττο, της ανέθεσε τις εμπορικές και πολιτικές υποθέσεις μαζί μετον αδελφό του Ανδρέα πριν αναχωρήσει γιατην Κωνσταντινούπολη μετον άλλο αδελφό του Τζιοβάνι (1183).[70]Η ταυτότητα της συζύγου του είναι υπό αμφισβήτηση ίσως να ήταν μέλος της οικογένειας Μινόττο αλλά ο ισχυρισμός είναι αβέβαιος.[71] Διάδοχός του εξελέγη οΠιέτρο Τζιάνιο γιος του προηγούμενου δόγη Σεμπαστιάνο Τζιάνι (15 Αυγούστου 1205).
Το Ιταλικό ναυτικό καθέλκυσε τον 19ο αιώνα ένα ΘωρακοβάριςΘωρηκτόμετο όνομα "Ενρίκο Ντάντολο".
↑Madden, Thomas F. (2003). Enrico Dandolo and the Rise of Venice. Baltimore: Johns Hopkins University. p. 44.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. Baltimore. p. 47.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 80.
↑Enrico Dandolo and the Rise of Venice: "The third, Vitale Dandolo, had died in 1174".
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 48.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 48.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. pp. 50–52.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. pp. 50–52.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 54.
↑Okey, Thomas (1910). Venice and its Story. London: J.M. Dent and Sons, Ltd. p. 124.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 56.
↑Madden, Thomas F. (1999) “Venice’s Hostage Crisis: Diplomatic Efforts to Secure Peace with Byzantium between 1171 and 1184.” In Medieval and Renaissance Venice, edited by Ellen E. Kittell and Thomas F. Madden. Urbana: University of Illinois Press. p. 96–108.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 54.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 87.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 87.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 88.
↑Madden, “Venice’s Hostage Crisis: Diplomatic Efforts to Secure Peace with Byzantium between 1171 and 1184.” p. 97-104
↑Madden, Thomas F. (2012). Venice: A New History. New York: Viking Press. p. 110.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 92.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 106.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 107.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. pp. 111–112.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 112.
↑Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 112.
↑Stahl, Alan M. “The Coinage of Venice in the Age of Enrico Dandolo.” In Medieval and Renaissance Venice, edited by Ellen E. Kittell and Thomas F. Madden, 124–40. (University of Illinois Press, 1999.) p. 124
Crowley, Roger (2011). City of Fortune - How Venice Won and lost a Naval Empire (Hardback)|format= requires |url= (help). London: Faber and Faber.
Gallo, Rudolfo (1927). "La tomba di Enrico Dandolo in Santa Sofia a Constantinople". Rivista mensile della Citta di Venezia 6.
Kittell, Ellen E.; Madden, Thomas F. (1999). Medieval and Renaissance Venice. Urbana: University of Illinois Press.
Madden, Thomas F. (1993). "Venice and Constantinople in 1171 and 1172: Enrico Dandolo's Attitude towards Byzantium". Mediterranean Historical Review. 8 (2).
Madden, Thomas F. (2003). Enrico Dandolo and the Rise of Venice. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Madden, Thomas F. (2012). Venice: A New History. New York: Viking Press.
Madden, Thomas F. (1999) “Venice’s Hostage Crisis: Diplomatic Efforts to Secure Peace with Byzantium between 1171 and 1184.” In Medieval and Renaissance Venice, edited by Ellen E. Kittell and Thomas F. Madden. Urbana: University of Illinois Press.
Okey, Thomas (1910). Venice and its Story. London: J.M. Dent and Sons, Ltd.
Robbert, Louise Buenger (1974). "Reorganization of the Venetian Coinage by Doge Enrico Dandolo". Speculum. 49 (1).
Savignac, David. "The Medieval Russian Account of the Fourth Crusade - A New Annotated Translation".
Stahl, Alan M. (1999). “The Coinage of Venice in the Age of Enrico Dandolo.” In Medieval and Renaissance Venice, edited by Ellen E. Kittell and Thomas F. Madden. Urbana: University of Illinois
Stahl, Alan M (2000). Zecca the mint of Venice in the Middle Ages. American Numismatic Society.; NetLibrary, Inc.
Εγκυκλοπαίδεια Britannica
Geoffrey Hindley, "Οι Σταυροφορίες", Εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ, 2007 Αθήνα
Σχετικά πολυμέσα
_di_enrico_dandolo,_1192-1205.JPG)
