(Translated by https://www.hiragana.jp/)
Andere-mahats beltz - Wikipedia, entziklopedia askea. Edukira joan

Andere-mahats beltz

Wikipedia, Entziklopedia askea
Andere-mahats beltz
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaPlantae
OrdenaSaxifragales
FamiliaGrossulariaceae
GeneroaRibes
Espeziea Ribes nigrum
Linnaeus, 1753
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuakblackcurrant (en) Itzuli, blackcurrant leaf (en) Itzuli, blackcurrant seed oil (en) Itzuli, cassis liqueur (en) Itzuli eta blackcurrant juice (en) Itzuli

Andere-mahats beltza (Ribes nigrum) Ekialdeko eta Erdialdeko Europan jatorria duen landarea da. 1,5 metro altuerako zuhaixka hostoerorkor bat da, usain ezatsegina eta berezia duena.

Andere-mahatsak jangarriak diren andere-mahats edo andere-mahats beltz baiak ematen ditu.

Deskribapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Europa ekialdekoa eta erdialdekoa da jatorriz, eta andere-mahats arruntaren genero berekoa da, eta antz handia du. Tamaina ertaineko zuhaixka da, 1,5 bider 1,5 metro (5 bider 5 oin) arte hazten dena. Hostoak txandakakoak dira, sinpleak, 3 eta 5 cm bitartekoak (1⁄4 eta 2 hazbete), zabal eta luzeak, bost lobulu palmatu eta ertz horzdunaz; azpialdea zurbila da, guruin jariatzaile horiak dituena. Landarearen atal guztiak oso usaintsuak dira. Loreak gorrixkak dira barrualdean eta berdexkak kanpotik, mimikoarekin[1]. 8 cm (3 hazbete) luzerako luku izeneko infloreszentzietan sortzen dira, eta hamar eta hogei lore artean dituzte, bakoitza 8 mm (3⁄8 hazbete) inguruko diametrokoa. Lore bakoitzak mimiko iletsu bat du, guruin horiduna, korola baino handiagoa, bere bost lobuluak lore-hosto diskretuak baino luzeagoak baitira. Bost Lorezil daude estigmaren eta estiloaren inguruan, eta bi karpelo fusionatu. Loreak segidan irekitzen dira adaxkaren oinarritik, eta gehienak intsektuek polinizatzen dituzte, baina haizeak ere polen pixka bat banatzen du. Estigma baten gainera erortzen den polen alea ernamuindu egingo da, eta estiloaren bidez polen hodi mehe bat bidaliko du obuluraino. Klima beroetan, horrek 48 ordu inguru irauten du, baina, klima hotzetan, astebete atzera daiteke, eta, une horretarako, baliteke obuluak hartzailea den etapa igaro izana. 35 obulu baino gutxiago ongarritzen badira, baliteke fruta ez garatzea eta behar baino lehenago erortzea. Izozteek lore irekiak zein itxiak kaltetu ditzakete tenperatura –1,9 °C-tik (28,6 °F) behera jaisten denean. Adaxkaren oinarriko loreak hostoak babestuagoak daude, eta ez dira hain erraz hondatzen[2].

Bere fruitua andere-mahats beltza edo arkasats beltza da, zeinaren baia kolore purpura oso ilun edo beltz, mamitsu, azal leun distiratsu, usaintsu eta hazi askorekin eta pikordun lukutan sortzen den; ateratzen diren loreen mimikoek biltzen dituzte, eta iraunkorrak dira. Ezarritako zuhaixka batek 4,5 kg (10 libra) fruta inguru sor ditzake urtero[3]. Andere-mahats beltzaren zukua beltzarana, garratza eta lurrintsua da. Landarea (hostoak, kimuak eta fruituak) oso preziatua da Frantzian, gozogintzan, edari alkoholdun gisa eta lurringintzan erabiltzen delako[4].

Asia iparraldeko landareak, batzuetan, barietate banandu gisa bereizten dira, Ribes nigrum var. sibiricum, Ribes cyathiforme-ren sinonimotzat hartua[5].

Taxonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Andere-mahats beltza Zakamensky barrutiko mendietan Buriatia, Rusia.

Ribes nigrum landarea Carlos Linneok deskribatu eta argitaratu zuen Species Plantarum 1: 201-en. 1753.

Etimologia

Ríbes: arabierazko «rabas»etik omen datorren izen generikoa; persieraz «rawas» eta «rawash» ―arabarbaren ekialdeko izena (Rheum ribes L., poligonazeoak). Diotenez, XIII. mendearen bigarren erdian, Simon Januensisek Ibn Sarab edo Serapionen Liber Serapionis aggregatus in medicinis simplicibus... liburuaren itzulpenean agertzen da «ribes» lehen aldiz mendebaldean eta izen hori botikek hartu zutela. Edonola ere, landare ezberdinei aplikatu zitzaien, hala nola andere-mahatsei (Ribes sp. pl.), agian, fruitu azidoengatik eta antzeko propietate sendagarriengatik[6].

nigrum: Epiteto latinoa «kolore beltzekoa» esan nahi duena

Sinonimia
  • Botrycarpum nigrum (L.) A. Rich.
  • Botrycarpum obtusilobum Opiz
  • Grossularia nigra (L.) Rupr.
  • Ribes cyathiforme Pojark.
  • Ribes nigrum var. europaeum Jancz.
  • Ribes nigrum var. pauciflorum (Turcz. ex Ledeb.) Jancz.
  • Ribes olidum Moench
  • Ribes pauciflorum Turcz. ex Ledeb.
  • Ribesium nigrum (L.) Medik.[7]

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Andere-mahats beltza ipar Europakoa eta Asiakoa da, jatorriz. Badirudi Europan XVII. mendeko azken hamarkadetan hasi zirela landatzen[8]. Hostoak, azala edo sustraiak egostea ere erremedio tradizional gisa erabiltzen zen[9].

Bigarren Mundu Gerran, C bitaminan aberatsak diren fruta gehienak (laranjak, adibidez) lortzea zaila bihurtu zen Erresuma Batuan. Andere-mahats beltzeko baiak bitamina horren iturri oparoa direnez eta andere-mahats beltzeko landareak britainiar uharteetako klimarako egokiak direnez, gobernuak haien laborantza sustatu zuen, eta laster uzta nazionalaren etekina nabarmen handitu zen. 1942tik aurrera, andere-mahats beltzeko xarabea doan banatu zitzaien bi urtetik beherako haurrei. Horren ondorioz, baliteke andere-mahats beltzak dastatzaile gisa ospe iraunkorra izatea Britainia Handian[10].

Britainia Handian, laborantza komertziala erabat mekanizatuta dago, eta 1400 hektarea fruta lantzen dira, gehienak zukuen industriarekin kontratupean[11].​ Komertzialki, andere-mahats beltzen eskala handiko labore gehiena ekialdeko Europan egiten da, zukuen eta zuku-kontzentratuen merkaturako[12]. 2017tik aurrera, laborantza ahalegin handiak egin ziren Eskozian, Zeelanda Berrian eta Polonian frutaren ezaugarriak hobetzeko[13].

Andere-mahats beltzak noizbait ere ezagunak izan ziren Estatu Batuetan, baina ez ziren hain ohikoak XX. mendearen hasieran andere-mahatsak landatzea debekatu zenean, andere-mahats beltzak (pinu zuriaren anpulu-harriaren bektore gisa) bertako egur-industriarentzat mehatxutzat jotzen baitziren[14].​ Andere-mahatsak landatzeko debeku federala, izan ere, estatu bakoitzaren jurisdikzioetara eraman zen 1966an, eta New Yorkeko estatuan 2003an altxatu zen, Greg Quinn baratzezainaren ahaleginei esker. Ondorioz, andere-mahatsen laborantza berpizten ari da New Yorken, Vermonten, Connecticuten eta Oregonen[15] . Hala ere, 2021eko abuztuan, oraindik hainbat debeku zeuden beste estatu batzuetan. AEBko debeku federalak ia mende batez andere-mahatsen ekoizpena maila nazionalean murriztu zuenez, frutak, neurri handi batean, ezezaguna izaten jarraitzen du Estatu Batuetan, eta, oraindik ere, Europan edo Zeelanda Berrian lehenagoko ospea berreskuratu behar du. Zapore paregabea eta polifenol, Zuntz dietetiko eta funtsezko nutriente ugari dituenez, andere-mahats beltzaren kontzientzia eta ospea hazten ari dira beste behin ere, AEBko merkatuan sartzen ari diren hainbat kontsumo-produkturekin[16].

Erabilerak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Medikuntza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Andere-mahatsa aberatsa da C bitaminan.

Zientifikoki frogatu da andere-mahats beltzaren hazi-olioak eragin immunologiko neurritsua duela, E2 prostaglandinaren ekoizpena murrizteko duen gaitasunari esker[17]. Beste ikerketa batzuen arabera, andere-mahats beltzaren baiak propietate antioxidatzaileak, antiinflamatorioak eta antimikrobianoak ditu[18][19].​

Gainera, andere-mahats beltzak C bitamina ugari duenez, gaixotasunak prebenitzeko erabili izan da, hala nola eskorbutoa.

Gozogintza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Opil, sorbete, gelatina eta konfituren osagai gisa erabiltzen da. Sukaldaritzan, plateren eta purearen hondo gisa erabiltzen da[20].

Frantzian, «Crème de cassis» izeneko likore gisa elaboratzen da. «Crème de cassis» (euskaraz, andere-mahats beltz krema) edo «liqueur de cassis», andere-mahats beltzez egindako likore gozo gorri ilun bat da, Borgoina eskualdeko jatorrikoa (Frantzia). Trinkotasun krematsu eta kontzentratukoa, beste edari batzuekin nahastuta hartu ohi da, eta, horregatik, koktel batzuen osagai gisa erabiltzen da. Bereziki ezaguna da kir-agatik, antzinako «blanc cassis» edari aperitiboari ematen zaion izena, non «Crème de cassis» ardo zuri lehorrarekin nahasten den, gehienetan, Borgoña aligote bat. Krema mota hori 1841ean sortu zen Dijon hirian, Borgoina eskualdean, aurreko mendeetako andere-mahats beltzezko ratafia zaharraren bertsio moderno gisa, zeina laster ordezkatu zuen.

Laboreak eta ikerketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Andere-mahats berdea Finlandian hazitako andere-mahats beltzaren aldaera bat da. Bere baiek ez dute kolore ilunik, ezta andere-mahats beltzaren usainik ere. Laborantza horrek «Vertti» du izena

.

Andere-mahats beltz labore asko dago. «Baldwin» barietatea izan zen industriaren zutabea urte askoan, baina, gaur egun, neurri handi batean, barietate produktiboagoek eta gaixotasunekiko erresistenteagoek ordezkatu dute[21][22].​​ XX. mendean, Europan hibridazio lan asko egin dira landareak gaixotasunenganako eta izozteenganako duen sentikortasuna murrizteko eta errendimendua handitzeko. Ahalegin hori, batez ere, Eskozian, Polonian eta Zeelanda Berrian egin dira[13].

Britainia Handian, «Scottish Crop Research Institute» (Laboreen Ikerketarako Eskoziako Institutua) arduratu zen herrialdeko iparraldean laborantzarako egokiak ziren barietate berriak garatzeaz. Hotzarekiko tolerantzia handiagoa zuten labore berriak sortu zituzten, bereziki udaberrian; lehenago eta modu uniformeagoan heltzen ziren, eta hileta-gaixotasunekiko erresistentzia handiagoa zuten. Izozteekiko tolerantzia hobetu egin zen loratze berantiarra hautatuz, eta ikerketa genetikoak identifikatu zituen zakatzen akaroarekiko eta andere-mahats beltzaren gibelamenduaren birusarekiko erresistentzian inplikaturiko geneak. Ben Lomond «Ben» barietateetako lehena izan zen, eta 1975ean merkaturatu zen. Horren ondoren, zukugintzarako beste labore batzuk etorri ziren, hala nola «Ben Alder» eta «Ben Tirran». «Ben Hope» laborea 1998an merkaturatu zuten, zezidioaren akaroarekiko tolerantzia handiagoarekin, eta, urte berean, «Ben Gairn» eskuragarri egon zen. Gibelamenduaren birusarekiko erresistentzia erakusten du[11].​ Lorezainentzat eta bilketa-merkaturako, «Ben Sarek», «Ben Connan» eta «Big Ben» sartu ziren, zeinak baia handiak eta gozoak dituzten[22]. «Ben Connan»[23] eta «Big Ben»[24] laboreek irabazi dute «Royal Horticultura Society's Award of Garden Merit»[3] saria, eta etengabe ari dira barietate berriak garatzen, izotzarekiko tolerantzia, gaixotasunekiko erresistentzia, uzta mekanikoa, frutaren kalitatea, nutrizio-edukia eta frutaren zaporea hobetzeko[22].

Fruitu berdeak ematen dituzten barietateak, ohiko andere-mahats beltzek baino zapore ahulagoa eta gozoagoa dutenak, Finlandian landatzen dira, eta «viherukka» (andere-mahats berde) deritze[25].​ Polonian, Baratzezaintza Ikerketa Institutua andere beltzaren hobekuntzan aritu da, gaixotasunei eta izurriteei aurre egiteari, frutaren kalitateari, tokian tokiko baldintzen egokitzeari eta uzta mekanikoari dagokienez. Ikertzaileek hainbat barietate gurutzatu dituzte, eta honako hauen material genetiko interespezifikoa sartu dute: andere-mahats arantzaduna (Ribes grossularia), andere-mahats gorria (Ribes rubrum) eta lore-andere-mahatsa (Ribes sanguineum). Ondorengotza R. nigrum-ekin atzeragurutzatu zen. 2000. urtean, ekoiztutako laboreak «Tisel» eta «Tiben» eta 2005ean «Ores», «Ruben» eta «Tines» barne hartzen dituzte. Beste labore batzuk probatzen ari dira: «Polares» eta «Tihope»[12].​ 1991tik, Zeelanda Berria ikerketa eta garapenerako zentro garrantzitsu bihurtu da, hango klima epela bereziki egokia baita laborantzarako. Hobekuntza programak errendimenduan, fruituen tamaina handian, uztaren trinkotasunean eta ohitura bertikalean zentratzen dira[26].

Ipar Amerikan, beharrezkoa da fruta horrek pinu zuriaren gorrinari aurre egitea. Bertan, «Crusader», «Coronet» eta «Consort» bezalako labore berriak garatu dira R. nigrum eta R. ussuriense gurutzatuz, eta horiek gaixotasunarekiko erresistentzia erakusten dute. Hala ere, barietate horien kalitatea eta errendimendua eskasak dira andui ez-erresistenteekin alderatuta, eta «Consort» bakarrik da autoemankorra modu fidagarrian. Barietate horiek guraso batekin atzeragurutzatu izanak andui berriak ekarri ditu, «Titania» esaterako; errendimendu handiagoa dute; gaixotasunei hobeto aurre egiten diete; eguraldi txarrarekiko toleranteagoak dira, eta makinekin biltzeko egokiak dira[27].​ Columbia britainiarrean, Kanadan, andere-mahats beltzak hobetzeko programa baten bi bertsio berri, «Blackcomb» eta «Tahsis», aukeratu zituzten, pinu zuriaren gorrinarenganako immunitatea eta izotzarekiko tolerantzia direla eta[28].

Erreferentzia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Ingelesez) Black currant: Ribes nigrum. NatureGate.
  2. ↑ «Flowering» The blackcurrant (The Blackcurrant Foundation).
  3. ↑ a b Grow your own blackcurrants. Royal Horticultural Society.
  4. ↑ (Frantsesez) Cassissium, museo del cassis en Nuits-Saint-Georges. Le cassis - Parfums. .
  5. ↑ 316071.
  6. ↑ En Flora Vascular.
  7. ↑ Ribes nigrum en PlantList.
  8. ↑ Doronina, A. Ju.; Terekhina, N. V.. «Crops: European Black Currant» Economic plants and their diseases, pests and weeds (AgroAtlas).
  9. ↑ Grieve, M.. (1931). «Currant, black» Botanical.com: A modern herbal.
  10. ↑ Titmuss, Richard Morris. (2001). Welfare and Well Being: Richard Titmuss's Contribution to Social Policy. The Policy Press ISBN 1861342993..
  11. ↑ a b Brennan, R. M.; Gordon, S. L.; Lanham, P. G.. Blackcurrant breeding and genetics. Scottish Crop Research Institute.
  12. ↑ a b Pluta, Stan. The blackcurrant breeding program in Poland, aims and recent improvements. Research Institute of Horticulture, Skierniewice, Poland.
  13. ↑ a b A History of Blackcurrants. Blackcurrant Foundation 2017.
  14. ↑ US Agricultural Research Service Note. USDA.
  15. ↑ Foderaro, Lisa W.. (2003-10-16). «New York Times» The New York Times.
  16. ↑ Addy, Rod. (2009-09-09). «Blackcurrants nutrients hailed as opportunity» Nutra.
  17. ↑ (Ingelesez) Wu, Dayong; Meydani, Mohsen; Leka, Lynette S.; Nightingale, Zachary; Handelman, Garry J.; Blumberg, Jeffrey B.; Meydani, Simin Nikbin. (octubre de 1999). «Effect of dietary supplementation with black currant seed oil on the immune response of healthy elderly subjects» The American Journal of Clinical Nutrition 704: 536-543..
  18. ↑ Heinonen, M.. (2007). «Antioxidant activity and antimicrobial effect of berry phenolics--a Finnish perspective» Molecular nutrition & food research 516: 684-91.  doi:10.1002/mnfr.200700006. PMID 17492800..
  19. ↑ Seeram, N. P.. (2008). «Berry fruits: compositional elements, biochemical activities, and the impact of their intake on human health, performance, and disease» Journal of Agricultural and Food Chemistry 563: 627-9.  doi:10.1021/jf071988k. PMID 18211023..
  20. ↑ Slater, Nigel. (2010). Tender, vol.2: a cook's guide to the fruit garden. Fourth Estate, 592 or. ISBN 0007325215..
  21. ↑ Brickell, Christopher. (1992). The Royal Horticultural Society Encyclopedia of Gardening. Dorling Kindersley ISBN 9780863189791..
  22. ↑ a b c The blackcurrant: Variedades. The Blackcurrant Foundation.
  23. ↑ rhs.org.uk/Plants/56451/Ribes-nigrum-Ben-Connan-(B)/Details Ribes nigrum 'Ben Connan'. RHS.
  24. ↑ rhs.org.uk/advice/profile?pid=1027 Blackcurrants. RHS.
  25. ↑ Txantiloi:Inglés Junnila, S.. (1987). A green-fruited blackcurrant variety 'Vertti' (Una variedad de grosella negra de fruto verde 'Vertti'). 26, 278-283 or..
  26. ↑ Langford, Geoff. (2010). «Parcelas de mejora de grosella negra en la granja Waipuna» Investigación sobre plantas y alimentos (The New Zealand Institute for Plant & Food Research).
  27. ↑ (Ingelesez) Bratsch, Anthony; Williams, Jerry. Specialty Crop Profile: Ribes (Currants and Gooseberries) (Perfil de Cultivo Especializado: Ribes (Grosellas y grosellas)). Extensión Cooperativa de Virginia.
  28. ↑ McGinnis Berry Crops. .

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Flora of China Editorial Committee. 1988-2013. Fl. China Unpaginated. Science Press & Missouri Botanical Garden Press, Beijing & St. Louis.
  • Flora of China Editorial Committee. 2001. Fl. China 8: 1-506. Science Press & Missouri Botanical Garden Press, Beijing & St. Louis.
  • Flora of North America Editorial Committee. 2009. Magnoliophyta: Paeoniaceae to Ericaceae. 8: i-xxiv, 1-585. En Fl. N. Amer. Oxford University Press, New York.
  • Nasir, E. & S. I. Ali (eds). 1980-2005. Fl. Pakistan Univ. of Karachi, Karachi.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Andere-mahats beltz
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Andere-mahats_beltz&oldid=9952798"(e)tik eskuratuta