Lengov ugro-finnegh

Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

Distribuzion di lengov ugro-finnegh.

I lengov ugro-finnegh hinn ona branca de la fameja di lengov uralegh. A l'è on insemma de lenguagg parlaa in tra l'Europa e l'Asia.

Classificazion

• Lengov uralegh
  • Lengov ugro-finnegh
    • Lengov ugher
      • Grupp ungheres
        • Lengua ungheresa (magyar)
      • Grupp oburgich
        • Lengua hanti (chanty)
        • Lengua mansi (man'si)
    • Lengov finno-permegh
      • Grupp permegh
        • Lengua komi (komi)
        • Lengua permiacca (perem komi)
        • Lengua udmurta (udmurt)
      • Grupp finnovolgaich
        • Lengua mari (marij)
        • Grupp mordvin
          • Lengua erza (erzänj kelj)
          • Lengua mokša (mokšen' kjal')
        • Grupp finnolappen
          • Lengov sami
            • Grupp ocidental
              • Sami meridional
              • Sami de Ume
              • Sami de Pite
              • Sami de Lule
              • Sami setentrional
            • Grupp oriental
              • Sami de Kemi
              • Sami de Inari
              • Sami skolt
              • Sami de Akkala
              • Sami de Kildin
              • Sami de Ter
          • Grupp baltofinnegh
            • Lengua finlandesa (suomi)
            • Lengua estona (eesti)
            • Lengua ingriana (ižorian)
            • Lengua careliana (karjala)
            • Lengua livona
            • Lengua vepso (vepsän)
            • Lengua võro
            • Lengua votega

Origin

Se sa gnamò ben indove l'è che hinn nassuu i lengov ugro-finnegh. Se pensa che 'l sit pussee probabel la sia la Russia central, setentrional e a ovest di mont Urai, intorna al III millenni p.d.C. Quei lavorà chì vegnen sugerii perr via de la diferenziazion intralenguistega bella olta in de l'istessa fameja in de la zona central del Volga, indè che se troeuven trii brocch ben diferenziaa in di lengov uralegh: i lengov mordvinn, la lengua mari e i lengov permegh. Inoltra, la recostruzion di nomm di piant e di besti (la pescia, el pin siberian, el lares siberian, el sares, l'olma e 'l miniatura ) a someja che se coleghen proppi a quei sit chì. L'ugro-finnegh primitiv recostruii el gh'ha prestit di lenguagg iranegh e indoari: per esempi per paroll compagn de ava e mel. La vesinanza la se pò spiegà col pensà che on temp i gent indoariann viveven in de la brughera de l'Asia Central.

Se cred che prima anmò del temp che hinn rivaa i Slav lainscì indè che adess gh'è la Russia, i gent che parlaven i lengov ugrofinnegh viveven in de l'area in tra i Urai e 'l Mar Baltegh. Quella situazion chì la ghe corespond a la coltura de la ceramega a petten, ona coltura de l'Età de la Preja che la someja vess stada praticada di popolazion ugrofinnegh in tra el 4200 e 'l 2000 p.d.C.

Gh'è staa di tentativ de demostrà ona parentella in tra i lengov ugrofinnegh e quei indoeuropei, ma gh'è nissuna caratteristega che l'è bona de provàll. Gh'è ona quai concordanza in de la declinazion, ma el lessegh e la fonetega coresponden proppi per negott.
On rosc de paroll del balto-finnegh el troeuvom minga in di alter lenguagg ugrofinnegh: forsi quell lavorà chì l'è dovuu a on substraa pre-finnegh, che l'è compagn de quell di lengov baltegh (indoeuropei). Inscì gh'è staa l'ipotesi che i av di popolazion che incoeu parlen el sami on temp i parlassen di lenguagg diferent.

A gh'è staa anca di ipotesi che voreven demostrà che i lenguagg ugrofinnegh fudessen nassuu in de l'Europa del nord, e che on temp eren spantegaa anca in d'on tocch pussee grand del continent.

Caratteristegh

Tutt i lengov ugrofinnegh spartissen ona quai caratteristega struttural e on vocabolari de bas. A gh'è circa 200 paroll basegh che hinn staa propost e che gh'hann denter radis de sostantiv per concett ligaa a nomm de parentella e part del corp. 'Sto vocabolari comun, segond el Lyle Campbell, el gh'ha dent anca 55 paroll per la pesca, 33 per la cascia, 12 per la renna, 17 per i piant che se poeuden mangià, 31 per la tecnologia, 26 per i costruzion, 11 per i vestii, 18 per el clima, 4 per la società, 11 per la religion, 3 per el comercc. In 'sta manera se pò 'vèggh on'imagin bella interessanta de la società ugro-finnega antiga.

I caratteristegh struturai vegnen consideraa ona evidenza bella forta de la parentella. A troeuvom, per esempi:

• La declinazion formada cont el giontà di sufiss (inscambi di preposizion, comè 'l suced in lombard).
• La coniugazion per persona e per numer (compagn di lengov europei).
• La mancanza del gener gramatical, foeura che per on quai nomm (re/regina) e per i pronome personai.

Vocabolari comun

Besogna stàggh atent al fatt che i paroll chì de sotta gh'hann minga semper l'istess significaa precis, ma spartissen domà l'origin comun.

Lombard	Finlandes	Eston	Sami del Nord	Sami de Inari	Mari	Komi	Hanti	Ungheres	Recostruzion ugrofinnega
coeur	sydän, sydäm-	süda, südam-	-	-	šüm	śələm	səm	szív	*śiδでるたä(-mɜ) / *śüδでるたä(-mɜ)
scoss	syli	süli	salla, sala	solla	šəl	syl	jöl	öl	*süle / *sile
vena	suoni	soon	suotna, suona	suona	šön	sən	jan	ér	*sōne / *se̮ne
andà	mennä, men-	minna, min-	mannat	moonnađ	mije-	mun-	mən-	menni, megy	*mene-
pess	kala	kala	guolli, guoli	kyeli	kol	-	kul	hal	*kala
man	käsi, käte- gen. käden, part. kättä	käsi, kät- gen. käe, part. kätt	giehta, gieđa	kieta	kit	ki	köt	kéz	*käte
oeugg	silmä	silm	čalbmi, čalmmi	čalme	šinča	śin	sem	szem	*śilmä
vun	yksi, yhte- gen. yhden, part. yhtä	üks, üht- gen. ühe, part. üht(e)	okta, ovtta	ohta	ikte	ət'ik	ĭt	egy	*ykte
duu	kaksi, kahte- gen. kahden, part. kahta	kaks, kaht- gen. kahe, part. kaht(e)	guokte	kyeh´ti	kokət	kyk	kät	kettő/két	*kakta / *käktä
trii	kolme	kolm	golbma	kulma	kumət	kujim	koləm	három	*kolme / *kulme
giazz	jää	jää	jiekŋa, jieŋa	jiena	ij	ji	jöŋk	jég	*jäŋe
pioeugg	täi	täi	dihkki	tikke	tij	toj	tögtəm	tetű	*täje

El pess viv el noda in de l'aqua

Quella chì l'è la traduzion in lombard d'ona fras intrega che, in ungheres, eston e finlandes, la gh'ha di fort somejanz, che se poeuden trovà in de l'origin comun. L'è stada inventada del filologh eston Mall Hellam.

• Eston: Elav kala ujub vee all.
• Finlandes: Elävä kala ui veden alla.
• Ungheres: Eleven hal úszik a víz alatt.

I numer

Numer	Lombard	Finlandes	Eston	Võro	Nord sami	Inari sami	Ersian	Mari	Mansi	Ungheres	Proto-U-F
1	vun	yksi	üks	ütś	okta	ohta	vejke	ikte	akva	egy	*ykte
2	duu	kaksi	kaks	katś	guokte	kyeh´ti	kavto	kokət	kityg	kettő	*kakte
3	trii	kolme	kolm	kolm	golbma	kulma	kolmo	kumət	hurum	három	*kolm-
4	quatter	neljä	neli	nelli	njeallje	nelji	ńiľe	nələt	nila	négy	*neljä-
5	cinch	viisi	viis	viiś	vihtta	vitta	veƭe	wizət	at	öt	*vit(t)e
6	ses	kuusi	kuus	kuuś	guhtta	kutta	koto	kuδでるたət	hot	hat	*kut(t)e
7	sett	seitsemän	seitse	säidse	čieža	čiččam	śiśem	šəmət	sat	hét	N/A
8	vott	kahdeksan	kaheksa	katõsa	gávcci	käävci	kavkso	kandaš(e)	ńololov	nyolc	N/A
9	noeuv	yhdeksän	üheksa	ütesä	ovcci	oovce	vejkse	indeš(e)	ontolov	kilenc	N/A
10	des	kymmenen	kümme	kümme	logi	love	kemeń	lu	lov	tíz	N/A

Vos corelaa

• Lengov uralegh