Miaa lingvo
| Miaa lingvo | |
| natura lingvo • moderna lingvo • dialekta kontinuaĵo | |
|---|---|
| West Hmongic | |
| Parolata en |  Popola Respubliko Ĉinio  Laoso  Tajlando  Usono  Vjetnamio
|
| Parolantoj | almenaŭ 4 milionoj |
| Skribo | Pahawh Hmong, Nyiakeng Puachue Hmong, latina alfabeto |
| Lingvistika klasifiko | |
Miaa-miena lingvaro
| |
| Oficiala statuso | |
| Oficiala lingvo en | Neniu lando |
| Lingvaj kodoj | |
| Lingvaj kodoj | |
| ISO 639-2 | hmn |
| ISO 639-3 | hmn |
| Glottolog | chua1256 |
| Angla nomo | Hmong |
| Franca nomo | miao chuanqiandian |
La miaa lingvo (ankaŭ monga[1], miae Hmoob) estas dialektaro miao-jaŭa parolata tutmonde, ĉefe en Sud-Orienta Azio.
| Specimeno | |
|---|---|
| La Patro Nia: | |
|
Historio
[redakti | redakti fonton]Geografia distribuo
[redakti | redakti fonton]La miaoj loĝas precipe en Sud-orienta Azio. Estas tutmonde ĉirkaŭ 4 milionoj da miaoj, inter ili 200,000 usonaj miaoj.[2].
Dialektoj
[redakti | redakti fonton]Sonoj
[redakti | redakti fonton]Jen la blankmiaa (hmoob dawb) kaj verdmiaa (moob ntsuab) dialektoj.[3] Tiuj dialektoj reciproke kompreniĝas, sed malsimilas pro leksiko kaj sonoj. Ekzemple, en verdmiaa mankas aspiracio de /m/, sed ĝi havas trian vokalon nazan, /ã/.
Vokaloj
[redakti | redakti fonton]La vokalajn sistemojn de blankmiaa kaj verdmiaa montras tiuj tabeloj. Fonemoj unikaj de ĉiu dialekto markiĝas kolore:
| Monoftongoj | Buŝaj | Nazaj | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Frontaj | Centraj | Malfrontaj | Frontaj | Centraj | Malfrontaj | ||
| Fermaj | i i |
ɨ w |
u u |
||||
| Mezaj | e e |
ɔ o |
ẽ en |
ɔ̃ on | |||
| Malfermaj | a a |
ã an |
|||||
| Diftongoj | Falaj | Leviĝaj |
|---|---|---|
| Ferma diftongero fronta | ai ai |
iə ia |
| Ferma diftongero centra | aɨ aw |
|
| Ferma diftongero malfronta | au au |
uə ua |
Konsonantoj
[redakti | redakti fonton]La miaa, malkiel Esperanto, havas aspiracion, nazajn vokalojn, kaj flankan ellasan ekblovon por distingi fonemojn. La konsonantaron miaan montras la tabelo jena. (Konsonantoj unikaj de blankmiaa kaj verdmiaa montriĝas kolore.)
| Bilabialo | Labial -dentalo |
Dentalo | Retroflekso | Palatalo | Velaro | Uvularo | Glotalo | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Simpla | Dentala kaj blova elflanke |
Centra | Laterala | |||||||||||||||||||
| Naza | m m |
m̥ hm |
mˡ nl |
m̥ɬ hnl |
n n |
n̥ hn |
ɲ ny |
ɲ̥ hny |
ŋ g |
|||||||||||||
| Ploziva | Sen voĉo | p p |
pʰ ph |
pˡ pl |
pɬ plh |
t t |
tʰ th |
tˡ tl |
tɬ tlh |
ʈ r |
ʈʰ rh |
c c |
cʰ ch |
k k |
kʰ kh |
q q |
qʰ qh |
ʔ -m | ||||
| Kun voĉo | d d |
dʱ dh |
||||||||||||||||||||
| Post nazaleto | mb np |
mbʱ nph |
mbˡ npl |
mbɬ nplh |
nd nt |
ndʱ nth |
ndˡ ntl |
ndɬ ntlh |
ɳɖ nr |
ɳɖʱ nrh |
ɲɟ nc |
ɲɟʱ nch |
ŋɡ nk |
ŋɡʱ nkh |
ɴɢ nq |
ɴɢʱ nqh |
||||||
| Afrikata | Sen voĉo | ts tx |
tsʰ txh |
ʈʂ ts |
ʈʂʰ tsh |
|||||||||||||||||
| Post nazaleto | ndz ntx |
ndzʱ ntxh |
ɳɖʐ nts |
ɳɖʐʱ ntsh |
||||||||||||||||||
| Frikativa | v v |
f f |
s x |
ɬ hl |
ʐ z |
ʂ s |
ʝ z |
ç s |
h h | |||||||||||||
| Alproksimanta | l l |
|||||||||||||||||||||
Silaba strukturo
[redakti | redakti fonton]Miaaj silaboj havas simplan strukturon: unua silabero necesas (plej ofte), silabero meza povas esti monoftongo aŭ diftongo, kaj finaj konsonantoj ne povas esti, krom ke tamen konsonanto [ŋ] povas finigi nazajn vokalojn kaj konsonanto [ʔ] kun ekuvuma uvumegen tono.
Tonoj
[redakti | redakti fonton]Miaa estas tona lingvo uzanta 7 tonojn:
| Tono | Ekzemplo[4] | Literumo |
|---|---|---|
| Maluvuma | /pɔ́/ "pilko" | pob |
| Meza | /pɔ/ "lieno" | po |
| Uvuma | /pɔ̀/ "dorno" | pos |
| Ekmaluvuma uvumen | /pɔ̂/ "ino" | poj |
| Ekmeza maluvumen | /pɔ̌/ "ĵeti" | pov |
| Ekuvuma uvumegen | /pɔ̰/ "vidi" | pom |
| Ekmeza uvumen | /pɔ̤/ "avino" | pog |
Skribado
[redakti | redakti fonton]La Latinigita Populara Alfabeto (LPA) estas la plej vaste uzata alfabeto por skribi la blankmiaan kaj la verdmiaan. Ĝi kreiĝis en Laoso inter jaroj 1951 kaj 1953 per tri misiistoj eŭropaj kaj multaj miaaj helpintoj. Multaj aliaj skribaj sistemoj ankaŭ kreiĝis, inkluzive de sistemoj kun la latina alfabeto bazita de pinjino aŭ la Vjetnama alfabeto. Estas ankaŭ Pahajo, unika skriba sistemo kreita per Shong Lue Yang, miaa animema gvidinto Laosa, kiu kredis, ke la skriban sistemon Dio montris.[5]
| LFA | IFA | Ekspliko |
|---|---|---|
| c- | [c] | Simila al "tj" en "advokatjuro;" kun langa korpo kontraŭ palato |
| ch- | [cʰ] | Simila al "thj" en "advokatjuro;" kun langa korpo kontraŭ palato kaj kun aspiracio |
| d- | [d] | Kiel "d;" sen aspiracio. Nur en blankmiaa. |
| dh- | [dʱ] | Kiel "d;" kun aspiracio. Nur en blankmiaa. |
| f- | [f] | Same kiel Esperante |
| g- | [ŋ] | Kiel naza "n" kelkfoje antaŭ "k" aŭ "g" |
| h- | [h] | Same kiel Esperante |
| hl- | [ɬ] | Kiel "l" sen voĉo kaj kun samtempa "h;" simila al Kimra "ll" |
| hm- | [m̥] | Kiel "m" sen voĉo kaj kun samtempa "h." Nur en blankmiaa. |
| hn- | [n̥] | Kiel miaa "hm" aŭ kiel "n" sen voĉo kaj kun samtempa "h." Nur en blankmiaa. |
| hnl- | [m̥ɬ] | Kiel miaa "hn" kun sekva miaa "hl." Nur en blankmiaa. |
| hny- | [n̥j] | Kiel miaa "hn" kun sekva "j." Nur en blankmiaa. |
| k- | [k] | Kiel "k;" sen aspiracio |
| kh- | [kʰ] | Kiel "k;" kun aspiracio |
| l- | [l] | Same kiel Esperante |
| m- | [m] | Same kiel Esperante |
| n- | [n] | Same kiel Esperante |
| nc- | [ɲɟ] | Simila al "ndj" en "landjardo" aŭ "ntj" en "centjaro;" kun langa korpo kontraŭ palato |
| nch- | [ɲɟʱ] | Simila al "ndhj" en "landjardo" aŭ "nthj" en "centjaro;" kun langa korpo kontraŭ palato kaj kun aspiracio |
| nk- | [ŋɡ] | Kiel naza "ng" en "angilo;" sen aspiracio |
| nkh- | [ŋɡʱ] | Kiel naza "ngh" en "angilo" aŭ naza "nkh" en "ankaŭ;" kun aspiracio |
| nl- | [mˡ] | Kiel "ml" en "amletero" |
| np- | [mb] | Kiel "mb" en "ambaŭ;" kun aspiracio |
| nph- | [mbʱ] | Kiel "mbh" en "ambaŭ" aŭ "mph" en "ampero;" kun aspiracio |
| npl- | [mbˡ] | Kiel "mbl" en "emblemo;" sen aspiracio |
| nplh- | [mbɬ] | Kiel "mbhl" en "emblemo" aŭ "mphl" en "ampleksa;" kun aspiracio |
| nq- | [ɴɢ] | Kiel "ng" en "angilo;" kun langa malfronto apud uvulo (plej malfronte buŝe) kaj sen aspiracio |
| nqh- | [ɴɢʱ] | Kiel miaa "nq" aŭ kun aŭ sen voĉo; ĉiam kun aspiracio |
| nr- | [ɳɖ] | Simila al "nd" en "ondo" aŭ "nt" en "antaŭ;" kun langa pinto malantaŭ alveolara kresto |
| nrh- | [ɳɖʱ] | Simila al "nd" en "ondo" aŭ "nt" en "antaŭ;" kun langa pinto malantaŭ alveolara kresto kaj kun aspiracio |
| nt- | [nd] | Kiel "nd" en "ondo;" sen aspiracio. Nur en blankmiaa. |
| nth- | [ndʱ] | Kiel "ndh" en "ondo" aŭ "nth" en "antaŭ;" kun aspiracio. Nur en blankmiaa. |
| nts- | [ɳɖʐ] | Simila al "nĝ" en "manĝi" aŭ "nĉ" en "anĉo;" kun langa pinto malantaŭ alveolara kresto |
| ntsh- | [ɳɖʐʱ] | Simila al "nĝh" en "manĝi" aŭ "nĉh" en "anĉo;" kun langa pinto malantaŭ alveolara kresto kaj kun aspiracio |
| ntx- | [ndz] | Kiel "ndz" en "landzono" aŭ "nc" en "danci;" sen aspiracio |
| ntxh- | [ndzʱ] | Kiel "ndhz" en "landzono" aŭ "nc" en "danci;" kun aspiracio |
| ny- | [ɲ] | Simila al "nj" en "panjo" aŭ kiel hispana "ñ" |
| p- | [p] | Kiel "p;" sen aspiracio |
| ph- | [pʰ] | Kiel "ph;" kun aspiracio |
| pl- | [pˡ] | Kiel "pl" en "placo;" sen aspiracio |
| plh- | [pɬ] | Kiel "phl" en "placo;" kun aspiracio |
| q- | [q] | Simila al "k;" kun langa malfronto apud uvulo (plej malfronte buŝe) kaj sen aspiracio. Kiel Franca "r" sen trilo. |
| qh- | [qʰ] | Kiel miaa "q" kun aspiracio |
| r- | [ʈ] | Simila al "t" kun langa pinto malantaŭ alveolara kresto; sen aspiracio |
| rh- | [ʈʰ] | Miaa "r;" kun aspiracio |
| s- | [ʂ] | Kiel "ŝ;" kun langa pinto malantaŭ alveolara kresto |
| t- | [t] | Kiel "t;" sen aspiracio |
| th- | [tʰ] | Kiel "th;" kun aspiracio |
| ts- | [ʈʂ] | Simila al "ĉ;" kun langa pinto malantaŭ alveolara kresto |
| tsh- | [ʈʂʰ] | Simila al "ĉh;" kun langa pinto malantaŭ alveolara kresto kaj kun aspiracio |
| tx- | [ts] | Kiel "c;" sen aspiracio |
| txh- | [tsʰ] | Kiel "ch;" kun aspiracio |
| v- | [v] | Same kiel Esperante |
| x- | [s] | Kiel "s" |
| xy- | [sj] | Kiel "sj" en "sesjaro" |
| y- | [j] | Kiel "j" |
| z- | [ʐ] | Simila al "ĵ" kun langa pinto malantaŭ alveolara kresto |
Gramatiko
[redakti | redakti fonton]La miaa estas analiza SVO lingvo. Adjektivoj sekvas substantivoj. Substantivaj frazeroj povas enhavi tiajn vortojn: (vortojn nenecesajn indikas parentezoj):[6]
(posesivo) + (kvanta vorto) + (klasila vorto) + substantivo + (adjektivo) + (indikila vorto)
Substantivoj
[redakti | redakti fonton]La uskleco de miaaj substantivoj ne indikiĝas.
Pronomoj
[redakti | redakti fonton]La miaa pronoma sistemo distingas tri personojn kaj tri kvantojn - singularo, dualo, kaj plurala. Ili ne indikiĝas laŭ uskleco; la sama vorto uziĝas por "mi," "mia/j/n," kaj "min," "ĝi," "ĝia/j/n," kaj "ĝin," k.t.p. Jen la personaj pronomoj de blankmiaa (Hmoob Dawb):
| Persono: | Unua | Dua | Tria |
|---|---|---|---|
| Singulara | kuv | koj | nws |
| Duala | wb | neb | nkawv |
| Plurala | peb | nej | lawv |
Verboj
[redakti | redakti fonton]Miaaj verboj ne indikiĝas mem la tempon. Oni uzas aliajn vortojn kaj la kuntekston por montri, kiam okazis kaj kiel daŭris la ago. Jen ekzemploj el la blankmiaa:
Nag hmo kuv mus tom khw. Hieraŭ nokto mi ir(is) tie/n aĉetejo. "Hieraŭ nokte mi iris al merkato."
Ofte kunmetas parolantoj multajn verbojn en serion en la sama propozicio, foje en ĉejnojn da kvar aŭ kvin unikaj verboj. Jen ekzemplo el la blankmiaa:
Yam zoo tshaj plaws mas, nej yuav tsum mus nrhiav nug xyuas saib luag muaj kev pag hom dab-tsi nyob ncig ib cheeb tsam ntawm nej. Tipo bona pli supra ke, vi vol(as) halti iri serĉi demandi viziti regardi kunulo hav(as) vojo helpi tip kiu loĝi ĉirkaŭ unu ies-loko proksima-al vi. "La plej bona ago estas, ke vi iru serĉante, petu, kaj vidu, se povas (havas manieron) help vin homo, kiu estas najbaro (loĝas ĉirkaŭ vi)."
Modifilaj vortoj
[redakti | redakti fonton]La miaa havas adjektivojn, klasilojn, posesivojn, kaj indikilojn por modifi aliajn vortojn.
Kvantaj Vortoj
[redakti | redakti fonton]Klasilaj Vortoj
[redakti | redakti fonton]Klasilaj Vortoj en la miaa uziĝas por distingi substantivon kaj por specifi nombraton. Ili aplikiĝas kun substantivo kutime laŭ ĝia animeco, formo, funkcio, grandeco, aŭ konsisto. La miaa havas pli ol 50 klasilojn. Jen preskaŭ duono de la tuta klasilaro:
| Vorto | Uzo | Ekzemplo[7][8] | Signifo | Traduko |
|---|---|---|---|---|
| caj* | fadeno | ib caj quav tsov | unu faden feko tigro | fekaĵo de tigro |
| ce(v) | kompleto | ib ce khaub ncaws | unu komplet vestaĵo | kostumo |
| ces* | angulo/sekcio | ib ces teb | unu sekci farmo | sekcio farmeja |
| cov* | tipo | ib cov nyuj | unu tip bovo | bovo |
| daig* | plataĵo | ib daig liaj | unu plataĵ farmo | farmkampo |
| daim | plata maldikaĵo | ib daim ntawv | unu maldikaĵ papero | folio papera |
| hauv* | individuo | ib hauv zaub | unu individu legomo | legomo |
| kaj* | fadenecaĵo | ib kaj zaub | unu fadenecaĵ legomo | |
| kauj* | ringo | ib kauj hmab | unu ring vito | vita ringo |
| kev* | vojo/maniero | kev haus | manier trinki | trinkmaniero |
| kob* | okazo | ib kob nag | unu okaz pluvo | unu fojon pluvi |
| koog* | grupo | ib koog xyoog | unu grup bambuo | bambuaro |
| leej | homo | ib leej txiv | unu hom patro | patro |
| lo | vorto | ib lo lus | unu vort vorto | vorto |
| lub | ronda grandaĵo | ib lub tsev | unu grandaĵ domo | domo |
| niag* | (iu) tia | ib niag neeg phem | unu ti homo malbona | malbonulo |
| nkawm | duopo, paro | ib nkawm niam txiv | unu duop ino viro | paro geedza (da virino kaj viro) |
| ntsia(v)* | kerno | ib ntsiav pobkws | unu kern bul-maizo | maizkerno |
| ntwg* | fasko | ib ntwg cua | unu fask vento | ekblovo venta |
| pab* | teamo, animalaro | ib pab dev | unu animalar hundo | hundaro |
| pag* | stako | ib pag quav | unu stak feko | stako da feko |
| pawg* | aro | ib pawg nplej | unu ar rizo-nerikoltita | akvakampo riza |
| phab* | muro | ib phab roob | unu mur monto | monta bloko |
| phau | bindaĵo | ib phau ntawv | unu bindaĵ papero | libro/foliaro |
| pluag/pluas | manĝo | ib pluag mov | unu manĝ manĝaĵo | manĝo |
| pob* | rondaĵo | ib pob ntoos | unu rondaĵ arbo | arba stumpo |
| qhoo* | fasko | ib qhoo zaub | unu fask legomo | fasko da legomoj |
| rab | ilo | ib rab riam | unu il tranĉilo | tranĉilo |
| res* | floro | ib res paj | unu flor floro | floro |
| rev* | florfasko | ib rev paj | unu fask floro | fasko da floroj |
| tej* | (iuj) tiaj | ib tej neeg phem | unu ti homo malbona | malbonularo |
| tsab | letero | ib tsab ntawv | unu leter papero | letero |
| tsob | planto | ib tsob ntoo | unu plant arbo | arbo |
| tsoom* | aro unutipa | ib tsoom kwvtij | unu tip pli-juna-frato-malpli-juna-frato | frataro |
| tus/tug | longa maldikaĵo, animalo | ib tug cwj mem ntoos | unu maldikaĵ memori skribilo arbo | krajono |
| txhais* | korpa membro | ib txhais tes | unu membr mano | mano |
| txoj* | longaĵo | ib txoj hluas | unu longaĵ ŝnuro | ŝnuro |
| zaj* | kanto, frazo | ib zaj kwv txhiaj plees | unu kant poema-serenado amindumo | Serenado aminduma |
uas-marki subjekton
Adjektivoj
[redakti | redakti fonton]Adverboj
[redakti | redakti fonton]Citaĵoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ "Miao" estas la etna nomo en Ĉinio, kaj la plej konata inter la miaoj mem. Inter lokaj nomoj estas meo, hmu, mong, kaj hmong (hmoob); usonaj miaoj preferas la laosajn formojn mong aŭ hmong, sed tiuj estas nekonataj de la plejparto da miaoj.
- ↑ http://hmongstudies.org/LemoineHSJ6.pdf Arkivigite je 2010-11-23 per la retarkivo Wayback Machine Lemoine, Jacques. "What is the actual number of the (H)mong in the World." Hmong Studies Journal, Vol 6, 2005.
- ↑ White Hmong phonology: Golston, Chris; Phong Yang. (2001) “Hmong loanword phonology”, in: C. Féry, A. D. Green, and R. van de Vijver (eds.),: Proceedings of HILP 5, 12‑a eldono, Potsdam: University of Potsdam, p. 40–57. ISBN 3-935024-27-4. [1] Green Mong phonology: Smalley, William et.al. Mother of Writing. Chicago: University of Chicago Press, 1990. p. 48-51. See also: Mortensen, David. “Preliminaries to Mong Leng (Hmong Njua) Phonology” Unpublished, UC Berkeley. 2004.
- ↑ Ekzemploj el: Heimbach, Ernest H. White Hmong-English Dictionary [White Meo-English Dictionary]. 2003 ed. Ithaca, NY: Cornell Southeast Asia Program Publications, 1969. Notu, ke multaj el ĉi tiuj vortoj havas multajn signifojn.
- ↑ Pahawh Hmong alphabet
- ↑ Ratliff, Martha (1997). “Hmong-Mien demonstratives and pattern persistence”, Mon-Khmer Studies Journal 27, p. 317–328. Alirita 2007-06-06..
- ↑ Ekzemploj kun steloj venas el: Jay, Xiong. Lus Hmoob Txhais (Hmong-English Dictionary). 2nd ed. 2005.
- ↑ Ekzemploj sen steloj venas el: Kan, Xiong, & Kohnert. "Comparison of the Cues Between Hmong and English." Chart. Hmong-English Bilingual Speakers; Resources for Speech-Language Pathologists, Educators, and Parents. University of Minnesota. <http://www.tc.umn.edu/~kanx0004/index_files/languagecuesL1L2.htm Arkivigite je 2008-04-09 per la retarkivo Wayback Machine>. 2006.
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Miaa–Esperanto kaj angla–miaa vortaro (maŝintradukita al Esperanto)
- Mong Literacy (Ntawv Moob) (angla/miaa)
- Hmong Dictionary Arkivigite je 2008-04-12 per la retarkivo Wayback Machine (angla)