Dialéttu priéze
Dialettu priéze
PR
|
'Sta pagina chi a l'è scrita in priéze |
| Dialéttu priéze | |
|---|---|
| Âtri nómmi | Dialéttu priese Dialetto prïéize |
| Parlòu in |  Itàlia
|
| Parlòu in |  Liguria (  Sann-a)
|
| Clasificaçión | |
| Filogénezi | Léngue indoeurupêe Itàliche Rumànze Romànze òcidentâli Gallu-Rumànze Gallo-Itàliche Lìgüre Lìgure céntro-òcidentâle Priéze |
| Estræto in léngoa | |
Tütti i òmmi nàscian in libertè e i sun paéggi in dignitè e drîti. Sun dutê de raxún e de cusciensa e l'an da fâ l'ün cun l'àtru in pîna fraternitê.
| |
U Dialéttu priéze (in zenéze Dialétto prïeize, in italian Dialetto pietrese) u l'è ün dialettu de genere ligüre du séntru-punènte (stessa famìggia du dialettu arbenganeze e du finaléze).
G'ha de inflesciùi derivè da u dialettu de Zéna (grúppu sentrâle), e u se semeggia a quéllu de Löa.
Descrisiún e stoja
U dialéttu priéze a l'è üna de varietè da léngua ligure parlê inta Rivêa de Punènte.
Ultre che intu cumüne da Prîa u l'è parlòn asci inte tütta a vaâ du Maémua, dunde se trövan i cumüni de Giüsténixe, du Tû e de Magiö. E caraterìstiche de stu dialettu chì e sun particulâi, perché de transisiún cun quellu zeneze e savuneze, perché a zòna a l'ha vistu in inpurtànte influensa da parte da Repübbrica de Zena, survatüttu fra u 1325 au 1797, quande a sitê a l'éa sede du capitanòn lucâle, che u cunprendêva ascì Tuiàn, Buisàn e Borzi Veéssi, ciü e frasiùi de Ranzi (Ransci inta parlà du Sucûrsu) da Prîa e de Verzi (ascì Versci) de Löa.
Suttadivixûi
• Dialéttu du séntru da Prîa: a l'è a parlà prinsipâ du priéze, parlâ intu bùrgu da Prîa.
• Dialéttu du Sucûrsu:u l'è u mòddu de parlâ tipicu du tòccu da sitê au de là du Maémua, c'u influènsa ascì i dialétti de Borzi e de Veéssi.
• Dialéttu de Giüstenixe: caraterizón da 'n lescicu derivòn da quellu de Tuiàn (scimile a l'arbenganéze) e de Bardenèi (valburbidéze).
• Dialéttu du Tù e de Magiö: influensón da quellu du sentru da Prîa.
Grafîa
Cumme pé âtre varietê de Léngua Ligüre a nu a l'exìste üna grafîa ufisiâle, ghe sun stête diferénti moddi de scrîve u dialettu lucâle, a ciü inpurtante a l'è chella prupòsta dau cumüne da Prîa pé u disiunâiu italiàn-priéze cürón da Giacomo Accame intu 1999, cumunque nu ricunusciüa a livellu universâ.
Grafîa du disiunâiu priéze
| Léttie | Sönnu
IPA/AFI |
Nòtte |
|---|---|---|
| A | a | |
| B | b | |
| C | k/ʧ | |
| D | d | |
| E | e/ɛ | e serà/ e avèrta |
| F | f | |
| G | g/dʒ | |
| H | mütta, cumme in italiàn | |
| I | i | |
| J | i: | sönnu da i ciü lungu, fra dùi vucàli |
| L | l | |
| M | m | |
| N | ɱ/n/ŋ | |
| O | o/ɔ | o serà/o avèrta |
| Ö | ø | són de eu fransese |
| P | p | |
| Q | k | |
| R | r/ɹ | |
| S | s | |
| SCC | ʃ+ʧ | sönnu da paròlla "scciaî" |
| T | t | |
| U | u | |
| Ü | y | sönnu da "u" fransése |
| V | v | |
| X | ʒ | sönnu du fransése "jardin" |
| Z | z | sönnu de l'italiàn "rosa" |
Cocìne e asènti
E régule che e sùn legàe ai asènti inta grafîa de questu dialettu e sun prinsipalmènte quattru, elenchê chi sùtta:[1]
• I sönni vucàlici de létie a, i, u e ü i vönan de suvénte a cocìna grâve (à, ì, ù, ǜ), nu u l'è puscìbile inseî a cocìna grâve inte àtre vucàli.
• A cocìna sircunflessa se devöa pé i sönni vucalici lunghi, quande a gh'è a "o" a pö ésse de sönnu avèrtu o seròn.
• E a l'è senpre avèrta primma da létia r.
• E vucàli lunghê, sensa a cocìna (atone) e prezentàn 'na linea surva. (ā,ē,ī,ō,ū).
Grafîa senplificâ
A l'è a senplificasiún da grafîa du disiunâiu, devöâ dau cumüne pé a cartelunìstica lucâle, ma cun de carateristiche diferénti, survatüttu a nu a vegghe i asènti in sce e vucâli lunghê atone.
Paragûi e âtre carateristiche
Sta-chi a l'é üna tabella cun di cunfrúnti fra u priéze e e âtre varietê du Ligüre du séntru punénte (arbenganéze e finaléze), ciü u zenéze, du grùppu sentrâle.
 Priéze |
 Arbenganéze |
.svg){kind=small} Finaléze |
 Zenéze (grafîa ufisiâle) |
|---|---|---|---|
| Bricòcculu | Ba(r)icòccu | Bricoculu
Armugnìn |
Bricòcalo
Armognìn |
| Cuxîna | Cuxìna | Cuxìna | Cuxìnn-a |
| Mercòn | Mercàu | Mercô | Mercòu |
| Mezǜa | Mezüa | Mesura[2] | Mezûa |
| Pâlu | Pà(r)u | Pôlu | Pâlo |
| Picagétta
Sciügamàn |
Sciügamàn | Sciügaman | Sciugamàn
Picagétta |
| Pûxu | Pòxu | Arböia[4] | Poîscio |
| Scciümmêa | S-ciümme | Sciümme | Sciùmme |
| Sèrne | Sèrne | - | Çèrne Scélie |
| Strosciòn | Strusciàu | Derenùn[5] | Strosciòu |
Sufissi
Sta tabèlla chi a mustra a variasiùn di sufissi inte varietê pigiê in cunsciderasiún.
Priéze |
Arbenganéze
|
Finaléze |
Zenéze |
Sufissu Italiàn | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Prîa (sentru) | Giüstexine | U Tû e Magiö | ||||
| -siún | -siún | -siún | -siùn | -siùn[6] | -çión | -zione |
| Stasiún, asiún, dunasiún | Stasiùn, asiùn, dunasiùn | Staçión, açión, donaçión | Stazione, azione, donazione | |||
| -ê | -ê | -ê | -ài | -é | -æ | -à |
| Varietê, felixitê, sitê | Varietài, felixitài, sitài | Varieté, felisité, Sité | Varietæ, felixitæ, sitæ | Varietà, felicità, città | ||
| -îna | -îna | -îna | -ina | -ina | -inn-a | -ina |
| Cuxîna, fursîna, pîna | Cuxìna, fursìna, pìna | Coxìnn-a, forçinn-a, pìnn-a | ||||
| -òn | -âu (Santa Libéra, funduvalle) | -ôu | -àu | -ùn[7]
-ó[8] -ou[9] |
-ou | -ato[10] |
| -ôu (San Michê) | ||||||
| Mercòn, rigòn, bagnòn | Mercâu/mercôu, rigâu/rigôu, bagnâu/bagnôu | Mercôu, rigôu, bagnôu | Mercàu, rigàu, bagnàu | Mercùn/mercó/mercou rigùn/rigó/rigou |
Mercou, rigou, bagnou | Mercato, rigato, bagnato |
Vèrbi
Cumme in âtre varietê ligüri e ghe sun quattru cuniugasiùi, che e sùn -â (andâ)[11], -ê (savê), -e (crêsce), -î (finî). A fùrma riflescîva a se furma cun a zunta de -âse a a furma de l'infinîu (retiâse, inpegnâse) pé a primma cuniugasiún, pe a segunda, a tersa e a quarta u ghe vö u -ise (piaxêise, scrìvise, cunvertîse).
Furmasiún du plürâle
Nummi
U plürâle di nummi u se furma de lungu meténdu a a fûrma scingulâ 'na "i" (èrbu-èrbi), in âtri càxi sta-chi a végne invece zunta (mü-müi). I nummi femininli chi g'han a fìn in a o â, i diventan e o ê (fêa-fêe). I restan invariê i nummi che a a fìn i g'han e o ê.[1]
Sufissi
Inti sufìssi vìsti primma u priéze au plürâle u se cunpôrta in te stu mòddu chi.
Priéze |
Arbenganéze
|
Finaléze |
Zenéze |
Sufissu Italiàn |
|---|---|---|---|---|
| -siúi | -siùi | -siòi [12] -siuèi [13] -siui [14] |
-çióin | -zioni |
| Stasiúi, asiúi, dunasiúi | Stasiùi, asiùi, dunasiùi | Stasiòi, asiòi, dunasiòi | Staçióin, açióin, donaçióin | Stazioni, azioni, donazioni |
| Stasiuèi, asiuèi, dunasiuèi | ||||
| Stasiùi, asiùi, dunasiùi | ||||
| -ê | -ài | -è | -æ | -à |
| Invariòn (u nu cângia) | ||||
| -îne | -ine | -ine | -inn-e | -ine |
| Cuxîne, fursîne, pîne | Cuxìne, fursìne, pìne | Coxìnn-e, forçinn-e, pìnn-e | ||
| -ê | -ài | -æ | -ati | |
| Merchê, righê, bagnê | Mercài, rigài, bagnài | Mercæ, rigæ, bagnæ | Mercati, rigati, bagnati | |
Testimuniànse scrîte
- Enrico Laganà, Moddi de dî â Pria, edisiún de Savùna, La stampa, 1976.
- G.Accame, G.Petracco Siccardi, Disiunâiu de Prîa, Savùna, Centro Storico Pietrese, 1981.
- G.Accame, Disiunâiu Italian-Priéze, Savùna, Cumüne da Prîa, 1999.
- G.Accame, Disiunâiu de Prîa (agiurnòn), Savùna, Centro Storico Pietrese, 2007.
- Gianni Nari de Borzi (u Piullu), Moddi de di da Rivea de Punente: dialettu de Borzi e da Prîa, Borzi e Véessi, Centro storico culturale di San Pietro, 2010.(testi e redasiún de Gianni Nari; disegni de Loredana Bagnasco e Loredana Falletta; futugrafîe de Edoardo Toni; azunta A lezenda du piràta e A bella borzina, cuniugasiún di verbi ausiliari).
- G.Accame, Antulugîa de 'n paîze. A Prîa. Stoja, fulkûre, dialéttu, tradisiùn e futugrafîe, U Sejâ, Tipugrafîa Ligüre, 1989.
- G.Accame, U cunfögu (1978-1981), A Prîa, Centro storico pietrese, 1992.
Nòtte
- ↑ 1,0 1,1 (IT) Nòtte in sce u dialéttu da Prîa, in sce docplayer.it. URL consultòu o 17 zùgno 2021.
- ↑ Mesua a Varigotti
- ↑ Intu paîze de Giüstenixe
- ↑ Lémmu o Piséllu ascì
- ↑ Derenó inte varietê "cunservatîve", Derenou a Varigotti Nòtta: stu-chi u l'è devuön cun riferiméntu a üna persùna, quande u se vö parlâ de 'na côsa l'agetîvu u divénta rispetivaménte Strusciùn-Strusció-Strusciou
- ↑ Plurâle: -siòi (finarìn de Bórgo e Lacremâ), -siuèi (a Mænn-a e Pîa), -siui (da-e âtre pàrte)
- ↑ A Burgu, Lacremâ, Maïna e Pîa
- ↑ Dialétti di mùnti, o "cunservatîvi"
- ↑ A Varigotti
- ↑ Survatüttu riferîu ai particippi
- ↑ inta varetê de Giustexine questa cuniugasiùn a se trasfûrma in -ö, e dunca i se pònan avê furme cumme andö, fö, tiö, pé via de l'influensa de Bardenèi
- ↑ Finaléze du Burgu e de Lacremâ
- ↑ A Maîna e Pîa
- ↑ Da-e âtre pàrte