Ditadura de Primo de Rivera

O xeneral Miguel Primo de Rivera (dereita), xunto ao rei Afonso XIII.

A ditadura de Primo de Rivera foi o réxime político que houbo en España desde o golpe de Estado do capitán xeneral de Cataluña, Miguel Primo de Rivera, o 13 de setembro de 1923, ata a súa dimisión o 28 de xaneiro de 1930 e a substitución pola chamada dictablanda do xeneral Dámaso Berenguer.

A pesar dos seus esforzos de rexeneración e o inmenso progreso da economía e as infraestruturas, a ditadura foi capaz de estabilizar a situación política durante un longo período, pero a finais da ditadura produciuse unha crise política que desprestixiou o rei Afonso XIII e achandou o camiño á Segunda República Española.

Foi considerada como «o primeiro ensaio de institucionalización consciente do nacionalismo español» autoritario cuxo instrumento foi o Exército, fortemente corporativo e militarista.​

Contexto

Co comezo do século XX o réxime da Restauración foise debilitando e facéndose cada vez máis inestable. Tralos intentos rexeneracionistas fracasados de Silvela, chegou o intento de facer unha "revolución desde arriba" de Maura, que incluía a creación de autonomías, pero este tivo que dimitir a consecuencia da Semana Tráxica de Barcelona en 1909. Posteriormente, Canalejas procurou desenvolver un programa reformista liberal, mais non deu resolto os problemas estruturais. Neste clima, os partidos tradicionais da Restauración foron debilitándose mentres que os partidos republicanos e os movementos obreiros (CNT, PSOE-UXT) ampliaron as súas bases organizadas e fóronlle gañando terreo ao sistema.

E cada vez máis, fronte á febleza dos partidos tradicionais o exército aparecía como garante das solucións para os problemas do momento. Dous momentos claves dese debilitamento e da actitude pretoriana do Exército foron, por unha banda, o episodio do Cu-Cut! de 1905 —o asalto por oficiais da gornición de Barcelona á redacción e os talleres desta publicación satírica nacionalista catalá e, despois, tamén os do xornal La Veu de Catalunya, como resposta a unha caricatura satírica sobre os militares— e que levou á promulgación da denominada Lei de Xurisdicións de 1906; e, por outra, a crise española de 1917 e a folga xeral de 1917, na que tiveron un importante protagonismo as autodenominadas Xuntas de Defensa, integradas exclusivamente por militares.

A Primeira guerra mundial trouxo un período de puxanza económica grazas a un incremento das exportacións aos países combatentes, pero supuxo tamén un desabastecemento interno e unha alza de prezos, a máis de non seren complementadas con investimentos que eran necesarios, polo que as condicións económicas de boa parte da poboación non melloraron.

En cambio, a Revolución rusa si causou un fondo efecto, converténdose en referente do movemento obreiro revolucionario e alarmando a burguesía. O final da guerra acabou coa puxanza económica e, grazas ao auxe nacionalista no Tratado de Versalles, abriu campo para os nacionalismos peninsulares.

Nas décadas de 1910 e 1920 a crise acentuouse. A Guerra do Rif era altamente impopular e carecía de beneficios económicos, pero supuña unha cuestión de honra para un exército dividido polo sistema de ascensos entre os africanistas, que defendían os méritos de guerra, e os que apostaban pola antigüidade como criterio principal. Esta pugna deu nunha crise interna, na que se formaron xuntas de defensa. Con todo, o exército mantívose leal ao réxime político e foi determinante na disolución da folga xeral de 1917 e da asemblea paralela de parlamentarios cataláns. Co tempo, a suspensión de garantías constitucionais e o estado de excepción converteríanse nun medio recorrente para combater o pistoleirismo.

En 1921, a derrota do exército español en Annual fronte ao líder rifeño Abd el-Krim, supuxo unha dura labazada ao dominio español de Marrocos, e motivou unha comisión investigadora parlamentaria e a redacción dun informe (Expediente Picasso) sobre a situación do exército en Marrocos, así como a determinación das responsabilidades na derrota, converténdose nunha profunda crítica ao réxime político e chegaban ata o rei. Antes de permitir a súa aprobación, diversos sectores do exército liderados por Miguel Primo de Rivera realizaron un golpe de estado en 1923. Este contou con escasa oposición, pois a inestabilidade política dos últimos anos facía que fose visto como inevitable e fixo que a burguesía o acollese como garante da orde, mentres que as promesas de renovación política do xa desacreditado réxime caciquil foron ben acollidas.

O Manifesto de Primo de Rivera (tradución ao galego) Ao país e ao exército. Españois: chegou para nós o momento máis temido que esperado (porque quixésemos vivir sempre na legalidade e que ela rexese sen interrupción a vida española) de recoller as ansias, de atender o clamoroso requirimento de cantos amando a Patria non ven para ela outra salvación que liberala dos profesionais da política, dos homes que por unha ou outra razón ofrécennos o cadro de desdichas e inmoralidades que empezaron o ano 98 e ameazan a España cun próximo fin tráxico e deshonroso. A tupida rede da política de concupiscencias colleu nas súas mallas, secuestrándoa, ata a vontade real. Con frecuencia parecen pedir que gobernen os que eles din non deixan gobernar, aludindo aos que foron o seu único, aínda que débil, freo, e levaron ás leis e costumes a pouca ética sa, esta tenue tinguidura de moral e equidad que aínda teñen, pero na realidade se avienen fáciles e contentos á quenda e á repartición e entre eles mesmos designan a sucesión. Pois ben, agora imos solicitar todas as responsabilidades e a gobernar nós ou homes civís que representen a nosa moral e doutrina (...). Este movemento é de homes: o que non senta a masculinidade completamente caracterizada que espere nun recuncho, sen perturbar os días bos que para a patria preparamos. Españois: Viva España e viva o Rei! (...)

13 de setembro de 1923

O golpe de estado

Placa Calle del 13 de Septiembre en Barro.

O 13 de setembro de 1923 o capitán xeneral de Cataluña, Miguel Primo de Rivera, sublevouse contra o Goberno e deu un golpe de estado co apoio da maioría das unidades militares. A reunión prevista das Cortes Xerais para datas inmediatamente posteriores co obxectivo de analizar o problema de Marrocos e o papel do exército na contenda foron o detonante último da sublevación. A esta situación únese unha grave crise do sistema monárquico que non acaba de encaixar nun século XX marcado pola revolución industrial acelerada, un papel non recoñecido á burguesía, tensións nacionalistas e uns partidos políticos tradicionais incapaces de afrontar un réxime democrático pleno. Previamente, Antonio Maura desaconsellara ao rei a posibilidade tanto dun golpe de estado como do establecemento de calquera sistema autoritario. O 14 de setembro o goberno lexítimo pedira ao rei a destitución inmediata dos xenerais sublevados, concretamente José Sanjurjo Sacanell e o propio Primo de Rivera, e a convocatoria das Cortes Xerais, pero o monarca deixou pasar as horas ata que finalmente mostrouse abertamente a favor do golpe.

No Manifesto dos sublevados invocouse a salvación de España de "os profesionais da política". Co apoio do exército, da burguesía catalá e dos terratenentes andaluces, Afonso XIII non pon maiores obstáculos a nomear Presidente do Goberno de España a Primo de Rivera na súa calidade de ditador militar o 15 de setembro. A ditadura só foi contestada polos sindicatos obreiros e os republicanos, cuxas protestas foron inmediatamente acaladas coa censura e a represión. Creouse un Directorio Militar con nove xenerais e un almirante, cuxa finalidade nas súas propias palabras era "pór España en orde" para devolvela despois a mans civís. Suspendeuse a Constitución, disolvéronse os concellos, prohibíronse os partidos políticos, creáronse os Somatenes como milicias urbanas e declarouse o estado de guerra.

Primo de Rivera ofrecía unha imaxe campechana e paternalista, á vez que mantiña un discurso antisistema moi ao día na época, acusando de corruptos aos políticos e enviando á poboación mensaxes sinxelas que facían pensar nunha fácil solución dos problemas con receitas puramente domésticas ao alcance de todos.

Fases da ditadura

O directorio militar

O xeneral Primo de Rivera, xunto ao rei Afonso XIII, rodeado de militares durante o Directorio militar.

Para caracterizar este período, o historiador Santos Juliá emprega a expresión "ditadura con Rei", aínda que tamén o caracteriza como "ditadura militar de real orde". De certo, o éxito do golpe militar decidiuno o rei Afonso XIII cando non apoiou ao goberno e, entroques, cedeu o poder a Primo de Rivera; situación semellante á realizada un ano antes polo rei de Italia Vitor Manuel III que se negara a asinar o decreto do estado de emerxencia para impedir a "marcha sobre Roma" dos fascistas e que, ao día seguinte, nomeou a Mussolini xefe do goberno. Igualmente, a poucos de se instaurar a ditadura, Afonso XIII díxolle a Vítor Manuel III nunha visita oficial a Italia: "xa teño o meu Mussolini".​

Por outra banda, Primo de Rivera admiraba a Mussolini, a quen consideraba o apóstolo da campaña dirixida contra a corrupción e a anarquía. Segundo a historiadora Genoveva García Queipo de Llano, "o aumento das dificultades e a propia consolidación do réxime ditatorial, levárono [a Primo de Rivera] a achegarse algo máis ao fascismo, mais sempre con indecisión, de xeito tímido".

O 14 de setembro de 1923 declarouse o estado de guerra, que duraría ata o 16 de marzo de 1925. O 15 de setembro aprobábase o Real Decreto que establecía un Directorio Militar que asumía todas as funcións do poder executivo. Primo de Rivera convertíase en xefe de Goberno e único ministro. O resto do Directorio estaba composto por un xeneral de cada Capitanía Xeneral, máis o marqués de Magaz, Antonio Magaz y Pers (Contraalmirante), en representación do conxunto das Forzas Armadas: Adolfo Vallespinosa (I Rexión Militar), Luis Fermosa y Kith (II Rexión Militar), Luis Navarro y Alonso de Celada (III Rexión Militar), Dalmiro Rodríguez y Padre (IV Rexión Militar), Antonio Mayandía y Gómez (V Rexión Militar), Francisco Gómez-Jordana y Souza (VI Rexión Militar), Francisco Ruiz del Portal (VII Rexión Militar) e Mario Muslera y Plans (VIII Rexión Militar).

Real decreto no que El-Rei Afonso XIII, o 16 de decembro de 1923, nomea Xefe de Goberno ao Tenente xeneral D. Miguel Primo de Rivera y Orbaneja, Marqués de Estella.

As primeiras decisións do ditador foron espectaculares e marcaron un rumbo moi claro para toda a clase política, social e económica de España de como se ía a gobernar. Á disolución das Cortes uniuse o día 18 de setembro un decreto que prohibía o uso doutra lingua que non fose o castelán, nin de símbolos como bandeiras vascas ou catalás. A Mancomunidade de Cataluña foi intervida co nomeamento do conservador Alfons Sala e disolvéronse as Deputacións Provinciais. Do mesmo xeito restrinxíronse as liberdades políticas, anulouse o sistema de representación, suspendéronse as garantías constitucionais e censuráronse as publicacións da prensa. Ata 1925 o goberno estaba formado por un directorio militar ao modo e xeito conforme que Primo de Rivera consideraba debía rexerse "con man de ferro" o país.

A declaración do estado de guerra levou ao restablecemento da "paz social": o pistoleirismo desapareceu case por completo (rexistráronse tan só 51 atentados entre 1923 e 1928, fronte aos 1.259 de 1919 a 1923) e reduciuse o número de folgas, ao que tamén axudou o crecemento económico que se viviu nos chamados "felices anos vinte".​

O directorio civil

O 3 de decembro de 1925 restableceuse o cargo de presidente do Consello de Ministros e estableceuse o que se coñece como directorio civil, con homes que non proviñan do antigo sistema de partidos, entre os que se atopaban José Calvo Sotelo como ministro de Facenda, Galo Ponche y Escartín como ministro de Graza e Xustiza e Eduardo Callejo de la Cuesta como ministro de Instrución Pública, entre outros. No entanto, a Constitución permaneceu suspendida.

Segundo Genoveva García Queipo de Llano, co nomeamento do Directorio civil Primo de Rivera "afirmaba a súa vontade de permanecer no poder e non marcaba ningún camiño preciso para saír do réxime ditatorial".

O panorama internacional

Benito Mussolini xunto a Adolf Hitler. Mussolini creara un estado fascista que, no seu sentido corporativista, inspirou modelos de organización á ditadura de Primo de Rivera.

Os sistemas democráticos cambaleábanse tamén en Europa. O fascismo implantouse en Italia en 1922, fúndase en Alemaña o NSDAP, a Revolución Bolxevique de 1917 queda sometida á ditadura de Stalin e os réximes totalitarios alcanzan a Portugal e Polonia. Primo de Rivera reunirase con Benito Mussolini, a quen eloxiará dicindo que era "o apóstolo da campaña contra a anarquía e a corrupción política", recollendo de bo grado unha parte importante do sistema corporativista que se estaba implantado en Italia e que pretendeu importar a España. Sen dúbida, a explosión do modelo autoritario, de forte sentimento nacionalista, moi crítico cos sistemas democráticos débiles e acomodados, unido a unha rápida extensión en toda Europa das ideas emerxentes dos socialistas con amplo apoio das masas populares, influíu decisivamente na reacción habida en España.

A guerra en África e a satisfacción do Exército

O exército español mantiña un pesimismo de décadas sobre o seu propio papel na historia recente de España. Por unha banda, o sentimento de frustración polo desastre do 98 permanecía, e por outro, a guerra en Marrocos estaba marcada polo desastre de Annual e a incomprensión dos cidadáns. Consciente da importancia de manter ao exército satisfeito, a campaña militar en Marrocos iniciouse coa liberación de Cobba Darsa en xullo de 1924 e o día 10 do mesmo mes, Primo de Rivera embarcábase en Alxeciras para percorrer durante quince días a costa marroquí. No entanto este feito, a sublevación na zona do Rif en agosto deu pé a Primo de Rivera para substituír a algúns xenerais e iniciar amplas operacións militares que liberaron Xauen o 29 de setembro e permitiron evacuar outras zonas a finais de outubro. Máis tarde, Abd el-Krim enfrontouse a España e Francia en Yebala, Tazarut e Beni-Terual, o que obrigou a un acordo entre ambos os países en xullo de 1925 e o inicio de operacións militares o 5 de setembro, o que a longo prazo lle deu o triunfo na Guerra do Rif co desembarco de Alhucemas e a rendición de Abd el-Krim en 1927.

A economía como motor do progreso

Unha conxuntura internacional favorable permitiu ao comezo á ditadura fortalecer o crecemento industrial. Con teses autárquicas, pretendíase o autoabastecemento e, polo tanto, o impulso primeiro de nada dos instrumentos de desenvolvemento interno. Para este fin, era necesaria a intervención decidida do Estado na economía para suplir o atraso do investimento privado. A súa política económica caracterizouse así por un intenso intervencionismo estatal en liña coa corrente que predominaba en Europa entón. Para garantir a autarquía ou autoabastecemento reguláronse os mercados, prezos e produción por medio do Consello de Economía Nacional. Cobraron unha grande importancia as axudas e subvencións estatais e os aranceis como medida proteccionista. Todo isto motivou unha burocratización da economía, que deu lugar a episodios de favoritismo como a entrega de monopolios a Joan March (tabaco en Marrocos) ou a Urquijo y Ussía.

Tratouse de impulsar o tecido industrial, coas xa amentadas medidas proteccionistas (Decreto de Protección da Industria Nacional, Lei do Monopolio de Petróleos de 1927) ao mesmo tempo que se protexía o sector financeiro e bancario, tanto público como privado, o que permitiu máis favoritismos. A pesar de todo contouse coa conxuntura favorable dos felices anos vinte. A economía, moi protexida polo Estado e con fixación de prezos únicos ou máximos, viviu momentos de expansión en todas as ordes, incluídos a industria pesada e a minería. Sobre estas bases, as rexións xa industrializadas como Cataluña ou o País Vasco, viron un incremento notable da prosperidade económica e un crecemento dos postos de traballo. Por vez primeira, baixouse do 50% a man de obra adicada á agricultura (pasouse dun 57% a un 47%), e o parque automobilístico duplicouse en seis anos. Consolidábase así un modelo que ía permitir o desenvolvemento económico dunhas zonas e o estancamento doutras. Ademais, o incremento demográfico, unido ao proceso anterior, provocou as primeiras notables migracións interiores na península.

Locomotora da MZA. A ampliación e modernización da Rede de Comunicacións española foi unha das bazas da ditadura primorriverista.

Como gran motor económico usouse a construción de infraestruturas formulado no Plan Nacional de Infraestruturas, do que era parte clave o Circuíto Nacional de Firmes Especiais. Tratouse con iso de baixar o prezo do transporte ampliando o mercado interno. Ademais, foron medidas bastante populares, a pesar do grave endebedamento que supuña. Desenvolveuse tamén unha interesante política hidráulica na que se pensaron e idearon numerosos encoros para aumentar o regadío, evitar problemas por crecidas e xerar electricidade hidroeléctrica. Creáronse as confederacións hidrográficas para evitar o control dos terratenentes sobre a rega cuxo éxito foi relativo.

Para conxugar o grave endebedamento resultante do importante investimento en infraestruturas que xeraba déficit orzamentario recorreuse á venda de monopolios (tabaco, Telefónica, CAMPSA en petróleo, lotería...). Botábase en falta unha política fiscal avanzada, pois salvo un intento de José Calvo Sotelo de crear un imposto único e progresivo botado atrás pola burguesía non houbo intentos de mellorar a Facenda. Promulgáronse iso si, decretos contra a Ocultación da Riqueza Territorial, sobre a Contribución Industrial e sobre o Rexistro de Arrendamento e Leiras Territoriais para combater a evasión fiscal. Todo iso logrou aumentar a renda nacional e a produción industrial, pero empeorou drasticamente a situación da Facenda Pública, cada vez máis endebedada. O endebedamento arrastraríase máis aló da ditadura, condicionando a política económica da posterior Segunda República.

Tratouse de combater a conflitividade laboral atraendo ao obrerismo máis moderado. Para iso recorreuse a medidas populistas e paternalistas, como a vivenda de protección oficial e o retiro obreiro, ou a protección de familias numerosas e do traballo de mulleres en temas de maternidade. Non se encararon en cambio a reforma agraria ou das estruturas económicas que creaban o groso da problemática. Si se instauraron en cambio comités paritarios para regulamentar salarios e discutir as condicións laborais na chamada Organización Corporativa Nacional. Nela foron acollidos os sindicalistas moderados, preferentemente da UXT e Sindicatos Libres, mentres se excluían a anarquistas e radicais. Reprimiuse o sindicalismo da CNT e o Partido Comunista de España recentemente creado e favorecendo así a ditadura aos máis moderados UXT e ao PSOE, sempre reticentes, para poder manter certo contacto cos dirixentes obreiros.

As reformas administrativas e políticas

En principio prevíase a ditadura como unha situación transitoria para permitir unha posterior volta á normalidade. Con tal fin cesáronse ás autoridades locais e aos principais cargos da administración, para ser substituídos por militares, desde os concellos e autoridades locais ata o goberno central. Tratouse de algo en principio popular, ante o gran descontento co caos do final do sistema precedente. Este directorio militar durou desde 1923 a 1925, cando Primo de Rivera viuse obrigado a aceptar a inclusión de civís nun intento de formar un goberno tecnócrata. Intentouse a creación dunha nova política, fronte ao caduco sistema da Restauración.

Para a reforma administrativa, Primo de Rivera apoiouse en José Calvo Sotelo que se inspirou no pensamento de Antonio Maura. En 1924, a reforma culminou no Estatuto Municipal aprobado o 8 de marzo e un ano máis tarde no Provincial, tratando de ofrecer certo grao de autonomía local que permitise o desenvolvemento dos municipios, aínda que mediante un sistema de participación electoral parcialmente corporativo que impedía de novo o sufraxio universal tal e como era demandado. A reforma, con todo, non logrou acabar co caciquismo imperante que a longo prazo reaparecería.

Estes primeiros éxitos proporcionáronlle gran popularidade. Creou a organización Unión Patriótica como aglutinador de todas as aspiracións políticas, así como a Organización Corporativa Nacional como sindicato vertical ao modelo da Italia fascista, substituíndo o 3 de decembro de 1925 o Directorio Militar por un civil. Máis tarde, en 1927 créase unha Asemblea Nacional Consultiva, a modo de Parlamento pero sen que asuma o poder lexislativo, mediante un sistema de elección novamente corporativo en parte e doutro lado por nomeamento vitalicio, moi similar ao que adoptará o franquismo anos despois. Este proxecto e a errada Constitución de 1929 serán os últimos intentos da ditadura por manterse.

Para Ricardo de la Cierva este período supuxo acertos na institucionalización económica, fracasando nos seus intentos de pechar sólidas institucións políticas:

«...Xa rexistramos a dilución da súa convocatoria cidadá, a Unión Patriótica, que sen líderes capaces acabou por converterse nun conglomerado carente de ilusión e de obxectivos, aínda que a boa vontade dos seus orientadores afeccionados non merecese a sangrinta tradución de iniciais que propuxo o xeneral Gonzalo Queipo de Llano: U.P., urinario público...» «...O segundo fracaso institucional foi o da Asemblea Nacional Consultiva, anunciada polo Ditador o 5 de setembro de 1926, de forma extraconstitucional, pero sen derrogar de momento a Constitución de 1876, que seguiu suspendida ata o final do período...»

Ricardo de la Cierva Historia de España, páxinas 808-809, traducido ao galego.

A crise do sistema

Os logros económicos non paliaron a perda de popularidade do réxime. Os partidos republicanos, entre os que destacaba Acción Republicana dirixida por Manuel Azaña e o Partido Republicano Radical de Alejandro Lerroux, agrupáronse nunha Alianza Republicana que atraeu aos monárquicos desencantados polo apoio da Coroa á ditadura. Entre tanto a CNT recobrou as súas forzas, aínda que escindida entre os moderados que dirixía Ángel Pestaña e os máis radicais agrupados na FAI. As condicións de traballo seguían sendo pésimas e a dura represión sobre os obreiros foi distanciando á UXT e o PSOE que, da man de Indalecio Prieto, abandonaron o proxecto do ditador.

Doutra banda, os intelectuais que, desde 1898, acolleran non con malos ollos a posibilidade dun ditador militar, pronto tiveron que sufrir os efectos do sistema. Ortega y Gasset fundou unha Agrupación ao Servizo da República, Miguel de Unamuno tívose que exiliar pola súa oposición ao réxime, Ramón del Valle-Inclán participou na creación da Alianza Republicana, Vicente Blasco Ibáñez e o blasquismo opúñanse desde Valencia así como Ramón Menéndez Pidal desde a súa cátedra. Nas Universidades o réxime era impopular e a imposibilidade de dar títulos oficiais a Universidades de ordes relixiosas estenderon o descontento a sectores da Igrexa. Varios xornais foron pechados, así como as universidades de Madrid e Barcelona.

Primo de Rivera xunto aos monarcas españois. Nos últimos tempos da ditadura acrecentouse a distancia entre ambos pero a caída de Primo de Rivera arrastraría tamén a Afonso XIII.

A burguesía catalá viu frustrados vos seus intentos descentralizadores, cunha política aínda máis centralista que antes que, en materia económica, chegou a favorecer vos oligopolios, moitos deles consolidados en mans do Estado ou de grupos pechados de empresarios vinculados á ditadura. Perdeu así ou réxime a súa aceptación inicial entre a alta sociedade catalá. Visto como anticatalanista, cobraron impulso vos nacionalismos de esquerdas, opostos ao réxime de Primo de Rivera, como os embrións de Esquerra Republicana de Catalunya. Francesc Macià e ou seu Estat Català trataron de realizar unha invasión infrutuosa desde Francia.

Este descontento chegou a sectores do exército, motivándose pronunciamentos republicanos como a sublevación de Xaca ou intentos errados como a Sanjuanada de 1926. Entre tanto, diversas forzas de esquerdas, que agrupaban a un PSOE que renegase do réxime, aos republicanos e ao catalanismo de esquerdas, asinaron en 1930 ou Pacto de San Sebastián, por unha unión de acción entre as esquerdas para proclamar a República. A economía, moi afectada desde 1927 por un sistema impositivo absolutamente deficitario, mostrouse incapaz de asumir a crise mundial de 1929 ao non ser competitiva, non seguir ou camiño dá expansión real e non ficticia e sufrir unha importante fuga de capitais. En xaneiro de 1930, Primo de Rivera é obrigado por Afonso XIII a dimitir, polo temor do rei a que ou desprestixio dá ditadura afectase á monarquía.

Os gobernos de Dámaso Berenguer, denominado a "dictablanda", e de Juan Bautista Aznar-Cabañas non farán outra cousa que prolongar a decadencia. Tras as eleccións municipais de 1931, nas que os partidos republicanos triunfan nas zonas urbanas, o 14 de abril proclamarase en Éibar a Segunda República, dando así fin á restauración borbónica en España.

Responsabilidades

Tras a proclamación da Segunda República, varios altos cargos, algúns en rebeldía, foron condenados a penas de desterro e inhabilitación no acto celebrado no Senado, ante os vinte e un deputados da Comisión de Responsabilidades, constituídos en Tribunal, presidido polo deputado José Franchy y Roca.

Véxase tamén

Bibliografía

• Aguado, Ana (2002). La modernización de España (1917–1939) (en castelán). Madrid: Síntesis. ISBN 84-9756-014-0. 
• Barrio, Ángeles (2004). La modernización de España (1917-1939). Política y sociedad (en castelán). Madrid: Síntesis. ISBN 84-9756-223-2. 
• Ben-Ami, Shlomo (1977). "The Dictatorship of Primo de Rivera: A Political Reassessment". Journal of Contemporary History (en inglés) 12 (1): 65–84. ISSN 0022-0094. 
• Casassas Ymbert, Jordi. L. (1983). La dictadura de Primo de Rivera: 1923–1930. Textos. Colección: Ideas y Textos; nº 2 (en castelán). Barcelona: Anthropos, Editorial del Hombre. ISBN 84-85887-10-7. 
• García Queipo de Llano, Genoveva (1997). El reinado de Alfonso XIII. La modernización fallida. Madrid: Historia 16. ISBN 84-7679-318-9. 
• González Calleja, Eduardo (2005). La España de Primo de Rivera. La modernización autoritaria (1923–1930) (en castelán). Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-4724-1. 
• Juliá, Santos (1999). Un siglo de España. Política y sociedad (en castelán). Madrid: Marcial Pons. ISBN 84-9537903-1. 
• Núñez Seixas, Xosé Manuel (2018). Suspiros de España. El nacionalismo español, 1808-2018 (en castelán). Barcelona: Crítica. ISBN 978-84-9199-027-7. 
• Pérez Yuste, Antonio (2007). "La creación de la Compañía Telefónica Nacional de España en la Dictadura de Primo de Rivera". Cuadernos de Historia Moderna y Contemporánea (en castelán) (Madrid: Servicio de Publicaciones de la Universidad Complutense de Madrid) 29: 95–117. ISSN 0214-400X. 

Ligazóns externas

• Ditadura de Primo de Rivera (en castelán)
• A economía durante a ditadura de Primo de Rivera (en castelán)