Футбол
Футбо́л (англичанла football - «йол мече») — команде дене таҥасыме спорт тӱрлык. Модмашште тӱҥ - тавалышын капкашкыже мечым пурташ, да шке капкам оролаш. Тачысе кечылан футбол - тӱняште эн чот ончымо спорт тӱрлык; спортсмен-влак кокла гыч эн шукын лач футболыштак шуаралтыт[1][2].
Эртымгорно
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Тачысе футбол гае модмаш-влак ожнысек шуко калыкын лиеденыт, но икымше виктарчык-влак 1848-ше ийыште возалтыныт. Футболын шочмо кечыжлан 1863 ий шотлалтеш, тунам икымше футбол Ассоциацийым чоҥеныт, шотан виктарчык-влакым возеныт. Но тыгай сынан модмашлан тӱҥалтышым акрет жапыштак пуеныт. Мутлан, Египет, Германий, Китайыште футбол гае модмаш-влак лиеденыт. Мемнан футболын кугезе родыжлан гарпастум модмашым шотлаш лиеш. Тудым Италийыште шонен луктыныт. Но кунам англичан-влак футбол дене модаш тӱҥалыныт, гарпастум писын мондалтын. У модмаш уло тӱня мучко шарлен.
Модмаш виктарчык
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Посна налме футбол модмаш матч маналтеш, ик матч кок ужаш (тайм) гыч шога, кажныже - 45 минут. Кок тайм коклаште 15 минут кужытан каныме жап лийышаш. Каналтымеке, кокымшо таймыште команде-влак капка дене вашталтыт. Модмашшке иканаште кок команде ушна. Кажныштыже - 7 гыч 11 еҥ марте лийын кертеш. Команде гыч ик еҥ (капкаорол) шке капка воктеныже палемдыме верыште (штрафной площадь) кид дене модын кертеш, тудо шке капкажым мече пурымо деч аралышаш. Моло модшо-влаклан кид дене мечым тарваташ ок лий. Кажне футболистын шке пашаже. Полузащитник - пасу покшелне модыт, нуно защитник але форвард-влаклан полшат. Форвард (нападающий) тавалышын капка деке лишкырак пурышаш улыт, нунын пашашт - голым пуртылаш. Модмашште тӱҥ - шукырак мечым тавалышын капкашкыже пурташ, да шке капкам гол деч аралаш. Могай команде шукырак голым пурта - тудак сеҥышыш лектеш. Кок тайм жапыште счет ик гай гын, але ничья дене матч пыта, але регламент почеш сеҥышым ойырат. Арбитр ешарыме жапым пуен кертеш (эше кок тайм, 15 минут гыч кажныже). Тӱҥ да ешарыме жап коклаште каныме жап лийышаш. А кок ешарыме там коклаште лач капка дене вашталташ жапым гына пуат. Ик жапыште футбол модмашште "шӧртньӧ гол" правиле лийын - могай команде голым эн ончыч пурта - тудо сеҥа. Тачысе кечын ешарыме жап почеш сеҥыше ой ойыралт гын матч деч вара пенальти-м чумаш тӱҥалыт: капка деч 11 метр тора гыч вич гана тӱрлӧ модшо-влак мечым чумат. Пенальти дене пуртымо гол-влакын чотышт когынек командын ик гай лиеш гын, пенальти-м почыла, мужыр дене чумат. Кӧ мечым капкашке пуртен ок керт - тудо сеҥалтеш.
Футбол тӱнямбалне
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]ФИФА-н палдарымыж почеш, 2001 ийыште Мландыште футбол дене 250 миллион еҥ модын. Нунын кокла гыч 20 миллион - ӱдырамаш-влак. 1,5 миллион команде да 300 000 профессионал клуб регистрацийыш пурен. Эл-влак коклаште икымше верыште УАШ (18 миллион еҥ, 40 % ӱдырамаш-влак), вара Индонезий (10 миллион), Мексике (7,4 миллион), Китай (7,2 миллион), Бразилий (7 миллион), Немыч Эл (6,2 миллион), Бангладеш (5,2 миллион), Италий (4 миллион), Россий (3,8 миллион).
Модмашын лӱм-влакше
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Ик модмашым весе деч ойырашлан тичмаш англичан лӱмым (англ. association football) пуртеныт. Пытартыш жапыште футболын шуко тӱрлыкшӧ шочын, мутлан, регби (англ. rugby football). 1880-ше ийылаште Америкыште «соккер» (англ. soccer) мут шочын. Тыге футболым лӱмденыт, но Английыште тиде мут дене шке модмашыштым огыт лӱмдӧ. Моло йылмылаште модмашым але англичан мут дене лӱмдат (кузе Российыште - футбол, Португалийыште - порт. futebol); але шке йылмыш кусарат, кузе немыч (нем. Fußball), грек (греч. ποδόσφαιρο), финн (фин. jalkapallo), иврит (ивр. כדורגל) да карел — (карел. jalgamiäččy) йылмылаште; але "чумаш", "йол" мутым вашталтымеке у мутым чоҥат, кузе итальян (итал. calcio), хорват (хорв. nogomet) йылмылаште. «Football» мутым, калык-влак кокласе мут семын ФИФА ден КОК (Калык-влак кокласе Олимпий Комитет) кучылтыт.
Тас көрүҥ
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Основной элемент формы футболиста — футболка. Кэннигэр, ол эбэтэр хас биирдии боксер көхсүгэр бу оонньооччу хамаандаҕа оонньуур — онно туһааннаах футболист идентификациятыгар сулууспалыыр. Бастаан оонньооччуларынан хамаандалар 1- тэн 11- гэр диэри нүөмэрдэрэ хам баттаналлара, хонууга сөп түбэһэр позицияларын таьаараллара. Билигин идэлээхтэр таһымнарыгар оонньооччулар 1- тэн 99- гар диэри ханнык баҕарар нүөмэри талаллар.[3]
ХХ үйэ 80- с сылларыгар Европаҕа, онтон СССР, футболка нүөмэригэр өссө биир сурук баар: тустаах оонньооччулар ааттара диэн. Маннык суруйуулар кэннилэриттэн футболка кэннигэр тураллар (бу үгэс 1- тэн 99- гар диэри нүөмэргэ дылы), бастаан хоккейга көһөн тахсан, футболга көспүт). Билигин футболистар нүөмэрдэрэ футболистартан ураты турбаларга да, үксүн инники диэки сыҕарыйыахтарын сөп. ХХ үйэ ортотуттан футбол кулууптарын спонсордара логотиптэрэ баар буолбуттара.
Вратарь формата атын оонньооччулар уонна судьуйалар көрүҥнэриттэн араас өҥүнэн уратылаах буолуохтаах.
Сибэкки гаммата (футболка, труса, буты), туспа ымпыгар- чымпыгар (типовой футболка, кройник, о. д. А) история хас биирдии футбол кулуубугар (футболка, туруусаҕа сөп түбэһэр. Ол да буоллар, хас биирдии хамаанда аайы үс формалаах-сүрүн, гостевой уонна саппаас. Чопчу формалар үгэс курдук, уочарат сезона саҕаланыыта уларыйар. Резервнэй форманы сүрүн сыала- соруга — сүрүн сыал- сорук оннугар туһаныллар, штатнай комплектары кытта хамаандалар уратылара үөскүүр (Нюси) см, напр.
Футбол комплекса билигин футбол сайдарын саҕана ордук сайдыылаах, үксүн оонньооччулар халыҥ хлопатобдох ырбаахылара, бриджалар уонна ыарахан тирии бытыылкалара тиэрбэстилэр. XXI үйэ иккис аҥарыгар футбол бутэһиктэрэ чэпчэки уонна сымнаҕас, түргэн хамсаныылаах- имсэниилээх, футболкалаах буоланнар, ордук чэпчэки синтетическэй волокон, ону тэҥэ дизайнеҕа араас буолар.
Билигин кулууп эгидатынан таһаарыллыбыт футбол формата үп- харчы дохуоттарын элбэтэр сыалтан атыыга тахсар. Кини үксүн лаамыынньыктарга, коллекциялааһыҥҥа кубулуйааччыларга кэпэрэтиип буолар.
Футбол модмашын тӱрлыкшӧ
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Тиде модмашын шуко тӱрлыкшӧ уло. Футдаблбол (кок мече дене модыт), пляж футбол (ошма валне модыт), футзал (мини-футбол) (спортзалыште модыт), урем футбол (кеч кушто, кеч мыняр модшо-влак дене эрта), куп футбол (купышто модыт), футбол фристайл (финт, трюк-влакым ончыктымаш).
Палемдымаш-влак
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]- ↑ Allen Guttman The Diffusion of Sports and the Problem of Cultural Imperialism // The Sports Process: A Comparative and Developmental Approach / Eric Dunning, Joseph A. Maguire, Robert E. Pearton. — Champaign: Human Kinetics. — P. p129. — ISBN 0-88011-624-2
- ↑ "Спартак" футбол клубӗн серий
- ↑ Футбол могай форман лийын