Apartheid
Apartheid (uut afrikaansk 'apartheid', wat 'underling verskil' bedüdt) was et stelselmåtig by mekander vordholden van lüde up grund van de klöör van öär vel. Et stelsel bestünd vanaf 1948 töt 1990 in Süüdafrika un wat nu Namibie is. Apartheid güng uut van baasskap, en idee dat de blanke minderheid in Süüdafrika vanselv seggenskap had oaver de swarte lüde. Up grund dårvan wörden de polityk, et sociale leaven un ekonomiske beslissingen inerichted. Volgens et stelsel hadden de witten de höygste ståtus, dan indiske lüde un 'eklöörden' un dan pas de swarte afrikanen. Disse ungelykheid warket noch altyd döär, vöäral in wat vöär wark as lüde doot un wo as et öär geyt in et dageliks leaven.
Breyd bekeaken was apartheid verdeyld in alledaagse apartheid (skeiding van oapenbåre geleygenheiden un sociale geböärdenissen) un groutskålige apartheid (beslissingen oaver underkummens un warkgeleygenheid vöär swarten). De eyrste apartheidswet was et Verbod up Menghüweliken van 1949. Kort dårup volgden et Unseydelikheidsamendement van 1950, wat verböäd da'j et anleaden med ymand van en ander ras. By de Bevolkingsinskryving van 1940 wörden alle Süüdafrikanen inedeyld in veer rassen, up grund van wo as se der uutsaggen, bekende vöärolden, wat se in de knippe hadden, un wo as se sik kultureel gedröägen: 'Swart', 'Wit', 'Klöörling' un 'Indisk'. De lätste beiden hadden weader underverdeylingen. Dit bepålden ouk wår as eyne must woanen. Tüsken 1960 un 1983 wörden 3,5 miljoon swarten uut huus esat un in eygene wyken edwüngen. Dit was eyne van de grötste dwüngene volksverplaatsingen in de geskedenisse.
De meyste van disse verplaatsingen musten swarten binnen teen vöärbestemde 'stamlanden' holden, ouk wal 'bantustans' enöömd. Vere dårvan wörden unafhangelike ståten. De regeyring nöäm lüde dee dårhen verplaatst wörden ouk et süüdafrikaanske börgerskap af.
Van oaver de heyle wearld kümmen lüde teagen apartheid in et gewäär, wat leidden töt en paar invloodryke sociale beweagingen in den 20. eywe. De Vereynigde Natys veroordeylden et regelmåtig, un Süüdafrika kreag vöäle beparkingen upelegd, sou as up wåpens un ekonomiske untwikkeling.
Tüsken 1970 un 1990 wör de weaderstand van de süüdafrikanen teagen apartheid voordan militanter. De Nationaly Partye höw der natuurlik up. Börgerprotesten wörden gewalddöädiger un dusenden wörden vastesat of vermoord. De regeyring bünd uutendelik in un versupelden et stelsel; der möägen under vöärwaerden ouk indiske un eklöörde lüde in et parlement. Mär dat güng vöäle lüde neet wyd genog.
Tüsken 1987 un 1993 güng de Nationale Partye üm tåfel med et Afrikaansk Nationaal Kongres (ANC), de vöärnaamste strydersgrupe teagen apartheid. Insat van de gesprekken was en ende an de afskeiding un invoren van regeyring up grund van meyrerheid.
In 1990 kümmen vöärname ANC-figuren vry, wår Nelson Mandela der eyne van was. Up den 17. juni 1991 wör de apartheid der achterhen edån un in april 1994 wörden de eyrste mengde verkesingen ehölden.