Saami
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Saami is d'r naam van de indigene of oerbevolking va d'r Scandinavische sjtrieëk Sapmi. Es zoedanig zeunt de Saami waeltwied formeel erkaant.
Gesjiedenis
[bewirk | brón bewèrke]
Prehistorie
[bewirk | brón bewèrke]- Neolithicum: prehistorische artefacten tuëne aan dat in groeëte dele va Scandinavië 'n Saami jager-verzamelaers-visjersbevolking laefde.
- In 't noorde va Noorwege zeunt rotssjilderinge voonde oet 6000 v. Chr.
- 1500 v. Chr. - 300 n. Chr.: Keramiekvondste mèt kenmaerke van de Samische cultuur.
Middelieëwe
[bewirk | brón bewèrke]- In de middelieëwe krege ooch de Saami, die doe 2/3 van de bevolking oetmakde in Scandinavië, mèt de Vickinge te make. Volksverhaole vertèlle va väöl konflikte. Later waoërt handel gedraeve. Huide waoërte geruild väör zaot, edelmetale väör juwele en metale werktuge. De Saami makde doe 'n sjpreunk in hun oontwikkeling. Oet 't sjtènge tiedperk sjpronge ze nao 'n gaeld-economie en d'r tjoervie waor hun betaalmiddel.
De Middelieëwe is ooch d'r tied oeë-in de verdrukking begoes.
- In de 16de ieëw kènne drie groepe Saami oondersjèjje waeëre:
- De boere in Zuid Noorwege;
- De Zieë-Saami ten noorde en ooste daovan, die laefde van d'r visjvangst;
- De haof-nomadische herders in de berg in de Finnmark, die van de redere laefde.
In dae tied waoërt begoes mèt 't heffe va belastinge oonder de Saami. De middelieëwe eindige väör de Saami neet mèt de Verlichting es wie väör de mètste Europeane, mae luidde 'ne tied in va systematische verdrukking van hun kultuur nao 't noorde. In 't geweunsjde assimilatie-proces waoërt o.m. de kerstening van de Saami ingezat. In 1603 waoërt in Sapmi de örsjte kèrk geboewd.
17de bies 19de ieëw
[bewirk | brón bewèrke]- In 1635 waoërt in Nasafjäll 'n iezermien geäöpend en de Saami waoërte gedwonge öm dao-in te wèrke. Wae weigerde waoërt sjtreng besjtraofd. Väöl Saami vluchde nao 't noorde mae de regering sjèkde troepe um d'r oettoch va arbeidskrachte taege te haowe.
- In 1673 sjtarde officiëel de kolonisatie. De regering sjteunde luuj oet 't zuide die zich in Sapmi woolte vestige. Die nuuj bewoners krege 't rech um belastinge van de Saami te vordere en hun oongecontroleerde jach richde groeëte sjaaj aan an 't weeldbesjtaand. De kerstening gong zoewiet dat Saami, die zich neet woolte bekieëre, mèt d'r doeëd besjtraofd waoërte.
- Va 1720 bies 1729 waoërte de Saami bie kunninklek besjluut reservate toegewaeze.
- In 1751 waoërt 'n kunninklek besjluut va krach dat de provincie Laplandj sjtichde en de opdeling va jachrechte regelde tussje de Saami en de nuuj bewoners. Dit besjluut waor in 't naodèèl van de Saami en 't zow nog lang dore ieër gelieke rechte aafgedwonge waoërte.
- In 1755 waoërt 't Nuuj Testamaent en in 1811 't Aod Testamaent in 't Samisch vertaald.
- In 1809 waoërt de grens tösje Zjwede en Finlaand vasgelach. Wie die grens, dör religieuse conflicte toegong waor dat desastreus vör de Saami. Ze waoërte daomèt aafgesjnaeje van de kuddes rendere.
Modern historie
[bewirk | brón bewèrke]- In 1917-1918 voonde de örsjte Saami-conferentie plaatsj, die ieverde väör gelieke rechte. 't Beleid van de versjillende Scandinavische leng waor gerich op assimilatie en väöl Saami moese um in hun laevesoonderhaod te kinne vörzieë, naeve hun herderslaeve, bieverdene in aander sectore.
- In 1951 sjtarde d'r örsjte radio in 't Samisch.
- In 1956 waoërt d'r Samische Raod, dae alle Saami in Sapmi organiseert, opgerich.
- In 1986 waoërte allèng al in Zjwede 73.000 rendere radio-actief besjmet dör d'r raamp in Tschernobyl. Dit goof probleme in de voedselvörziening en de sjaaj-vergoedinge waore minder es nuëdèg.
- In 1989 waoërt 't Samisch parlemaent in Noorwege gesjtèmd en in 1993 in Zjwede.
- In 1997 verontsjuldigde d'r kunning Harald V va Noorwege zich officieel vör de meneer oeëop de Saami in 't verlaeje behandeld waoërte. In 2000 lag de Noorse Regering 10 miljoeën Euro in 'n fonds dat de taal en de cultuur van de Saami mot besjerme.
- In Zjwede goof 't in 't recaente verlede nog väöl bodemkonflikte.
- Saer 2005 sjpäölt in Finlaand 'n konflikt tösje de papierindustire en de Saami.
Muziek
[bewirk | brón bewèrke]D'r Joik is 'n traditioneel Saami-leed dat zich kenmaerkt dör d'r zangtechniek dae baovetoeënzang geneumd wert.
- Nils-Aslak Valkeapää
- Mari Boine
- Ulla Pirttijärvi oet Finlaand mèngt d'r traditionele Joik mèt jazz en rockelemaente.
- Simmi oet Finlaand vermèngt Joik mèt techno-elemaente.
Film
[bewirk | brón bewèrke]In 1988 makde d'r Noorse regisseur Nils Gaup d'r bioscoopfilm Pathfinder. 't Is d'r örsjte film dae in 't Samisch opgenaome is en vertèld 'n aod Samisch verhaol. De opnames zeunt gemakd in de Finnmark en 'n groeët probleem daobie waore de extreme waersumsjtandighede. Op d'r örsjte drieëjdaag waor 't 47 graad oonder nul en de camera's weigerde te wèrke. De Joiks zeunt gezonge dör Nils-Aslak Valkeapää dae de rol va Sïïda-Isit sjpäölde. De Joiks drage, naeve 't indrukwekkende laandsjap, bie an d'r mystieke sfeer van d'r film dae noe ooch op DVD te verkriege is. D'r film is in 1988 genomineerd väör 'ne Oscar es Best Foreign Language Film (Norway).
Bron
[bewirk | brón bewèrke]Duutsje Wikipedia