Florentzia

Florentzia Firenze
Italiako udalerria
Irudi gehiago
Administrazioa
Herrialdea	Italia
Eskualdea	Toscana
Italiako hiri metropolitarra	Metropolitan City of Florence
Alkatea	Dario Nardella (en)
Izen ofiziala	Firenze
Jatorrizko izena	Firenze
Posta kodea	50100 eta 50121–50145
ISTAT kodea	048017
Geografia
Koordenatuak	43°46′17″N 11°15′15″E
Azalera	102,32 km²
Altuera	50 m
Mugakideak	Bagno a Ripoli, Campi Bisenzio, Fiesole, Impruneta, Scandicci eta Sesto Fiorentino
Demografia
Biztanleria	360.930 (2023ko urtarrilaren 1a) −20.018 (2018)
Dentsitatea	3.527 bizt/km²
Informazio gehigarria
Telefono aurrizkia	055
Ordu eremua	UTC+01:00, Europa Erdialdeko Ordua eta UTC+02:00
Hiri senidetuak	Edinburgo, Kiev, Fez, Reims, Kassel, Dresden, Turku, Riga, Tirana, Atenas, Valladolid, Budapest, Krakovia, Kyoto, Filadelfia, Isfahan, Kuwait, Nanjing, Salvador da Bahia, Sydney, Asmara, Puebla, Betleem, Gemlik (en) , Samarkanda, Istanbul, Erevan, Damasko, Pekanbaru, Providence, Santiago de Cali, Olomouc, Gaziantep, Mostar, Arequipa, Tilimsen, Nablus, Nazaret, Malmö udalerria, New Orleans eta Gifu
Katastro kodea	D612
Sailkapen sismikoa	3 (Txikia)
Matrikula	FI
Hizkuntza ofiziala	italiera
comune.fi.it, comune.firenze.it, comune.fi.it eta en.comune.fi.it

Florentzia (italieraz Firenze) Italiako Toscana eskualdeko eta Florentziako probintziako hiriburua da.

Italiako zortzigarren hiria da, populazioaren arabera, eta Toscanako lehena: hiriguneak 382.258 biztanle ditu, 2017ko datuen arabera, eta inguru metropolitarrak, aldiz, 1.011.349 biztanle; Florentzia-Prato-Pistoia metropoli-eremuak, guztira, 1,5 milioi biztanletik gora ditu.

Bertako erdigune historikoa Gizateriaren Ondare izendatu zuen UNESCOk 1982an. 1986an Europako kultura-hiriburua izan zen. Errenazimentu edo Pizkundearen sorlekutzat hartzen da, bai eta italiera hizkuntzarena ere, literaturan erabiltzen hasi zen hizkuntza florentziarrari esker. Artearen eta arkitekturaren sehasketako bat ere irizten zaio, eta munduko hiririk ederrenetako bat bere monumentu eta museo ugariei esker, hala nola Santa Maria del Fiore katedralea, Santa Croce basilika, Santa Maria Novella basilika, Uffizi Galeria, Ponte Vecchio, Piazza della Signoria, Palazzo Vecchio eta Pitti Jauregia.

Balio handiko ondare artistiko, literario eta zientifikoak utzi zituzten hiri honetako erdigune historikoan iraganeko jenioek, hala nola Petrarca, Boccaccio, Brunelleschi, Michelangelo, Giotto, Cimabue, Botticelli, Leonardo da Vinci, Lorenzo de 'Medici, Makiavelo, Galileo Galilei eta Dante Alighierik. Ondare historiko-artistiko, zientifiko, natural eta paisajistiko aberats horri esker, hiriko erdigunea eta haren inguruko muinoak "aire zabaleko museo"a dira.

Erdi Aroan, topagune artistiko, kultural, komertzial, politiko, ekonomiko eta finantzario garrantzitsua izan zen; aro modernoan, Toscanako Dukerri Handiaren hiriburua izan zen 1569tik 1859ra, Medici eta Lorrena familien gobernuarekin, eta estatu aberats eta modernoenetako bat bihurtu zen. Hiria Italia eta Europako historiaren funtsezko bidegurutze bat izan zen, hainbat gorabehera politikoren ondorioz, finantza eta merkataritza alorrean zeukan botereagatik eta kulturaren arlo guztietan lortu zuen ospeagatik. 1865ean, Italiako Erresumaren hiriburu izendatua izan zen (bigarrena, Turinen ondoren), eta 1871 arte mantendu zuen estatus hori, Risorgimentoaren amaiera markatzen duen urtera arte, hain zuzen.

Historia

Florentzia hiriaren goitiko ikuspegia

Haren etruriar hasiera urrunetatik 1000 urtea arte, nekazari herrixka txiki bat baino ez zen izan, Erromatar Inperioaren, Italiako Ostrogodoaren, eta geroago Germaniako Erromatar Inperio Santuaren menpeko markeserri baten parte izan zena.

XI eta XII. mendeetatik aurrera, gauzak aldatu ziren: hiria, nahiz eta sarri herri-matxinadak eta Guelfi eta Ghibellini arteko barne-liskarrak jaso behar izan, aberastu egin zen eta gero eta garrantzi handiago lortzen joan zen. XII. mendean, aro komunala hasi zen eta Giotto eskolatik eta nazioarteko eskolatik, Boccaccio eta haren Decamerona eta gotikoko lehen gremio boteretsuak sortu ziren; baina ekonomia aldetik aro latsa izan zen, hiriak zituen 80.000 bizilagunetatik 25.000 galdu baitzituen, 1348ko Izurri Beltzak eraginda. Giovanni Boccacciok hiriko egoeraz hurrengo testigantza utzi zuen Dekamerona (1351-1353) idazlanean:

«	Diodan bezala, beraz, Jainkoaren Semearen gizakunde oparoaren mila hirurehun eta berrogeita zortzi urtean izurrite hilgarri bat heldu zen italiar hirien artean nobleenetarikoa den Florentziako hiri ospetsura. Astroen indarrak eraginda, edo Jainkoaren hira zuzenak gizakioi bidalita gure zitalkeriaren zigortzeko, urte batzuk lehenago hasi zen Sortaldean; bizitza kopuru izugarria eraman eta, inon gelditu gabe, etengabe hedatu zen, azkenik, tamalez, Sartaldera heldu zelarik. Gizakion jakituria eta neurriek ezin izan zuten ezer egin haren aurka: ez hiriko zikinkeriak garbitzeaz arduratzen ziren ofizialek, ez bertara izurridunak sartzeko debekuak, ez osasuna zaintzeko aholku ugariek, ezta Jainkoari pertsona elizkoiek ez behin bakarrik baizik eta askotan prozesio eta antzekoetan zuzendutako erregu apalek ere; aipatu urteko ia udaberriaren hasieran bere eragin mingarriak era beldurgarri eta harrigarrian hasi zen erakusten.	»
—. Testu osoa irakurtzeko Wikisourcen duzu eskuragarri

.

1434an, Cosme Medicirekin (Cosme Zaharra), Medici familiaren gobernua hasi zen, Toskanako hiriburua munduko arte, kultura eta finantzen gune bilakatu zuena. Medici familia (1434-1494, 1512-1527, 1530-1737) denboraldien artean hiria zuzendu zuen, hiria Pizkundearen sorterria (Florentziar Akademi Platonikoa) izan zen denboraldian, alegia.

Atzerritar potentziek Toskana okupatu eta gero, hiria Italiako Erresuma sortu berriaren hiriburua izan zen, 1865etik 1871 bitartera. Oraindik ere, eskualdeko hiriburu eta herrialdeko hiririk garrantzitsuenetarikoa da.

1966ko azaroaren 4an, euri-bisuts batzuen ondorioz, bere historiako uholderik gogorrena jasan zituen, Arno ibaiak 4.500 m³/s-ra heldu zenean Alde Zaharra urpean utzi zituelarik. Leku batzuetan, Santa Croce enparantzan esaterako, urek bost metroko garaiera hartu zuten. Handiak izan ziren ondare historikoak pairatutako kalteak, Ponte Vecchion, Duomon, Signorian-eta.

Klima

Datu klimatikoak (Florentzia)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	21.6	23.4	28.5	28.7	33.8	40.0	42.6	39.5	36.4	30.8	25.2	20.4	42.6
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	10.9	12.5	15.7	18.5	23.7	27.7	31.4	31.5	26.7	20.9	14.7	11.1	20.4
Batez besteko tenperatura (ºC)	6.5	7.5	10.3	13.0	17.7	21.4	24.6	24.6	20.5	15.5	9.9	6.8	14.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.0	2.5	4.9	7.5	11.6	15.0	17.7	17.7	14.4	10.1	5.1	2.6	9.3
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-23.0	-9.9	-8.0	-2.2	3.6	5.6	10.2	9.6	3.6	-1.4	-6.0	-8.6	'
Pilatutako prezipitazioa (mm)	60.5	63.7	63.5	86.4	70.0	57.1	36.7	56.0	79.6	104.2	113.6	81.3	872.6
Prezipitazio egunak (≥ 1.0 mm)	8.3	7.1	7.5	9.7	8.4	6.3	3.5	5.4	6.2	8.5	9.0	8.3	88.2
Iturria (1): Servizio Meteorologico
Iturria (2): World Meteorological Organisation (United Nations)

Ondasun nabariak

San Lorenzo basilika eta eraikin multzoa

• San Lorenzo basilikak, IV. mendean eraikitako elizak, gure garaietara heldu den forma XV. mendean jaso zuen, eta italiar Pizkundeko adibide garrantzitsuenen artean da. Filippo Brunelleschi Pizkundeko aitzindari eta maisuaren diseinua munta handikoa da. Hura ez zen basilikaren eraikuntzan gurutzatu zen azken maisua: Michelangelo Buonarrotik Leon X.aren enkarguz ekialdeko fatxadaren estaldura proiektatu zuen. Haren kostua zela eta, diseinua bertan behera utzi zen, eta egun ere, eliza estaldura gabe dago.
• San Miniato al Monte basilika erromanikoa
• Santa Maria del Fiore katedrala eta San Joan bataiategia

Kultura

• Teatro Comunale.

Kirolak

• ACF Fiorentina, futbol taldea.

Florentziar ospetsuak

• Dante Alighieri (1265-1321), poeta.
• Filippo Brunelleschi (1377-1446), arkitektoa.
• Sandro Botticelli (1445-1510), margolaria.
• Nikolas Makiavelo (1469-1527), politikari, filosofo eta idazlea.
• Jacopo Sansovino (1486-1570), arkitektoa.
• Jean-Baptiste Lully (1632-1689), musikagilea.
• Oriana Fallaci (1929-2006), idazlea.
• Tiziano Terzani (1938-2004), kazetaria.

Hiri senidetuak

El Aaiún (Mendebaldeko Sahara) Asmara (Eritrea) Beirut (Libano) Budapest (Hungaria) Cambridge (Massachusetts) (AEB) Dresden (Alemania) Edinburgh (Erresuma Batua) Erevan (Armenia) Fez (Maroko) Gaziantep (Turkia)

Gemlik (Turkia) Granada (Espainia) (Espainia) Ispahan (Iran) Istanbul (Turkia) Kassel (Alemania) Kiev (Ukraina) Kioto (Japonia) Krakovia (Polonia) Kuwait Hiria (Kuwait) Malmö (Suedia)

Naplusa (Palestina) Nanjing (Txina) Nazaret (Israel) Filadelfia (AEB) Porto-Vecchio (Frantzia) Providence (AEB) Reims (Frantzia) Riga (Letonia) Salvador de Bahia (Brasil) San Petersburgo (Errusia)

Sydney (Australia) Tirana (Albania) Turku (Finlandia) Valladolid (Espainia) Voždovac (Serbia)

Kanpo estekak

• (Italieraz) Firenzeko webgune ofiziala

• Datuak: Q2044
• Multimedia: Florence / Q2044