Hori

Artikulu hau koloreari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Horia (argipena)».

**Horia**
Kolore koordenatuak

Uhin-luzera		~570–580 nm
Hamaseitarra		#FFFF00
RGB	(r, g, b)	(255, 255, 0)
CMYK^N	(c, m, y, k)	(0, 0, 255, 0)
HSV	(h, s, v)	(60°, 100%, 100%)

Horia oinarrizko koloreetako bat da, espektro ikusgaian berdearen eta laranjaren artean kokatua. Limoi helduaren, ekilorearen eta urrearen kolorea da.

Horia izena espektro optikoaren barnean uhin-luzera 565-590 nanometrokoa duen kolore multzoari dagokio. Hiru oinarrizko koloreetako bat da sintesi kengarrian. Arte plastikoetan horiaren kontrako kolorea lila dela jotzen da, kolore desberdintasunagatik. Industrian horia beltzarekin erabiltzen da larritasuna adierazteko, kontraste handiena eskaintzen duten koloreak direlako.

RAL kolore sisteman horiak 1001 eta 1099 artekoak dira.

Etimologia

Adituen arabera,^[1]^[2] *hor erroa eta *-i partizipio-atzizkia bereizi behar dira hitzaren osaeran, inguruko erdaretako zenbait kolore-izenetan ere gertatzen den bezala (ikus gaztelaniazko morado, anaranjado edo frantsesezko rosé partizipioak). Ez da harritzekoa, kontuan hartuta adjektiboak sortzeko ohiko baliabidea dela partizipioena (ikus euskaran bertan zuri eta gorri kolore-izenak).

Erroak lotura zuzena luke egun ere erabiltzen den (h)or «txakur» hitzarekin. Hala, jatorrizko esanahia «txakurra bezalakatua» izan zitekeela ondorioztatu dute hizkuntzalariek (Azkuek ¿Como el perro? galdetzen zuen), eta handik «txakur koloreko» > «hori».

Proposamenaren indargarri (alderantzizko) paralelo semantikotzat ingelesezko dog «txakur» aipa daiteke, jatorritzat *docga berreraikia duena. Zehazki, dox «yellowish-brown» (marroi-horixka) hitz zaharraren txikigarria bide zen jatorrian (euskarazko Pintto edo Beltxaren modukoa), eta ondoren, ezaugarri horren nabarmentasunagatik, «txakur» adiera hartu bide zuen (arraza, mota edo itxura jakin bati lotua hasieran, eta edozein txakurri buruz hitz egiteko hedatua gero).^[3]

Sinbolismoa

Oro har, kolore horia lotu ohi da eguzkiarekin, argiarekin eta urrearekin. Islamaren munduan hori urreztatua jakinduriaren eta aholku onen adierazgarria da; baina hori zurbila, berriz, gezurraren eta iruzurrarena. Egipton kolore horiak bekaizkeria eta zoritxarra adierazten zituen. Txinan, errege-erreginen familiek erabiltzen zuten^[4].

Euskal kulturan

Antzinako euskaldunen ustez, horia eguzkiaren kolorea zen eta horregatik egun arte iritsi diren hainbat hitzetan horia agertzen da laranja dei genitzakeen hainbat gaitan. Bestetan, gorria esaten dira orain laranjatzat ditugunak, gorringoa esaterako.

Errenteriako Jantziaren Zentroko Ramón García adituaren arabera, euskal jantzietan ez da ohikoa. "Andaluziarrek asko erabiltzen dute horia edo laranja, eguzki asko dutelako, eta guk grisa, urdina, berdea, okrea... erabiltzen ditugu, gaur egun ere bai. Gure janzkera oso soila da, aspergarriak gara. Ikerketa zientifiko batek dio gorria mendi asko dagoen lekuetan erabiltzen dela, urrunean hoberen ikusten den kolorea delako. Euskal Herrian badago arropa gorri asko, mendia, sastraka ugari eta eguraldi kaskarra ditugulako. Baina inoiz erabili ez dena dira horia, laranja, arrosa fuksia, turkesa, pistatxo berdea... ez dira gureak»^[5].

Herri batean sinbolismo nabaria hartu du: Orion. Oria ibaiarekin eta udalerriaren izenarekin (h)oriak duen antzekotasuna kasualitatea besterik ez da seguruenik, baina herriko traineruaren kolorea da eta, agerpen askotan, herriarena ere bai^[6].

Koloregaiak

Horia oinarrizko kolorea da; horregatik, ezin da beste kolorezko pigmentu edo koloregaien bidez lortu. Horia erabiltzen da, aldiz, beste koloregaien ñabardura aldatzeko.

Janari koloratzaileak

Kolorea	Kodea	Jatorria	Izen kimikoa
Horia	E 100	Naturala	Kurkumina, kurkuma, currya edo azafraia
Horia	E 101 I)	...	Erriboflabina (B2 bitamina)
Horia	E 101(a) II)	...	Erriboflabinaren 5'-fosfato sodikoa
Horia	E 102	Sintetikoa	Tartrazina INCI CI 19140 edo Yellow 5 AEBetan debekatua
Horia	E 104	Sintetikoa	Kinoleina-horia INCI CI 47005
Hori-laranjak	E 160-a - 160-f	Koloregai naturalak arbeletxeko, azenario, otarrain, arrain eta abarrena.	Karotenoideak
Hori laranja gorria	E 160(A) I)	...	βべーた-karotenoa
Hori laranja gorria	E 160(A) II)	...	Karotenoide nahasiak (αあるふぁ-, βべーた-, γがんま-)
Hori laranja gorria	E 160(B)	...	Bixa orellana, bixina, norbixina
Hori laranja gorria	E 160(C)	...	Paprika estraktua, kapsanteina edo kapsorubina
Hori laranja gorria	E 160(D)	...	Likopenoa
Hori laranja gorria	E 160(E)	...	Apokarotenal 8' (C30)
Hori laranja gorria	E 160(F)	...	Azido apokarotiniko-8-aren ester etilikoa
Hori laranja gorria	E 161	...	Xantofilak
Hori laranja gorria	E 162	...	Erremolatxa aterakina, batanina

Erreferentziak

↑ Lakarra, Joseba A.; Manterola, Julen; Segurola, Iñaki. (2019). Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa (EHHE-200). Euskaltzaindia, 417 or. ISBN 978-84-946477-8-9...
↑ (Ingelesez) Lakarra, Joseba. (1995). «Reconstructing the Pre-Proto-Basque-Root» Towards a history of the Basque language. J. Benjamins Pub. Co, 195 or. ISBN 978-90-272-8567-6. PMC 709596553. (Noiz kontsultatua: 2020-06-10).
↑ (Ingelesez) Gąsiorowski, Piotr. (2006). «The Etymology of Old English *docga» Indogermanische Forschungen (111): 275-284..
↑ «Dokuteka: Bizitzaren koloreak: koloreen esanahia kultura ezberdinetan 1/2» www.ikasbil.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).
↑ Belastegi Martin, Nagore. (2017-12-21). «ATZOKO ETA GAURKO BASERRITAR JANTZIAK» GAUR8 (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).
↑ User, Super. «Orioko herria» Orioko Udala (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).

Kanpo estekak

Datuak: Q943
Multimedia: Yellow / Q943

		Horiak
Beilegia	Horia	Larua	Urrekara	Chartreuse	Beixa

Azafrai kolorea	Okrea	Ziapea	Arto kolorea	Krema	Limoi kolorea

Espektro elektromagnetikoa gamma izpiak • X izpiak • ultramoreak • argia • infragorriak • mikrouhinak • irrati uhinak Koloreak
	ultramorea	morea	urdina	berdea	horia	laranja	gorria	infragorria

[1] Lakarra, Joseba A.; Manterola, Julen; Segurola, Iñaki. (2019). Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa (EHHE-200). Euskaltzaindia, 417 or. ISBN 978-84-946477-8-9...

[2] (Ingelesez) Lakarra, Joseba. (1995). «Reconstructing the Pre-Proto-Basque-Root» Towards a history of the Basque language. J. Benjamins Pub. Co, 195 or. ISBN 978-90-272-8567-6. PMC 709596553. (Noiz kontsultatua: 2020-06-10).

[3] (Ingelesez) Gąsiorowski, Piotr. (2006). «The Etymology of Old English *docga» Indogermanische Forschungen (111): 275-284..

[4] «Dokuteka: Bizitzaren koloreak: koloreen esanahia kultura ezberdinetan 1/2» www.ikasbil.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).

[5] Belastegi Martin, Nagore. (2017-12-21). «ATZOKO ETA GAURKO BASERRITAR JANTZIAK» GAUR8 (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).

[6] User, Super. «Orioko herria» Orioko Udala (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]