معروف کرخی

معروف کرخی که در مینیاتور به تصویر کشیده شده است.

ابومحفوظ معروف بن فیروز کوهی، مشهور به معروف کرخی از بزرگان مشایخ قرون اولیه اسلام است که غالب سلسله‌های تصوف شیعی ادعای انتساب به وی را دارند. سلسلهٔ نعمت اللهیه و ذهبیه وی را قطب اول (شیخ المشایخ) و سرسلسله خود می‌دانند.

معروف کرخی نزد صوفیان چنان‌که معروف است، دربان علی بن موسی الرضا (امام هشتم شیعیان) بوده که از او فیض و تعلیم طریقت و منصب شیخ المشایخی یافته و از جانب او اجازه یافته که طریقه رضویه، علویه و مصطفویه را که عبارت از عبادت و تزکیه و تصفیه نفس می‌باشد، به طالبان صادق العقیده و پیروان ائمه برساند.

انتساب به امامان شیعه

• به عقیده برخی وی به دست علی بن موسی الرضا مسلمان شده و دربان وی بوده‌ و از وی خرقه گرفته‌است گرچه برخی در وجود چنین شخصی و شیعه بودنش تردید کرده و برخی نیز معتقدند که نام او با یکی از محدثان شیعه معروف بن خربوذ مکی اشتباه گرفته شده‌است.
• بعضی او را از شاگردان فرقد سبخی و سلسله انتساب او را به محمد پیامبر اسلام رسانیده‌اند.
• دسته دیگری نیز سند خرقه معروف را از داوود طائی دانسته که او از حبیب عجمی و وی از حسن بصری و او از علی ابن ابیطالب گرفته‌است.

که هر سه این انتساب‌ها از طرف مخالفان تصوف از مناظر مختلف خصوصاً تطابق تاریخی به چالش کشیده شده‌است. همچنین حضور دو قطب هم‌زمان نیز از جمله مواردی که در مورد معروف کرخی از طرف مخالفین و موافقین تصوف مورد بحث قرار می‌گیرد دقت در تواریخ مشروح زیر نکات مبهم دیگری بر زندگی و فوت معروف کرخی می‌افزاید:

• فرقد سبخی در سال ۱۳۱ هجری قمری وفات یافته‌است.
• داود طائی در سال ۱۶۰ تا ۱۶۸ هجری قمری درگذشته‌است.
• تولد علی بن موسی الرضا در سال ۱۴۸ هجری قمری ثبت شده‌است.
• وفات موسی بن جعفر پدر علی بن موسی الرضا در سال ۱۸۳ هجری قمری ثبت شده‌است.
• سال فوت معروف کرخی ۲۰۰ یا ۲۰۱ هجری قمری ذکر شده‌است.
• سال فوت علی بن موسی الرضا ۲۰۳ هجری قمری ثبت شده‌است.

زندگی

اغلب از مورخین و تذکره نویسان تاریخ دقیقی از تولد وی ثبت نکرده‌اند. آنچه ثبت شده‌است این است که پدر و مادر وی نصرانی بوده‌اند. تحصیلات ظاهری و تربیت باطنی، شغل دربانی، علت فوت و کراماتی از وی در غالب کتب متصوفه مندرج است.

وفات

گفته می‌شود دربان علی بن موسی الرضا در خراسان بوده‌است و در ازدحام جمعیت دنده‌هایش شکسته و کشته شده‌است. مدفن وی در غرب شهر بغداد و در ناحیه کرخ در قبرستان شونیزیه واقع شده‌است. شیعه و سنی مشترکاً در آستانه وی به دعا و نیایش می‌پردازند. این نکته که وی در کجا دربان علی بن موسی الرضا بوده‌است (در مدینه یا خراسان یا در جای دیگر) و دیگر اینکه چنانچه وی در خارج از بغداد کشته شده‌است (چون علی بن موسی الرضا هیچگاه به بغداد سفر نکرده‌است و جالب اینکه معروف کرخی هم هیچگاه از بغداد خارج نشده‌است) چگونه در قرن دوم به بغداد منتقل شده و در آنجا خاک سپرده شده‌است، موارد تردید نسبت به حقایق زندگی وی را دو چندان می‌کند.

چند نکته

رنالد نیکلسن در مقاله‌ای با عنوان «ثبت تعاریف صوفی و تصوف به لحاظ تاریخی» ضمن دسته‌بندی تعاریف تصوف، آورده‌است که اولین تعریف از تصوف را معروف کرخی ارائه کرده‌است:

تصوف گرفتن حقایق و گفتن به دقایق و نومید شدن از آنچه هست در دست خلایق.

در کتب تصوف همچون حلیة الاولیاء، احیا علوم الدین و رساله قشیریه با الفاظی شبیه بدین قید شده‌است.

عصر معروف عصر انتقال زهد به تصوف است. بعد از رابعه معروف در سخنان خود بر عشق و محبت نسبت به خداوند تکیه دارد.

همچنین هنگامی که از معروف دربارهٔ اولیای حقیقی خداوند پرسیدند گفت:

علامت اولیای خدای عزّ و جلّ آن است که فکرت ایشان خدای بود و قرار ایشان با خدای بود و شغل ایشان در خدای بود.

منابع

• دانشنامه تشیع، جلد اول، صفحهٔ ۱۱۱