Kolorblindeco

Kolorblindeco
	malsano
	Portalo pri Medicino
	v • d • r

Epizodo de podkasto Kern.punkto pri kolorblindeco.

Ne distingi la verdajn kaj ruĝajn punktojn, kiuj formas la formon de la literoj en ĉi tiu bildo, sugestas kolorblindecon.

La kolorblindeco, ankaŭ diskromatopsio aŭ monoĥromatio estas anomalio de la kolorvidado, kiam oni ne povas distingi kolorojn. La denaska kolorblindeco estas okula, kaj havas ĝian kialon en la okulo. La cerba kolorblindeco estas sekvo de damaĝo de la nervosistemo.

En multaj lingvoj oni nomas ankaŭ la diĥromation kolorblindeco; ankaŭ en Esperanto oni kelkfoje tiel uzas la vorton, konfuzante la du anomaliojn. La diĥromatoj povas distingi iujn kolorojn, sed por homoj kun severa diĥromatio tio estas tre malfacila. La mono- kaj diĥromatio estas kontinuaj; ili havas komunan ICD kodon 53.5. Al tiu apartenas ankaŭ la akompanaj simptomoj de la kolorblindeco: la impresiĝemo kaj la malforta vidakreco. Temas pri la du tipoj de la kolorblindeco: pri monoĥromatio kaj aĥromatopsio.

Iuj bestoj - ekzemple, la fokoj kaj la balenoj - estas monoĥromatoj kun unu kolorvida ĉeltipo, kiu estas plej sentema al la verda spektro.

Priskribo

La retino enhavas du ĉelajn tipojn, unu por vidi tage, kaj unu por vidi nokte. La ĉeloj por vidi tage povas vidi kolorojn, ĉar ili havas tri tipojn por la ruĝa, verda, kaj blua koloroj. La plej bona sentemo de tiuj ĉeloj estas genetike determinita; la ruĝa tipo estas plej sentema al la flava koloro. Se tiuj plej sentemaj koloroj estas tro proksimaj, la ĉeloj povas tre malbone distingi la kolorojn, do la ulo estas kolorblinda. Por subteni tiun teorion oni faris okulvitrojn al kolorblindoj kun kolorfiltroj, kaj la kolorblindaj uloj povis vidi kolorojn.

Laŭ la malnova teorio malestas aŭ malfunkcias du aŭ tri tipoj de la kolorvidantaj ĉeloj, kaj en iuj kazoj ĝi pravas. En tiuj kazoj la okulvitro ne povas helpi, ĉar ĝi ne anstataŭigas la konusetojn, sed tiu estas tre rara.

Kaŭzoj kaj tipoj

La kolorblindeco estas tre rara, kaj ĝiaj kialoj similas al kialoj de la diĥromatio. Ĝi povas esti genetika, aŭ okazinta per traŭmoj, venenoj aŭ malsanoj, ekzemple alkoholismo, diabeto aŭ inflamo. La genetika kolorblindeco povas esti monoĥromatio aŭ aĥromatopsio, kaj tiuj estas la plej pli oftaj kolorblindecoj. Post iuj traŭmatoj la cerbo ne povas distingi iun ajn kolorojn, do la ulo vidas nur grize. Se la kolorblindeco havas genetikajn kaŭzojn, ĝi ne estas kuracebla.

La akromatopsio heredigas aŭtosome kaj recesive, do ĝi estas same ofta ĉe viroj kaj virinoj. Ĝi manifestiĝas en unu el 100 miloj. Sen funkciantaj konusetoj la uloj povas vidi nur grizajn kolorojn, kaj havas malgrandan vidakrecon, ili ofte igas parte vida malkapablaj. Ili estas tre sentemaj al la lumo.

Logike la monokromatio povus ekigi en tri formoj, sed la scienco de la kuracado scias pri nur la blua monokromatio. Ĝin heredas la X kromosomo (en la Xq28 loko), kaj plej pli ekigas ĉe viroj. Ili vidas en la regiono, en kiu la bluaj kolorvidantaj konusetoj vidas, kaj povas vidi unu koloron. Ili ne suferas de la simptomoj, kiuj akompanas la heredan akromatopsion.

La cerebra akromatopsio estas konsekvento de cerebra lesio. La cerebro ne povas prilabori la informojn pri la koloroj kiuj venas el la okuloj. Se aliaj regionoj de cerbo estas intaktaj, la ulo vidas bone, sed sen koloroj.

Akromatopsio

En la akromatopsio la okulo ne havas funkciantajn konusetojn, do malestas la flava makulo, kiu vidus akre. Tiu okazas la malgrandan vidakrecon kaj la sentemon al la lumo. Kial la okulo ne havas funkciantajn ĉelojn kiuj estas por vidi tage, ĝi vidas nur per ĉeloj, kiuj estas por vidi en malgranda lumo, kaj la taglumo perturbas ilian funkcion.

La akromatuloj vidas grizajn nuancojn ekde la blanka al la nigra. Ili vidas la intensan ruĝan pli nigre ol la same intensan nigran. Ili rekonas la konturojn. Kial malestas la flava makulo, la okulo fokusas pli malrapide, kaj vibrigas senvole ankaŭ pro de malesto de la flava makulo, kiun la ulo ne atentas.

La akromatuloj mem ne rekonas, ke ili ne vidas same kiel la aliuloj. Krome de la punktaj bildoj oni analizas sangon serĉante la genon de la akromatopsio, aŭ mezuras per elektroretinogramo la funkciadon de la malsamaj ĉeltipoj.

La ĉefa problemo estas la sentemeco al la lumo. Ilia malgranda vidakreco pli malgrandigas ankaŭ en malforta lumo. Kolorfiltraj okulvitroj povas helpi ilian akomodigon al la lumo. La malesto de la kolorvido estas malhelpo en la vivo kiu uzas kolorkodojn.

Rekonado

En infanaĝo estas tre malfacile rekoni la erarojn de la kolorvidado, ĉar al la infano tie estas normale, kiel li vidas. Ofte la instruistoj malkovras ĝin, kiam la lernanto ne aŭ malfacile povas uzi kolorajn ilojn. Oni povas testi la arton de la eraro de kolorvidado per multaj testoj. La plej ofta estas la testo de Ishihara. La bildoj estas kompositaj el koloraj flekoj tial, ke homoj kun speciala kolorvidaj eraroj ne vidas, aŭ vidas alian figuron, kial la normale vidantaj uloj.

Helpiloj

La ĉefaj problemoj de kolorblindoj estas la sentemo al la lumo, la malforta vidakreco, kaj la kolorblindeco mem.

Okulvitroj aŭ kontaktlinsoj kun kolorofiltriloj. Estas ankaŭ okulvitroj, kiuj povas filtri ankaŭ la lateran lumon. Tiuj iloj estas adapteblaj al la lumo.
Iloj por pligrandigi helpas kontraŭ la malgranda vidakreco. Tiuj iloj estas diversaj: lupeo, teleskopo, elektronikaj legiloj. Estas ankaŭ lupeoj integritaj en okulvitroj.
Estas elektronikaj helpiloj, kiuj rekonas kolorojn. La Eyeborg kamero komunikas la kolorinformoj per sono.

Kulturo de "kolorblindeco" kaj la ideo de "kultura kolorblindeco"

En la vortprovizo de granda malplimulto el la nuntempaj parolataj lingvoj tra la mondo, ne estas diferenco inter la nomoj de malsamaj koloroj, inter kiuj la plej multaj parolaj lingvoj ja distingas. Ekzemple, multaj lingvoj havas unu terminon, kiu priskribas kaj "verdan" kaj "bluan", aŭ unu terminon, kiu priskribas kaj "bluan" kaj "malhelan". Tiu ĉi fenomeno estas studata ekde la fino de la 19-a jarcento, kvankam nur en la unuaj jardekoj de la 20-a jarcento estas konsento inter esploristoj pri ĝia kaŭzo. Tra la jaroj ekzistis kvar teorioj pri la temo ^[1]:

Teorio, kiu tute ne estas akceptita hodiaŭ: la nomoj de koloroj en malsamaj lingvoj estas malsamaj nomoj, ĉar homoj de malsamaj originoj naskiĝas kun malsama kolorvido, same kiel ili naskiĝas kun malsama haŭtokoloro.
Teorio, kiu hodiaŭ estas rigardata kiel klarigo por tre sekundara faktoro se entute: homoj, kiuj kreskas en lingvomedio, kie la lingvo ne diferencas inter du koloroj, perdas, kun la paso de la jaroj, la kapablon diferencigi ĉi tiujn kolorojn. Tio estas same kiel homoj, kiuj kreskas en kulturo, kie ne kutimas diferencigi iujn fenomenojn (ekzemple B kaj P en la araba) ne plu diferencigi inter ili. Tiu ĉi teorio povas esti nomita "kultura kolorbliteco" aŭ "kolorbliteco kaŭzita de kulturo". Kiam okazas tia fenomeno (laŭ la teorio) ĝi prokrastas la enradikiĝon de la mankantaj vortoj en la lingvo kaj sin nutras. Kiel menciite, hodiaŭ la fakuloj asertas, ke lingvo influas la percepton de koloro tre marĝene, se entute. Tiu ĉi teorio estis relative akceptita, ĝis en 2002 esploristoj defiis tiun ĉi klarigon per argumentoj el la kampoj de terscienco, optiko, lingvistiko kaj specife evoluo de lingvoj.
Teorio, kiu nuntempe estas disputata kaj ne klaras, ĉu ĝi donas klarigon por centra, sekundara aŭ marĝena faktoro: en lokoj kie estas multe da ultraviola radiado, la plenkreskuloj ĉesas distingi inter bluo kaj verdo kaj tio influas la lokajn lingvojn. Kiel menciite, ĉi tiu teorio estas en debato, kvankam ĝi ne kontraŭdiras nek la duan teorion nek la kvaran.
Teorio, kiu estas sufiĉe akceptata hodiaŭ, sed ne klaras, ĉu ĝi diskutas unu signifan faktoron el pluraj aŭ la solan signifan faktoron: dum la evoluo de iu lingvo, formiĝas riĉeco da vortprovizo. Tial pli evoluintaj lingvoj enhavas pli da nomoj por koloroj. Kiel menciite, ĉi tio estas ŝlosila faktoro por klarigi la fenomenon, sed ne estas klare ĉu ĝi estas la sola ŝlosila faktoro.