80.000–400.000 πρόσφυγες.
Καταστροφή της ελληνικής και αρμενικής συνοικίας
Νεκροί
Υπολογίζεται σε 10.000–125.000
ΗΚαταστροφή της Σμύρνης ή Πυρκαγιά της Σμύρνης αφορά στα γεγονότα της σφαγής τουελληνικούκαιαρμενικού πληθυσμού της Σμύρνης από τονκεμαλικό στρατό, καθώς καιη πυρπόληση της πόλης. Η τελευταία διήρκεσε από τις 31 Αυγούστου έως τις 4 Σεπτεμβρίου (μετοπαλαιό ημερολόγιο) του1922. Σήμερα η επέτειος αυτή στην πραγματικότητα είναι η 13η Σεπτεμβρίου, καθώς την επόμενη χρονιά εισήχθη στην Ελλάδα τονέο ημερολόγιο.
Μετά την κατάρρευση του μετώπου, καιτην άτακτη υποχώρηση και αναδίπλωση του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος από τοΑφιόν Καραχισάρ, (στα μέσα Αυγούστου του 1922), άρχισε καιο ξεριζωμός ενός μεγάλου μέρους του χριστιανικού πληθυσμού (Ελλήνων και Αρμενίων) προς τη μικρασιατική ακτή, που, κατά τους υπολογισμούς τουΟικουμενικού Πατριαρχείου[3], έφτανε τις 250.000. Επίσης, στη Σμύρνη είχαν βρει καταφύγιο και 15.000 Αρμένιοι που συνωστίζονταν στα διάφορα ιδρύματα και σπίτια της Αρμενικής Κοινότητας[4].
Το καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής, διασώθηκε κατά την πυρπόληση, αλλά ανατινάχθηκε με δυναμίτιδα από τις τουρκικές αρχές, αφού ολοκληρώθηκε η πυρπόληση της Σμύρνης.[5]
Η αδιάκοπη όμως άφιξη των τρένων που μετέφεραν στρατιωτικά υπολείμματα και πρόσφυγες (υπολογίστηκε ότι έφταναν με ρυθμό 30.000 ατόμων την ημέρα) στη Σμύρνη, καθώς καιοι έντονες φήμες της γενικής κατάρρευσης του μετώπου μεγάλωναν την ένταση καιτην ανησυχία του πληθυσμού, ενώ η προετοιμασία της ελληνικής διοίκησης για αναχώρηση δεν άφηναν πλέον τις παραμικρές αμφιβολίες γιατη μετέπειτα εξέλιξη[6]. Έναντι της έντρομης εκείνης κατάστασης που εξελισσόταν, χαρακτηριστική υπήρξε η απάντηση του Έλληνα Υπάτου Αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδηστον πρώην Νομάρχη Λέσβου και Διοικητή Χίου Γεώργιο Παπανδρέου, όταν ο δεύτερος του συνέστησε να ενημερώσει άμεσα τον ελληνογενή πληθυσμό γιανα φύγει. Ο Στεργιάδης φέρεται να δήλωσε στον Παπανδρέου: «Καλύτερα να μείνουν εδώ, να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θ' ανατρέψουν τα πάντα».[7] Μέχρι την τελευταία στιγμή οι αρχές καθησύχαζαν τους κατοίκους της Σμύρνης, ενώ ο Αρμοστής Στεργιάδης αντιδρούσε βιαιότατα στις προτάσεις της "Μικρασιατικής Άμυνας" καιτου Μητροπολίτη Χρυσόστομου (που ανησυχούσαν και πρότειναν εξοπλισμό του μικρασιατικού πληθυσμού) ως ηττοπαθείς.
Στις 24 Αυγούστου/6 Σεπτεμβρίου αναχώρησε καιτο τελευταίο ελληνικό στρατιωτικό τμήμα. Την επομένη οι χιλιάδες των προσφύγων, ΈλληνεςκαιΑρμένιοι, που κατέκλυζαν όλο το μήκος της περίφημης προκυμαίας «Κε» της Σμύρνης μάταια περίμεναν πλέον τα επιταγμένα ελληνικά πλοία γιατη μεταφορά τους στα γειτονικά ελληνικά νησιά. Μετά όμως από έντονη παρέμβαση του Αμερικανού Προξένου Γ. Χόρτον, (G. Horton), στάλθηκαν δύο αμερικανικά αντιτορπιλικά γιατην εξυπηρέτηση των προσφύγων[8]. Την επομένη, 26 Αυγούστου/8 Σεπτεμβρίου 1922, αναχώρησαν οι ελληνικές Αρχές Σμύρνης. Ο μέχρι τότε Έλληνας Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης, Αρ. Στεργιάδης, επιβιβάστηκε σεφορτηγίδαη οποία τον μετέφερε σε αγγλικό πολεμικό πλοίο πουτου διατέθηκε με προορισμό τηνΚωνσταντινούποληκαι από εκεί κατέφυγε στη Γαλλία.
Η αντίστροφη μέτρηση γιατην πόλη της Σμύρνης είχε πλέον φθάσει.
Στις 11 Σεπτεμβρίου του 1922, δηλαδή δύο ημέρες πριν από την έναρξη της καταστροφής της πόλης, είχε εκδηλωθεί στρατιωτικό κίνημα στηΧίοκαιτηΜυτιλήνη. Τούτο είχε συνέπεια όλος σχεδόν ο ελληνικός στόλος μετο σύνολο των επίτακτων πλοίων να τεθεί υπό τους κινηματίες γιατη μεταγωγή του ελληνικού στρατού προς τοΛαύριο, προκειμένου να επικρατήσει η επανάσταση στην Αθήνα.[9] Μάλιστα δε, το ελληνικό θωρηκτό Κιλκίςπου ναυλοχούσε και είχε ως βάση τη Σμύρνη, μετην έκρηξη του κινήματος και υπό τον κυβερνήτη πλοίαρχο Δεμέστιχα μετέβη στηΣάμο όπου και παρέμεινε προκειμένου να επιβάλει την επανάσταση[10] παρότι οι καπνοί της καταστροφής, κατά την ημέρα, καιτο φέγγος της πυρκαγιάς, κατά τη νύχτα, ήταν ορατά τόσο από τη Χίο όσο και από τη Σάμο.
Στις 15 Σεπτεμβρίου 1922, κατά την τρίτη ημέρα της καταστροφής της Σμύρνης, το θωρηκτό Κιλκίς απέπλευσε και ενώθηκε μετοθωρηκτό Αβέρωφ, μεταξύ Χίου και Σάμου, που κατερχόταν ολοταχώς το Αιγαίο προς Πειραιά, προερχόμενο από την Κωνσταντινούπολη, αφού προηγουμένως είχε σημειωθεί ανταρσία και είχε αποχωρήσει από τη Διασυμμαχική Ανταντική Ναυτική Δύναμη, που ναυλοχούσε στον Βόσπορο, στην οποία είχε ενταχθεί μετά την υπογραφή της ανακωχής του Μούδρου, υπό τον κινηματία κυβερνήτη Αντιπλοίαρχο Γ. Χατζηκυριάκο[11].
Οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη το πρωί του Σαββάτου (27 Αυγούστου/9 Σεπτεμβρίου), με σχετική τάξη, όμως από το βράδυ της ίδιας ημέρας, Τούρκοι πολίτες αρχικά, και στρατιώτες στη συνέχεια, άρχισαν να διαπράττουν σποραδικές λεηλασίες και φόνους. Την Κυριακή κατέφθασαν νέες δυνάμεις του τουρκικού στρατού, ενώ εντάθηκαν οι σφαγές του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού, καθώς καιοι λεηλασίες.[12]
Έλληνες θύματα των σφαγών στη Σμύρνη το 1922
Μέχρι την Τετάρτη, 31 Αυγούστου/13 Σεπτεμβρίου είχε ολοκληρωθεί η καταστροφή της αρμενικής συνοικίας, η οποία ισοπεδώθηκε. Από το βράδυ της ίδιας ημέρας, εντάθηκαν οι λεηλασίες καιοι φόνοι Ελλήνων οι οποίοι κράτησαν για πολλές ημέρες μετά την είσοδο των Τούρκων στην πόλη. Κατά τα επεισόδια αυτά κατακρεουργήθηκε καιο μητροπολίτης Χρυσόστομος, τον οποίο παρέδωσε στον όχλο ο νέος διοικητής της πόλης, υποστράτηγος Νουρεντίν. Μεταξύ των θυμάτων, υπήρξαν και μεμονωμένες περιπτώσεις φόνων Δυτικών, όπως του Βρετανού συνταγματάρχη Murphy που σκοτώθηκε ενώ προσπαθούσε να προστατέψει το προσωπικό του από αρπαγές και βιασμούς ή του Ολλανδού εμπόρου Oscar de Jongh και της γυναίκας του.[13]
Οι σφαγές κατά Ελλήνων και Αρμενίων από τους Τούρκους έκαναν τον Αμερικανό Πρόξενο στη Σμύρνη, Τζωρτζ Χόρτον (George Horton), να γράψει: «Ένα από τα δυνατότερα συναισθήματα που πήρα μαζί μουαπ’ τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής, διότι ανήκα στο ανθρώπινο γένος»[14]
Την Τετάρτη εκδηλώθηκε καιη φωτιά, αρχικά στην αρμενική συνοικία. Κατά τηνΙστορία του Ελληνικού Έθνους, ο εμπρησμός ήταν αναμφίβολα προμελετημένος και οργανωμένος, καθώς οι Τούρκοι στρατιώτες πουτον διέπραξαν χρησιμοποίησαν δοχεία με βενζίνη και εμπρηστικές βόμβες. Οι πολλές πληροφορίες που δίνουν οι αυτόπτες μάρτυρες καταρρίπτουν πλήρως την επίσημη τουρκική θέση ότι τον εμπρησμό διέπραξαν Αρμένιοι ή Έλληνες γιανα εκδικηθούν τους Τούρκους.[13] H φωτιά κατέκαψε όλη την πόλη, εκτός από τη μουσουλμανική καιτην εβραϊκή συνοικία[15][16], και διήρκεσε από τις 31 Αυγούστου έως τις 4 Σεπτεμβρίου (μετοπαλαιό ημερολόγιο).
Η πόλη εκκενώθηκε από τον ελληνικό και αρμενικό πληθυσμό της και τους χιλιάδες πρόσφυγες που είχαν συρρεύσει εκεί (κατά τονΛ. Οικονόμου έφταναν τους 300.000), μέχρι τα τέλη Σεπτεμβρίου 1922 (παλαιό ημερολόγιο).[17]
Σύμφωνα μετον Γερμανό ιστορικό, καθηγητή Ιστορίας και ειδικό σε θέματα Ελλάδας και Κύπρου, Χάιντς Α. Ρίχτερ, «Οι δύο βασικοί υπαίτιοι για τις θηριωδίες που ακολούθησαν την κατάληψη της Σμύρνης από τους Τούρκους είναι οΒαλής της πόλης, ο στρατηγός Νουρεντίν Πασάςκαιο αρχιστράτηγός του, οΜουσταφά Κεμάλ, ο οποίος ήταν εκείνος πουτον διόρισε σε αυτή τη θέση»[18].
↑Shirinian, G. N., Martoyan, T., επιμ. (2017). «Chapter 8. The Destruction of Smyrna in 1922: An Armenian and Greek Shared Tragedy». Genocide in the Ottoman Empire: Armenians, Assyrians, and Greeks, 1913–1923. Berghahn Books.
↑Morris, B., Ze’evi, D. (2021). The Thirty-Year Genocide: Turkey's Destruction of Its Christian Minorities, 1894–1924. Harvard University Press. σελίδες 434–444.
↑Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου, Μουσείο Ελ. Βενιζέλου Αθήνα, Φάκ.317 "Έκθεση Οικουμενικού Πατριαρχείου - Η καταστροφή της Σμύρνης κατά τας εις Οικουμενικόν Πατριαρχείον μέχρι 11ης/24 Σεπτεμβρίου πληροφορίας σ.1
↑Α. Κουρτιάν "Τα τετράδια της Αντζέλ Κουρτιάν - Αθήνα 1980
↑«Aya Fotini». levantineheritage.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Νοεμβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 24 Μαΐου 2017.
↑Βικτωρία Σολωμονίδου Δρτου King College Λονδίνου "Ο καυτός Αύγουστος" (Η Μικρασιατική Καταστροφή - 15 συγκλονιστικές μαρτυρίες Αφιέρωμα ΤΑΝΕΑσ.51 2008
↑Γ. Δάφνης "Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων" Αθήνα 1955 σ.16
↑Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών "Έξοδος" τ. Α' Αθήνα 1980
↑Γεωργίου Ρούσσου, Νεώτερη ιστορία του ελληνικού έθνους (1826-1974), τόμος ΣΤ, σελ.302
↑ 13,013,1Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ΄, σ. 236.
↑
George Horton, Γενικού Προξένου τωνΗΠΑστην Εγγύς Ανατολή επί τριάντα χρόνια, Η Κατάρα της Ασίας, μετάφρ. Γεωργίου Λ. Τσελίκα, εκδ. The Bobbbs - Merril Company, Indianapolis 1926, σ. 104.
↑Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ΄, λεζάντα εικόνας στησ. 219.
↑Richard Clogg, A Concise History of Greece, Cambridge University Press, 2002, σ. 97
↑Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ΄, σσ. 236, 238.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΕ΄: Νεώτερος Ελληνισμός από το 1913 έως το 1941, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1978, σελ. 234-239, ISBN978-960-213-111-4
