(Translated by https://www.hiragana.jp/)
Galiarrak - Wikipedia, entziklopedia askea. Edukira joan

Galiarrak

Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Galiar» orritik birbideratua)

Egiten

Talde etniko infotaulaGaliarrak

Motatalde etniko historiko
Honen parteZelta
EponimoaGalia
Geografia
JatorriaFrantzia
Ondorengoa(k)Kultura galiar-erromatarra

Galiarrak-ak (Latinez, Galii eta antzinako grezieraz, Γαλάται (galatai) Galian bizi ziren herritarrak ziren, Julio Zesarrek bere konkista militarren kontaketaren baitan definitu zuen zentzuan. Kontzeptu etno-kultural hori, Europako espazio kontinentalaren ikuspegi erromatarretik sortua, garai hartan antzinako geografoek gutxi ezagutzen zutena, gaur egungo Frantzia, Suitza, Belgikako lurraldeak, egungo Alemaniako mendebaldeko zati bat eta Italia iparraldea (Po ibaiaren harana) okupatu zituzten herri zelten multzoa izendatzeko erabili ohi da (adibidez, gaur egungo Treveris hiria, alemaniarra, orduko Galia Belgica lurraldean kokatuta dago).

Herri galiarrak kulturaren eta hizkuntzaren hainbat ezaugarrik elkar lotzen dituzte, bereziki zelten kultura materialak, arkeologian, La Tèneko kulturala izenaz ezagutzen dena, kontuan izan behar baita, zelta guztiek ez zutela La Tène kultura bere osotasunean bereganatu, eta zelta guztiei ez zietela galii deitu erromatarrek. Hizkuntzari dagokionez, gehienek galiera hizkuntza hitz egiten zuten, inskripzio ugariren bidez dokumentatu ahal izan dena. Julio Zesarrek aipatu zituen akitaniarrak, ez ziren galiarrak eta ez zuten galiera erabiltzen; euskal familiako hizkuntza edo euskararen aurrekaria izan zitekeen hizkuntzan hitz egiten baitzuten.

Galiarrez aparte, antzinako geografoek eta historiagileek hainbat azpimultzo eta kultura-talde identifikatu zituzten garai erromatarrean "Galiak" izendapenez ezagutuko zen lurraldean: Languedocen iberiarrak zeuden eta Proventzan ligurrak, biak ala biak antzinako zeltekin ere erlazionatzen zirenak. Mediterraneoko kostaldean egonik, eta bertako merkataritza eta kolonizazio mugimenduen eraginez, lehenago harremanetan egon ziren herri klasikoekin eta euren kultura oso helenizatuta zegoen. Galiarrak, K.a. II. mendetik aurrera eta, batez ere, Julio Zesarren konkistaren ondoren, akulturazio prozesu azkarra pairatzen du, Mediterraneoko merkataritza handiagatik eta Estatu erromatarrarekiko menpekotasunagatik. Galiarren kultura markatzaileak markatzaileak desagertu egiten dira pixkanaka, eta zati mugatuetan baino ez dute irauten; La Tène kultura materiala desagertu egiten da gure aroko I. mendearen hasieran; hizkuntza zelta praktikatzen jarraitzen da, eta idazten da, baina marjinala da, testu erlijiosoetara, egutegietara edo boto-eskaintzetara mugatua, latinak eskualdean izan zuen gorakadaren mesedetan. Galiarren panteoiek zati batean irauten dute, batzuetan Grezia eta Erromako jainkoekin nahastuta edo identifikatuta. Geroago, erromatar jainko-jainkosak hirietako kultu publikoetan inposatu ziren eta haien eragina handituko da Galietako probintzietan.

Frantses historiografian, kontuan hartzen da erromatarren eta galiarren artean egon zen nahasketa, eta horregatik, sortu zen kultura berri horri, galo-erromatarra deritzote.

Galiarren artean, izatez, nazio independente eta konfederazio asko zeuden; ez zuten batasunik ez eta zentralismo izpirik, eta dialekto zelten multzo bat hitz egiten zuten. Hala ere, enbor beretik sortuak zirela uste zuten, eta bazekiten, neurri batean, zer antzekotasunek lotzen zituzten, greziarren artean gertatu zenaren antzera. Elkartasun, asilo eta noizbehinkako laguntza militarreko betebeharrak sortzen zizkieten filiazio-lotura erreal edo mitiko horiei aldi-baterako aliantzak gehitzen zitzaizkien erregularki. Aliantza horien eta oreka geopolitikoen ondorioz, galiar herrietako batzuk beste herri boteretsuago batzuen bezero bihurtu ziren, federazioak osatzeko. Herri horiek guztiak gutxi gorabehera definituriko eta lurralde finko bati loturiko entitate politikoetan banaturik zeuden, inperio garaiko erromatar civitate-ak aitzindariak osatuz, Julio Zesarrek oppida ditu zituenak. Herri gehienek hiriburu bat zuten, hiriburu politiko edo erlijioso bat, bigarren mailako landa giroko komunitateez jositako eskualde batez inguratua. Egitura horiek, batzuetan, erromatarren garaian iraun zuten pagus-etan azpibanatuta zegoen civitas-en landa-ingurunean.

Galiarren kultura, arkeologikoki, La Tèneko kultura material zeltari lotuta dago . La Tèneko zibilizazioa kontinentean loratu zen Bigarren Burdin Aroan (Tène I).

Galiarren irudia distortsionatuta dago oraindik publikoaren baitan eta frantses prentsan, Bigarren Inperiotik eta Hirugarren Errepublikatik ezarritako estereotipo gehienak jasotzen baitituzte; galiarrei buruz ematen duten irudia da, bereziki, irakurtzen eta idazten ez dakien herri batena, gerlari ausarta baina basatiena, eta Frantziako «historia nazionalaren» adierazpen tipikoarena. «Gure arbasoak galiarrak», XIX. eta XX. mendean asko errepikatu zen esaldia izan zen .

Etimologia eta etnonimia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Talde etniko bat izendatzeko zelten izenaren lehen aipamen idatzia —grezieraz: Κελτοί (''Keltoi'') ou Κέλται (''Keltai'') — Hekateo Miletokoari zor zaio, greziar historialari eta geografoari, K.a. 517 urtean hitz hori erabili baitzuen Massaliatik (egungo Marseilla) gertu bizi zen herri batez ari zela. K.a. V. mendean, Herodotok Danubioko iturritik gertu bizi diren Keltoiak aipatu zituen, baita Europako Mendebaldeko Muturren bizi zirak [1] ere. Keltoi terminoaren etimologia ez dago argi. Hesiodoren (K.a. VIII. mendea) liburu baten zati batek, Estrabonek aipatzen duena, ligurrak aipatzen ditu hiru herri barbaro handien artean, etiopiarrekin eta eszitiarrekin batera; mende batzuk geroago, Eforo Cumasekoak liguren ordez keltak aipatuko ditu zerrenda motz horretan. Avieno, K.a. VI. mendearen amaieran datatu daitekeen bidaia baten kontakizun zahar ziurrenik marseillarra, baten latinezko itzulpena egin egin zuen, eta kontaera horretan esaten da ligurrak iraganean Ipar Itsasoraino hedatzen zirela, baina zeltek Alpeetaraino zokoratu zituztela (menperatu edota asimilatu).

Indoeuropar sustrai ezberdinak egon litezke Keltoi izenaren jatorrian: *kʲel “ezkutatu” (irlandar zaharrean ere presente: ceilid); *kel “berotu” edo “haserretu”; *kel “bultzatu”.[2] Autore batzuek uste dute termino hori jatorri zeltakoa dela; beste batzuek, berriz, greziarrek asmatutzat jotzen dute. Patrizia de Bernardo Stempel hizkuntzalaria azken talde horretakoa da, eta "handiak" esan nahi duela iradoki du.[3] Hitza bera, zelta arruntetik dator *kel-to ("borrokalari, gerlari"), bere burua *kellāko- (borroka, gerra) hitzetik eratorria. Bestalde, galatai eta gallus, berriz, *galatis ("indartsu, ahaltsu") zelta arruntetik datoz, eta *galatis bera *gal ("gai izan, ahaltsu") hitzetik eratorria. Beharbada, latinez hartua izan zen, Italian zelten hedapena gertatu zenean, K.a. V. mendearen hasieran. Gallaeci izen tribalek eta grezierako galatai izenek (Γαλάται, Anatolian) jatorri bera dute ziurrenik. -atai atzizkia antzinako grezierazko flexio bat izan liteke. Autore klasikoek ez zizkieten Britainia Handiko edo Irlandako biztanleei Κελτοί edo Celtae terminoak aplikatzen, eta, ondorioz, ikerlari batzuek, ez zuten termino hori erabiltzen britainiar burdinaren aroko biztanleak izendatzeko.

Estrabon geografoak, K.a. I. mendearen amaiera aldean, eta bereziki Galiari buruz ari duenean, honela idazten du: «orain galiar zein galata deitzen den arrazari», nahiz eta zelta hitza ere erabiltzen du Galiaren sinonimo gisa eta esaten du Iberiatik banatuta dagoela Pirinioei esker. Hala ere, herri zeltak aipatzen ditu Iberian[4], eta celtiberi eta celtici izen etnikoak ere erabiltzen ditu herri horiek izendatzeko, lusitani eta iberi ez bezala. Plinio Zaharrak Lusitaniako celtici terminoa erabili zuen tribu abizen moduan, eta hori baieztatu du epigrafiak.[5][6]

K.a. I. mendean, Julio Zesarrek, erromatarrek galiar (galli) izenaz ezagutzen zituzten herriek, Celtae deitzen zirela euren hizkuntzan[oh 1]. Horrek iradokitzen du, keltoi izena greziarrek emandako etnonimoa izanagatik ere, Galiako herriek, neurri batean, izen kolektibo bezala hartu zutela.

alemanez Welsch bihurtu zena, alemaniarrek germaniarrak ez zirenak izendatzeko erabiltzen zuten termino gutxiesgarria, eta eslavieraz "valak" bihurtu zen ez eslaviarrak izendatzeko.[oh 2][oh 3] Gure aroko V. mendean britainiar lurraldera iritsi ziren germaniarrek (angloek, saxoiek eta jutoek) termino hori bera erabili zuten Galesko zeltak eta bere herria (Welsh, eta Wales) izendatzeko.[1] Erro bera erabiltzen da gaur egun ere, valoniako frantsesaren dialektoan Wallon jentilearen eta Belgikan, Valonian, dagokion eskualdearen bidez. Era berean, frantsesezko Gaule eta Gaulois frankoen hizkuntzatik datoz, lengoaia horretan erabiltzen zuten germaniar hitz beretik *walhisk «erromatar», frankonieraz hitz egiten ez duten herriei erreferentzia egiten dien *walha «erromatarrak» hitzetik eratorria[oh 4]; hala ere, [l]-ren metatesia egon zen, eta hortik dator Wahla > *Gwaula > Gaule.[7]

Latinezko gallus “Gaulois” latinezko izena Berpizkunde garaian latinez bere homofonoa den gallus “oilar”-arekin eta modu horretan, Frantziako abere enblematikoa bihurtuz.

Garai barrokoan, celt ingeles modernoaren hitza bihurtu zen. Estreinakoz agertu zen 1707an Edward Lhuyd geografo, naturalista eta zeltiar objektuen bildumazalearen idatzietan. Bere lanek, XVII. mende bukaerako beste jakintsu batsuen idazlanekin batera, Britainia Handiko lehen biztanle zelten hizkuntzei eta historiari buruzko arreta hauspotu zuten.[8] Gaul eta Gaulish ingelesezko hitzak (XVII. mendean lehenbizi aipatua) Gaul- frantses errotoik datoz, ingelesezko -ish atzizkia gehituz adjektiboaren kasuan, zeinen erro proto-germaniarra *Walha- ingelesezko Welsh «galiarrak» hitzaren berdina den (ingeles zaharra wælisic < *walhiska-). Protogermanikoa *walha, azken finean, Volcae izeneko tribu zelta batetik dator, jatorriz Alemania hegoaldean eta Europa erdialdean bizi izan zena eta Galiara emigratu aurretik. Horrek esan nahi du Gaule termino frantsesak, Gallia latinarekin azaleko antzekotasuna izan arren, ez duela benetan erlaziorik, latinezko galus eta galli hitzek, frantsesez, *jaille ekoitzi beharko zuketen, La Jaille-Yvon, toponimo frantsesaren kasuan bezala, zeinak bere izena 1052-1068an dokumentuetan agertzen den Yvo de Gallia jakin bati zor dion.

Euskaltzaindiak, bere toponimian izen hauek arautu ditu: Galia, Galia Transalpinoa eta Galia Zisalpinoa bere 142. arauan. Dokumentu berean, galiar hitza erabili behar da biztanleak aipatzeko. Anatoliako galiarren erresuma, Galazia da, eta bertakoak, galaziarrak.[9]

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jatorria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
K.a. I. mendeko Galiako mapa bat, hiru herri nagusien kokapena zehaztuz: Celtae, Belgae eta Aquitani. Gaur egun, Belgika, Frantzia, Suitza, Herbehereak, Alemania mendebaldea eta Italia iparraldea hartzen ditu.

Galiar herriak historiara nola iritsi ziren deskribatzen duten autore greko-latinoen aipamen idatziak nahiko berantiarrak dira, azaltzen dituzten garaiekin alderatuta, eta horrek testu horiek arretaz interpretatzera bultzatzen ditu historialariak. Hala ere, ligurren eta galiarren artean korrelazio bat ezarri behar da, Hesiodok (Estrabonen aipatua) zehazten baitu ligurrak, etiopiarrak eta eszitiarrak direla ezagutzen ziren munduko nazio handien artean zeudela, eta mende batzuk geroago, ordea, Kumaseko Eforok zeltak aipatzen ditu ligurren ordez.

Antzinako idazleek inbasio zeltei buruz hitz egiten dute, eta termino hori ondorengo historialariek jaso zuten. Badirudi Tito Livio historialari latinoak eta C. Pompeius Trogusek, lehen historialari galo-erromatarrak, uste zutela zeltengan eragin handia izan zuela herri nordikoen migrazio masiboek, zinbriarrak eta teutoienak. Era berean, inbasioei buruz hitz egiten duten lehenengo arkeologoek, inbasio zeltek, V. mendeko inbasio germaniarren eredua errepikatu besterik ez zuten egin, kontzienteki edo nahi gabe. Egia esan, herri zeltek K.a. VIII.-VII. mendeetan izan zituzten bilakaerak kanpotik etorritako bi mugimendu garrantzitsutan izan zuten jatorria seguruenik:greziar eta feniziar kolonizazioak Mediterraneoan eta asiriarrek Palestinako eta Siria-Feniziako hiriak suntsitzen zituzten kanpainak. Ekialdean sortutako istilu horiek, eta Mediterraneoko mendebaldeko itsasertzetan greziar koloniak ezartzeak, Etruria padaniarraren garapenarekin batera, Europako merkataritza bideak eraldatu zituen, mendebaldeko herrien mesederako. Berritasun horrek K.a. V. mendeko gizarte aldaketak sortu zituen eta La Tènne kulturaren sorrera.[10]

Tito Livioren arabera, Galiako lurraldeetan bizi ziren zeltak ekialderantz migratzen hasi ziren K.a. V. mendean[11]. Biturigeen errege zen Ambigatos, bi iloba bidali zituen lur berrien bila. Lehenengoa, Segovesos, Hercynius basora joan zen, eta bigarrena, Bellovesos, Italiako migrazio eta inbasio zeltak hasiko zituen.

Estrabonen ustez (VII 1, 2), germaniarrak galiarren berdinak dira beren itxura fisikoagatik eta bizimoduagatik; germaniarrak basatiagoak, handiagoak eta horailagoak. Galiarren ile horia buztinez edo kare-urez tindatu zitekeen, galiarren (baita beltzaranen ere) «ile kareztatua» argitzen zuena, edo sapo-a erabiltzen zuten tindatzeko. Sapo delako hori, ukendu gisa erabiltzen zen xaboia, ahuntz-gantz, pago-egur eta landare-zukua nahastuz lortzen zen, zeinak gorritasunerako joera zuen ile hori bat sortzen baitzue..[12] Autore horrek uste zuen erromatarrek beraiek eman zietela izen hori germaniarrei, benetako galiarrak zirela adierazteko, latinez "germaniarrak" hori esan nahi zuelako.  

Zeltek ez zuten eskuarki idazten, baina greziarrekin erlazionatu ondoren, beren hizkuntza idazten hasten dira greziar idazkera erabiliz, konkistaren ondoren, ordea, latindar idazkera, inoiz ez modu orokortuan, beren hizkuntza idazteari utzi zioten arte. Erromatarrek haiei buruz idazten hasten direnean, beraz, galiarrak protohistoria deritzon unean daude.

Galiar garaiaren hastapenak zailak dira datatzen eta aldatu egiten dira kontuan hartzen diren eskualdeen arabera. Henri Hubertentzat, prozesuak hainbat mende iraungo zuen, eta hainbat herri elkarrekin biziko ziren. Ez zen bat-bateko inbasio-gerra orokor baten bidez egingo, ez eta gizabanako isolatu askoren migrazioaren bidez ere, baizik eta kopuruz garrantzi handiagoko edo txikiagoko ziren klanetan antolatutako taldeen etorreraren bidez (garai hartako adibide arkeologikoak dira Moutot à Lavau hilobi taldea eta Vix-eko printze baten Hallstatt amaierako hilobia), abegi ona emango zieten beste herrien erdian, itun eta lurralde batean definitutako eskubideen bidez.

Eskuarki onartzen da zibilizazio zelta Galian La Tène-rekin loratzen dela, hau da, burdinaren bigarren aroan, K.a. V. mendetik aurrera. Garai arten beste gertakari erabakigarria gertatu zen: Fozea hiri greziarrak Massilia kolonia sortu zuen, K.a. 600. urte inguruan. Ligurrak ziren Segobrigien lurraldean(sego, "garaipena", "indarra" eta briga, "muinoa", "mendia", "gotorlekua").[13] Massiliak lehen mailako garrantzia izan zuen Mediterraneoko kulturak galiarren lurraldearekin konektatzen.

Greziar iturrietan, batez ere mazedoniar garaian, zelten aipamen asko agertzen dira, galatak deituak eta mertzenario kontingenteak osatuz: batez ere haien kemenari eta gerlarako adorea aipatzen dira. hori zelta hedapen handieneko garaiari dagokio (K.a. IV. eta III. mendeak).

Hurrengo latindarren iturrietan, K.a. II. eta I. mendeetako galiarrak argi eta garbi bereizten dira zinbriar, teutoi eta britanoengandik.

Gaur egungo ikerketak erakusten dute galiarrak herri indigena direla, baina beren lurraldea ekialdean hedatu zutela koloniak ezarriz (bereziki Galazian). Hiriek erabakitzen zuten beren gaztaroaren zati bat, agian belaunaldi oso bat, hara bidaltzea lurralde berri bat sortzeko; kolonizazio hori erromatarrek egindako galiar inbasioen iruditik urrun dagoelarik.[14]

Erroma baino lehen

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Zesarren konkistaren ondorengo Galia. Mapa hori 1855ean argitaratu zuen Justus Perthes kartografo alemaniarrak.

Galia, erromatarren konkistaren bezperan, oihanez, lautada landuez, itxitako nekazari lurrez eta harresiz hornituriko hiriz osatutako lurraldea da, bidezidorrez josia, batzuk hartxintxarrez eginak, eta, beraz, aitzinako historialariek utzitako topikoetatik urrun dagoen lurralde garatua zen. Arkeologiak, bereziki airekoak, frogatu du Galiako milaka etxaldek (bertakoen etxalde txiki asko zeuden, baina baita etxalde handi batzuk ere, etorkizuneko galo-erromatar villak izango zirenak bezain zabalak) lurraldea okupatzen zutela K.a. II. mendean, eta oppidumetan egindako indusketek, Bibrakten adibidez, hiri-egitura konplexu eta landua nabarmendu dute. Emaitza arkeologiko eta arkeometrikoek, horrela, pixkanaka-pixkanaka, Galiako erdialdeko oihan handi, trinko eta zeharkaezinaren irudi mitikoa ezabatzen ari dira, eta bertakoei buruz genuen ideia, basoetan bizi ziren gerlari malapartatu eta harrapariak, etxola edo txabola biribiletan bizi zirenak, aldatzen ari da. Galiarrak laborariak dira, berotzeko eta eraikitzeko egurrak hautatuz basoak kudeatzen dituztenak, bai eta lurrak landatzeko mozketak egiten dituztenak ere; Merkatariak, dendariak, artisauak, teknikariak ere badira, etxe egokietan bizi direnak, baserrietan, herrietan, baita hirietan ere.

Galietako gerrari buruzko iruzkinetan, Zesarrek biztanle kopurua gutxiesten du eta, aldi berean, gerlari kopurua puzten du. Bere idatzien arabera, iraganeko adituek bospasei milioi biztanle kalkulatu zituzten Galia osorako, egungo Frantzia baino ia 100.000 km2 gehiago zituena.[15] Espezialista batzuek uste dute Celtica Gallica hamar milioi jende inguruk populatzen zutela, baina Ferdinand Lotek[16] , landutako lurrak oinarri hartuta eta Erdi Aroan lortutako kopuruekin konparazioak eginez, hogei milioi biztanleko kopurua proposatzen du (gutxi gorabehera Luis XIV. erregealdian bezala).

Galia izan zen, konkista baino askoz lehenago, gori-gorian zegoen urbanismo baten lekua, Corent-eko[17] eta Bibracteko oppida-en indusketek erakutsi dutenez, eta eskala handiko merkataritza egiten zen lurraldea, horrela ageri baita, adibidez, santutegien testuinguruan aurkitutako Italiatik ekarritako ardo-anforeen biltegi ugarietan.[18][19]

Azkenik, Galietako gizarteak, zeinaren egitura denboran aldatu zen, oso konplexua eta hierarkizatua dirudi konkistaren bezperan, eta ondare indoeuropar gisa interpreta daitekeen "hiru funtziotan oinarritutako zatiketa (gerlariak, apaizak eta nekazariak)" agertzen uzten du.[20] Instituzioak greziarren eta erromatarren instituzioetatik hurbil daude: herri-batzarra, senatua eta magistratuak vergobret izeneko magistratu gorenaren agintaritzapean.[21] Oro har, emakumeek Mediterraneoko estatuetan zuten baino leku garrantzitsuagoa dute galiar gizartean.[21] Izan ere, epaiketetan parte har zezaketen, estatuko arazoetan deliberatu, eta prestigio handia zuten iragarle izateko ikas zezaketen.[22]

Independentziaren amaiera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
K.a. I. mendeko gerlari galiarren egungo irudikapena. Ohiko ezkutuak daramatzate. Ezkerrekoa sarezko kota batez eta paragnathide (belarrirako babesleak) artikulatuak dituen kasko batez hornitua dago.

Galia, militarki, erromatar errepublikan sartua izan zen bi etapatan: hegoaldeko Galia, Alpeez haraindi zegoena (latinez Gallia bracata, hau da, Galia galtzaduna), K.a. II. mendearen amaieran,Errepublikaren garaian, konkistatua izan zen, eta, dirudienez, mende bat baino gutxiagoan "erromanizatua" izan zen. Italiatik kanpoko lehen erromatar probintzia bihurtu zen: Narbonensea, eta bere hiriburua, Narbona, Italiatik kanpo zuzenbide erromatarreko lehen hiria izan zen.

Galia iparraldea (Galia comata, hau da, Galia iletsua, Julio Zesarren esanetan), K.a. 58 eta K.a. 51 artean menperatu zuen Julio Zesarren legioek. "Galietako Gerra", Arvernien Vercingetorix buru zuen koalizio galiar baten porrotarekin amaitu zen Alesiako setioan, K.a. 52. urtean. Erromatar historiografiak, hala ere, bakearen zarpena amaiera K.a. 51n kokatzen du, Lucterios buruzagiaren agindupean bildutako aliatuen gaineko azken garaipen baten ondorioz. Frantzian "Zesarren kanpamentuak" deituriko leku asko daude, baina gehienak gerokoak dira, batzuetan Erdi Arokoak. Hala ere, litekeena da benetako bakearen lortzea uste baino luzeago jotzea, eta uste dute ikerlariek, borroka txikiagoak Augustoren inperioaren ondoren arte iraun zutela gutxienez. Azken matxinadak K.o 70. eta 71. urteetan gertatu ziren sekuaneen lurraldean.

Galietako inperioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Galietako inperioa, berdez, Tetrico I.aren agintaldian K.o. 271.

K.o. III. mendean, Erromatar Inperioak krisi larria bizi izan zuen, historiografian "Anarkia militarra" izendatua. Barbaroen inbasioei krisi ekonomikoa gehitu zitzaion probintzia askotan. Alexando Severo 235ean hil zenetik eta Diokleziano 285ean iritsi zen arte, 64 enperadore edo usurpatzaile elkarren segidan edo elkarren aurka borrokan aritu ziren. Haien artean, Galiak hamabost bat urtez kontrolatzen zituzten jeneral batzuk daude, Rhineko limesaren defentsa zuzentzen zutenak eta 260 eta 274 urte bitartean iraun zuen Galietako inperioa ezarri zuten.

Erromatar Inperioko galiarrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Galiarren erromanizatuak izan ziren, hau da: erromatarrek zabaldutako bizi-ohiturak, arkitektura, objektuak, erlijio ohiturak, administrazio erak, legeak, komertzio moduak, galtzadak, hizkuntza eta abar luze bat bereganatu edo eman zitzaien. "Galiar" eta "Galia" terminoak, eta Galia protohistorikoko herri eta hiri izen askoren erroak, herri eta lurraldeak izendatzeko erabili ziren. Geroago, barruti horiek eta haien izen batzuk elizbarrutietan finkatu ziren gureganaino iristeko: Périgueux, Petrokoren hiria, Vannes, Veneten hiria, eta abar. Arkeologian eta historiografian, galiar erromanizatuak galo-erromatarrak izendatzen dira, nahiz eta termino hori ez den inoiz iturrietan erabili.

Kultura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bourayko jainkoa. Brontzezko gizon bat lotoaren posizioan eserita irudikatzen du. Lepoan torkesa dauka.

Zabalduta dagoen ideia baten kontra, galiarrak ez ziren basoetan bizi (paisaia irekia zen, orain baino zuhaizti gutiagokoa), hirian bizi ziren (oppidum) edo landan (aristokratak bizi ziren etxalde handien sarea zegoen).[23]

Erromatar armadak Galia konkistatu aurretik ere, galiarrek merkataritza-harreman trinkoak zituzten merkatari erromatarrekin. Bibrakten, kostaldetik 500 km-ra, Italia erdialdean ekoitzitako ehunka tona anfora ardo aurki daitezke, galiarrek K.a. I. mendean inportatuak; lekukotasun arkeologiko horiek Galiako merkataritzaren garapen garrantzitsu baten tesia indartzen dute. Galiar txanpona erromatar txanponekin trukatzeko moduan zegoen pentsatua.[24]

Galiarrak ez zeuden isolatuta. Truke ekonomikoei armada inperialetan konprometitutako gizonen zirkulazioa gehitzen zaie. Christian Goudineau historialari frantsesak gogorarazten du garai helenistikoko inperio handietako armadek galiarrak errekrutatu zituztela, eta hori ikusi daitekeela Atenasen, Alexandrian eta Antiokian; mugimendu horiek gutxienez akulturazio hastapen bat jasan zuten, eta herrira itzuli zirenek kultur ohitua berri horiek eurekin eraman zituzten.[25]

Artisautza eta teknikak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Alesian galiarrek erabilitako kasko bat.

Eskulangintzak aurrera egin zuen batez ere armagintzan. Armamentua (kaskoak, ezpatak, lantza eta gezi puntak) sare-kota eta eta artikulazio konplexuko gerriko kateak asmatu zituzten errementari eta armadore galiarren trebetasunaren lekuko izan zen. Sare-kota, adibidez, dudarik gabe erromatarrek erabili zuten eredua, Erdi Aroan Europan zehar hedatu zen batez ere. Jean-Louis Brunaux historialariaren iritzian, errementariek egiten zituzten lanabesetan (aitzurrak, segak, goldeak) gerrako artean garatutako teknikak aplikatzen dira.[26] Baxera (zeramikazkoa, baina brontzezkoa ere bai, eta inperioan sona zuten urrezko eta zilarrezko objektuak), apaindurak (eraztunak, eskumuturrekoak, fibulak, zintzilikarioak, torkeak) ere arte honen maisutasunaren lekuko dira.[27][28]

Galiarrak izen handiko artisauak ziren egurraren lanean: metalezko barril hesitua, bereziki, galiarren asmakizuna bide zen; hezurra lantzen zuten artisauen tailerrak (ebanisteria, marketatzaile edo tornu teknikak erabiltzen zituztenak) errementarien eta edo bestelako eskulangileen tailerretatik gertu egoten ziren maiz.[29][30]

Metalezko uhalak dituen egurrezko galiar galiar ontzia.

Galiarren sukaldaritza aberatsa eta askotarikoa zen: haragiak (batez ere etxeko animalienak: idiak, txerriak, ardiak, zaldiak eta txakurrak; hegaztiak, ahateak eta antzarak; ehizatzen ziren animaliak, jaten ziren ugaztunen ehuneko txiki bat besterik ez zen. Basurdea, erbia edo oreina baino gutxiagotan aurki daitekeen ugaztuna, animalia ohoratua zen (galiarrek jainkozko propietateak egozten zizkioten) eta oso gutxitan ehizatzen zuten.[oh 5] Arrainak, zerealak (garia, garagarra, artatxikia), lekaleak (ilarrak, dilistak), barazkiak (babarrunak, belarrak, pastinakak, zainzuriak), eta sasoiko fruituak (mugurdiondoak, masustak, intsusa-frutuak, hurrondoak eta gaztainak). Ohituta daude elikagaien zaporea gozagarri, saltsa eta espezia ezberdinekin (garuma edo kuminoa, adibidez) nabarmentzen.[31]

Artisau galiarrek marrak, koadroak eta loreen moldaketak marrazten zituzten ehunarekin oihal eta arropa (lihozkoak denboraldi beroan, artile lodikoak neguan) egin zitzaketen. Bere kalitatea eta erosotasuna esportatzeko modukoak ziren. Gizonezkoaren ohiko arropak galtzak (latinez, braccae) janzten zituen, gerriko batez helduak. Soin biluzirik eramaten zuten edo tunika janzten zuten, gerrian estututako maukadun blusa, eta sagum-a, kapa moduan erabiltzen zen xala, paparrean fibula batez lotzen zutena. Galiar gerlariak bardocucull izeneko kapa bat eraman zezakeen. kaputxa zuena (cucullus esaten ziotena), sare-kota bat eta belarri-babesle artikulatuak zituen kasko bat ere eraman zitzakeen. Emakumeak soineko bat zeramaten bere tunikaren azpian, orkatiletaraino iristen zena. Oinean, bi sexuek oinetakoak jartzen zituzten nagusiki; larru leuneko zapatak ziren, zurezko zola eta lisatua zutenak. Erromatarrek gallicae esaten zioten abarka moduko batzuk kopiatu zizkieten galiarrei.[32] Klase pribilegiatuetako kideek zetazko arropa edo urrezko edo zilarrezko hariz brodatutako jantziak jantzi zezaketen.[33][34]

Arkitektura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Galiarren eraikinak egurrezkoak eta lurrezkoak ziren, ez harrizkoak, eta, beraz, gaur egun ez da geratzen aztarna ikusgarririk. Arkeologiak agerian utzi du Auvernian 50 metroko aldea duten santutegi galiarrak zeudela, 7 eta 8 metro arteko garaiera zutenak, dozenaka zutabeekin, eta hori dakigu zutoin zuloek eta hormek utzitako arrastoei esker; monumentu horiek garai berean Grezian eta Erroman eraikitakoak bezain ikaragarriak ziren, Matthieu Pouxen arabera. Vincent Guicharden arabera, etruskoen garaian Italian lantzen ziren zurezko arkitekturatik hurbil zegoen galiarren monumentu horiek.[35]

  • Verberieko galiar aristokrata baten etxaldea. Cité des Sciences et de l'Industrie (Paris), "Les Gaulois, une expo renversante", 2012.
    Verberieko galiar aristokrata baten etxaldea. Cité des Sciences et de l'Industrie (Paris), "Les Gaulois, une expo renversante", 2012.
  • Verberieko etxaldea.
    Verberieko etxaldea.
  • Verberieko etxaldearen maketaren ikuspegi zabala.
    Verberieko etxaldearen maketaren ikuspegi zabala.
  • Sommmeko Pont-Remyn berreraikitako galiar sutegia. Arebonako aztarnategi bisitagarria.
    Sommmeko Pont-Remyn berreraikitako galiar sutegia. Arebonako aztarnategi bisitagarria.
  • Galiar etxe baten berreraikuntza Pont Remyn dagoen Arebonako aztarnategi bisitagarria.
    Galiar etxe baten berreraikuntza Pont Remyn dagoen Arebonako aztarnategi bisitagarria.
  • Pleumeur-Bodouko herri galiar berreraikia.
    Pleumeur-Bodouko herri galiar berreraikia.

Hizkuntza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Galiarren hizkuntza gaizki ezagutzen da, hala ere, galiar inskripzioen corpusa asko aberastu da azken urteetan, arkeologiari esker, baita hizkuntza hori deszifratzeko gaitasuna ere. Aspalditik ezarri da galiera hizkuntza zelta bat dela, batzuetan hizkuntza zelta kontinentaltzat sailkatua, beste iturri batzuek, aldiz, hizkuntza zelta britainiarren taldearekin duen harreman estua azpimarratzen dute. Frantses hizkuntzak galiar jatorrikoak diren ezaugarri batzuk ditu (baina zerrenda zehatza polemikoa da). 150 hitz galiartzat hartzen dira (dialektoen terminoak alde batera utziz gero). Hizkuntza erromatar guztietan frantsesa da zeltismo aztarna gehien dituena. Horrela, zuhaitz-izen asko (hagina, haritza, astigarra, haltza, etab.), landareenak ( basarana, elorri beltza, etab.), arrainak (katxo-arraina, limanda-oilarra, loche izeneko arrainak, etab.), teknikak batzuen izenak Galiako latinaren berezkoak dira, baita itsu (latinezko aboculis "begirik gabea" < galiar eksops, adiera berean) hitzaren forma ere, eta zenbait eragin fonetiko ziurrak, hala nola caisse (kutxas) eta ez capsa, galiarren *caxsa-ren eraginez, edo chétif (ahul, antzina chatif zena) eta ez captivu *caxtivu-ren eraginez.[36][37]

Agian galiarrek erabiltzen zuten (baina testigantzak ez dira zuzenak eta ziurtasunik gabekoak) zenbaketa sistema hogeitarra (20ko oinarrian, euskaraz bezala); sistema horren frantsesezko hondar-presentzia (80, quatre-vingts (lau-ogei) esaten dena eta ez octanteren aldaera bat izango litzatekeena, latinez bezala egingo balitz. L' hôpital des Quinze-Vingts izena (hamabost-hogei ospitalea), (1260 inguruan Luis IX.a Frantziakoak 300 itsuentzat sortutako ospitale baten oinordekoa) ondare horren ondorio izan daiteke.

Galiar batzuek greziar alfabetoa eta greziar txanponetan erabili zuten estatera dibisioa euren txaponetan erabili zuten, Mediterraneoko greziar kolonien eraginez.

Gaur egungo Turkian, Galazian galiar Volkak (Galatak) Alexandro Handiarentzat mertzenario bezala zerbitzatu zuten eta ondoren,, Asia Txikiko eskualde horretan ezarri ziren, non Ankara (Ancyre) bere hiriburu bihurtu zuten. Galatasaray izeneko Istanbulgo auzoa, “Galaten Jauregia”, Bizantziar botereak kontratatutako mertzenarioen egoitzatik etor liteke. San Jeronimonen arabera, Galatei idatzitako Epistolaren iruzkinean, Galaziarrek IV. mendean trevireen (Tréviéres) hizkuntza bera hitz egiten zuten artean. Beraz, pentsatzekoa da une hartan galiera ez zela artean Asia Txikitik desagertu, ezta Rhineko ertzetatik ere, autoreak aurretik idatzitakoak jaso ez bazituen behintzat.

Zientzia eta artea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Julio Zesar, La Guerre des Gaules, 1.1: “Toute la Gaule est divisée en trois parties, dont l'une est habitée par les Belges, l'autre par les Aquitains, la troisième par ceux qui, dans leur langue, se nomment Celtes, et dans la nôtre, Gaulois.” (Itzul:Galia osoa hiru partetan zatitua da, horietarik batean Belgikarrak bizi direlarik, bestean Akitanierak, hirugarrenean Galiarrak beren hizkuntzan beren buruak Zeltak deitzen dituztenak. - Galietako gerra, Julio Zesar, -58 Bilketa.- ). Frantsesezko itzul. Désiré Nisard.
  2. ↑ edo *Walhisk h guturalarekin
  3. ↑ Germanierazko *walχかい- hitzetik «atzerritar», -isk- atzizki adjektibogilea du (The Oxford dictionary of English Etymology).
  4. ↑ "Erromatarrak", erromatartutako bertako biztanleak ziren, galiarrak, edo galo-erromatarrak nahi bada, alegia.
  5. ↑ Le premier but de la chasse n'est pas alimentaire. La chasse aux lièvres ou aux cervidés répondrait à une nécessité de protection des cultures ou de travail du bois de cerf pour les parures. L'élite pratique la chasse à courre, notamment celle du sanglier, qui «représente une forme d'entraînement au combat et un signe social distinctif». (Itzulpena: Ehizaren lehen helburua ez da elikadura. Erbiak edo oreinak ehizatzea laboreak babesteko edo apaindurak egiteko orein egurra lantzeko beharrari erantzuten zioten. Eliteak ehiza egiten zuen, xarlangoarekin batez ere eta basurdearen atzetik, "borrokan trebatzeko modu bat eta bereizgarri sozial batzen"). ikus: Jussiau, Roland ; Montméas, Louis eta Parot, Jean-Claude (1999) L'élevage en France: 10 000 ans d'histoire, Educagri Editions, 118. or.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Herodoto, Historiak, 2.33; 4.49.
  2. ↑ (Ingelesez)John T. Koch (arg.) (2006) Celtic Culture: a historical encyclopedia. 5 lib. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 371 or.
  3. ↑ (Ingelesez)De Bernardo Stempel, Patricia (2008). “Linguistically Celtic ethnonyms: towards a classification”, Celtic and Other Languages in Ancient Europe, J. L. García Alonso (arg.), 101-118 or. Ediciones Universidad Salamanca.
  4. ↑ Estrabon, Geografia, 3.1.3; 3.1.6; 3.2.2; 3.2.15; 4.4.2.
  5. ↑ Plinio Zaharra, Izadi-hsitoria, 21:6: “Mirobrigenses qui Celtici cognominantur”.
  6. ↑ (Gaztelaniaz) de Almeida, Fernando. (1984). «Breve noticia sobre o santuário campestre romano de Miróbriga dos Celticos (Portugal)» Gerión Revista de Historia Antigua (Madrid: Konplutentse Unibertsitatea) 1.
  7. ↑ (Frantsesez)GAULOIS, -OISE, adj. et subst. Étymol. et Hist. hemen: Trésor de la langue française informatisé (TLFi).
  8. ↑ (Ingelesez)Lhuyd, E. (1971) Archaeologia Britannica; An account of the languages, histories, and customs of the original inhabitants of Great Britain. (berrarg.) Irish University Press, 290. or. ISBN 0-7165-0031-0.
  9. ↑ 142 Antzinateko eskualdeen euskarazko izenak. .
  10. ↑ (Frantsesez) Kruta, Venceslas. (2000). Les Celtes, Histoire et Dictionnaire. Des origines à la romanisation et au christianisme. Robert Laffont, 137-140 or. ISBN 9782702862612..
  11. ↑ Tito Livio, Erromaren Historia (Ab Urbe Condita): 5, 34
  12. ↑ (Frantsesez)Dictionnaire des Antiquités grecques et romaines, 4. tomoa, sapo artikulua, 1062 or. Université Toulouse Jean Jaures
  13. ↑ (Frantsesez) Delamarre, Xavier. (2003). Dictionnaire de la langue gauloise: Une approche linguistique du vieux-celtique continental. (2. argitaraldia) Éditions Errance, 86 eta 268 or. or. ISBN 9782877723695..
  14. ↑ (Frantsesez) Brunaux, Jean-Louis; Hecht, Emmanuel. (2018). Les Gaulois, vérités et légendes. Place des éditeurs, 121 or..
  15. ↑ (Frantsesez) Lot, Ferdinant. (1967). La Gaule, librairie Arthème Fayard, bild.: « Marabout université », (Paul-Marie Duval argit. berrikusia eta eguneratua ). , 57 or..
  16. ↑ (Frantsesez) Lot, Ferdinant. (1967). La Gaule, librairie Arthème Fayard, Marabout université bild., berrikusia eta eguneratua Paul-Marie Duvalen eskutik (arg).. .
  17. ↑ (Frantsesez) (Ingelesez) Luern - Fouilles de Corent. Laboratoire Universitaire d’Enseignement et de Recherche (LUERN).
  18. ↑ Dietler, Michael (2008-10-01) «L'art du vin chez les Gaulois», Dossier pour la Science, 61, 42-49 or.
  19. ↑ (Frantsesez) Jean-Louis Brunaux. (2007ko abendua). «Nos ancêtres les Gaulois…» L'Histoire (revue) (326): 39...
  20. ↑ (Frantsesez) 2. Qui sont les Gaulois ? [1 L’organisation de la société gauloise. ] Académie de Versailles.
  21. ↑ a b (Frantsesez)Yann Le Bohec, (2015) «Des Gaulois aux Gallo-Romains. De la guerre à la paix romaine», La Nouvelle Revue d'histoire, Hors-Série, n°11H, Automne-Hiver, 22-24 or.
  22. ↑ (Frantsesez) Du Lac de La Tour d'Aurec, Hector. (1807). Précis historique et statistique du département de la Loire : Forest. [Volume 1 / par M. H. Du Lac de La Tour-d'Aurec,.... ] (Noiz kontsultatua: 2024-10-13).
  23. ↑ (Frantsesez)Malrain, François eta Poux, Matthieu (2011). Qui étaient les Gaulois, 209 or. Universcience éditions, éditions de La Martinière . ISBN: 9782732446028
  24. ↑ (Frantsesez)Vincent Guichard eta Laurent Olivier Jérôme Prieur zuzendariaren Vercingétorix dokumentalean, DVD Arte Éditions, 2012.
  25. ↑ (Frantsesez)Christian Goudineau Jérôme Prieuren zuzendariaren 2012ko Vercingétorix dokumentalean, DVD Arte Éditions.
  26. ↑ (Frantsesez) Brunaux, Jean-Louis. (2012). Alésia : [27 septembre 52 av. J.-C.]. Paris: Gallimard ISBN 9782070123575..
  27. ↑ (Frantsesez)Baratte, François (1993) La vaisselle d'argent en Gaule dans l'Antiquité tardive, De Boccard, 313 or.
  28. ↑ (Frantsesez)Louyot, David (2011) Tout ce que vous avez toujours voulu savoir sur les Gaulois sans jamais oser le demander à Astérix, Acropole, 31. or.
  29. ↑ (Frantsesez)Ferdière, Alain (2006-2007) «La place de l’artisanat en Gaule romaine du Centre, Nord-Ouest et Centre-Ouest (province de Lyonnaise et cités d’Aquitaine septentrionale)», Revue archéologique du Centre de la France, 45-46 lib.
  30. ↑ (Frantsesez)Béal, Jean-Claude (1994) "Tabletterie et tabletiers d'os en Gaule romaine", In: Roulière-Lambert,Marie-Jeanne et alii (arg), Aurochs, le retour. Aurochs, Vaches et autres Bovins de la Préhistoire à nos jours, 20-130 or.
  31. ↑ (Frantsesez)Louyot, David (2011) Tout ce que vous avez toujours voulu savoir sur les Gaulois sans jamais oser le demander à Astérix, Acropole, 62. or.
  32. ↑ (Gaztelaniaz) «Las sandalias romanas, de las caligae a las soleae» www.imperivm.org 2021-03-29 (Noiz kontsultatua: 2024-10-19).
  33. ↑ (Frantsesez)Louyot, David (2011) Tout ce que vous avez toujours voulu savoir sur les Gaulois sans jamais oser le demander à Astérix, Acropole, 30. or.
  34. ↑ (Frantsesez)Maria Deubergue (2005 ), Le costume civil, Delahaye, 7. or.
  35. ↑ (Frantsesez)M. Poux eta V. Guichard Jérôme Prieur zuzendariaren Vercingétorix dokumentalean, 3. kapitulua, DVD Arte Éditions, 2012.
  36. ↑ (Frantsesez)Lambert, Pierre-Yves (1994) La langue gauloise, Éditions Errance.
  37. ↑ (Frantsesez) Delamarre, Xavier. (2003). Dictionnaire de la langue gauloise. Errance.

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Galiarrak&oldid=9944589"(e)tik eskuratuta