Etruscs

Per la lenga etrusca vejatz «Etrusc»

Los Etruscs (var. Etrusques; del latin Etrusci) èran un pòble que viviá dempuèi l'Edat del Fèrre en Etruria, territòria correspondent gaireben a la Toscana actuala e al nòrd del Latium, siá lo centre de la peninsula Italica, fins a l'assimilacion definitiva coma ciutadans de la Republica Romana, al sègle I AbC, aprèp lo vòte de la Lex Iulia (-90) pendent la Guèrra Sociala.

Los Romans los nomenavan Etrusci o Tusci e los Grècs los nomenavan Τυρρήνιοι (Tyrrhēnioi, es a dire Tirenians, nom que foguèt donat a la mar dels costats occidentals d'Itàlia), mas se nomenavan d'espereles Rasna (forma sincopada per Rasenna).

Una origina controversiada

Article detalhat: Origina dels Etruscs.

Coma dins lo cas de fòrça d'autres pòbles, los avís dels istorians, antics e modèrnes, divergisson sus las originas dels Etruscs, exogènas (Lidianas) e aborigèna (Villanovians), sens que l'una siá necessàriament exclusiva de l'autre. L'origina dels Etruscs foguèt evocada dempuèi l'Antiquitat segon diferentas tradicions se referissent fòrça majoritàriament a una origina orientala anatoliana^[1] mas evocant tanben la possibilitat d'una origina autoctona o septentrionala.

Segon Jean-Paul Thuillier, «lo caractèr mistic, fantasteseriós o ideologic d'aquelas teorias anticas conduguèt a l'ora d'ara los cercaires a daissar un pauc de costat la question de las originas», lo debat demòra doncas dubèrt e «luènh d'èsser cledat»^[2]. Massimo Pallottino, fondator de l'etruscologia modèrna e reconegut coma un dels mai grands etruscològs, considerava que l'emergéncia de la civilizacion etrusca podava pas resultar d'una sola migracion, mas èra lo fruch d'un long processus de formacion amb de portadas multiplas (a l'encòp autoctonas villanovians e exogèns, orientals e mai)^[3].

De recercas basadas sus l'analisi de l'ADN dels 80 individús que los rèstas foguèron pres dins de tombas etruscas (per Alberto Piazza de l’Universitat de Turin) concluguèron qu'aquel tèst presenta de similitudas amb las populacions Anatolianas, mas que difèra de biais surprenanta de l'ADN dels actuels Toscans (estudis limitats a de vièlhas familhas de Volterra, de Casentino e de Murlo^[4]). Los elements analizats venent de tombas ricas, apartenent a l’aristocracia, l'ipotèsi retenguda seriá que s'agís d’un elèit dominant e non assimilat amb lo mai de la populacion d’alara, aquela èra benlèu d'origina villanoviana. Los Toscans actuals ne serián los descendents.

S'agís benlèu de l'una de las etnias vascoïdas (non indoeuropèa, que poblava une bona partida de l'Euròpa occidentala; los Bascs actuals serián los descendents d'aqueles pòbles vascoïds^[5].

Lenga

Transcripcion del tèxte del *cippo perugino*

Articles detalhats: etrusc, alfabet etrusc e numeracion etrusca.

La lenga etrusca fins ara se podèt pas jònher de biais satisfasant a un grop identificat, e atal pòt èsser classificada coma apartenant a un grop preindoeuropèu o protoindoeuropèu: diriam puslèu ara que l'etrusc aparten pas al grop de las lengas indoeuropèa^[6].

La taula en dejós presenta los alfabets etruscs arcaïc e classic, e las letras equivalentas dins los alfabets grèc e latin (quand existisson) e la prononciacion reconstituida:

Etrusc arcaïc	Etrusc classic	Equivalent latin	Prononciacion
		A	[a]
		B	[b]
,	,	G	[g]
		D	[r], [d]
		E	[e]
			[v], [w], [u]
	,	Z	[z], [ts]
	,	H	[h]
,	,		[th]
		I	[i]
		K	[k]
		L	[l]
		M	[m]
		N	[n]
	,	O	[thi], [u], [o]
		P	[p]
,			[ch]
	,	Q	[q], [phi]
	,	R	[r]
		S	[s]
		T	[t]
	,	V	[u]
		X	[ch]
Φふぁい	Φふぁい		[phi]
Ψぷさい	Ψぷさい		[khi]
		F	[f], [fh]

Religion

La vida quotidiana dels Etruscs èra prenhada de religiositat, fins a que Titus Livius escriguèt que tenián « mai que tota autra nacion a l'observacion dels rites religioses^[7] ». Avián de rites plan precises, consignats dins los diferents tractats de la Disciplina etrusca consacrats a la divinacion, als cultes de la fondacion de las ciutats e de consecracion dels sanctuaris, al mond d'otra tomba, als limits de la vida e al destin usant de bornatge sacrat.

Mitologia etrusca

Article detalhat: mitologia etrusca.

La mitologia pels Etruscs nasquèt de la revelacion facha als Òmes per la ninfa Begoè, o Vegoia, e li Gèni Tagés. La primièra èra ligada a la fertilitat e los rituals (consignats dins un tractat) dependavan d'aquela. Lo segond passava per èsser un mainat cau, enfant vielhard, sortit d'una rega. Aquela revelacion, segon d'ancians, foguèt consignada dins lo corpus dels libres sacrats, jol nom de Disciplina etrusca.

Lo panteon etrusc

Divinitat etrusca	Nom grèc	Nom latin	Foncion(s)
Tins / Tinia	Zèus	Jupitèr	dieu de la lutz, rei dels dieus e mèstre dels Cèls
Uni	Èra	Junon	reina dels dieus, sòrra e femna de Tins
Velch	Efèst	Vulcan	dieu del fuòc e dels metals, filh d'Uni
Turan	Afrodita	Vènus	divesa de l'amoor, de la beutat, de la feconditat e de la santat
Nethuns	Poseidon	Neptun	dieu de la mar, fraire de Tins
Turms	Ermès	Mercuri	dieu del comèrci, dels marcands e protector dels viatjaires
Laran	Arès	Mart	dieu de la guèrra
Maris	Demetèr	Cerès	divesa dels camps, de la fertilitat e de l'agricultura
Aritimi	Artèmis	Diane	divesa de la caça e de la virginitat
Apulu / Aplu	Apollon	Febus	dieu del Solelh e de la lutz, fraire besson d'Aritimi
Menrva	Atena	Minèrva	divesa de la saviesa e dels arts
Fufluns	Dionís	Bacus	dieu del vin e de la fèsta
Usils	Èlios	Sol	dieu del solelh
Artumes	Artèmis	Diana	divesa de la caça e de la luna.

Rites funeraris

Article detalhat: Rite funerari etrusc.

De l'urna cabana de l'Edat del Fèrre, a l'urna biconica villanoviana contemporanèa, a la tomna de ziro integrant lo canope de Chiusi amb la seuna cabucèla antropomòrfa, puèis als sarcofags arquitectonics de bas relèus mitologics, que enseguida venguèron figuratius amb de cabucèlas escultadas expausant lo mòrt veire lo parelhs, totes aqueles rites mòstran la durada de la civilizacion etrusca dempuèis la fin dels temps preïstorics fins al periòde roman, amb l'evolucion dels rites passant de la cremacion a l'inumacion, puèi tornant a l'incineracion. Las tombas son mai sovent massadas en necropòlis.

Sites remarcables de las necropòlis

Principals

Tarquinia : site de Monterozzi (6 000 tombas, que 200 pintadas).
Cerveteri : necropòli de Banditaccia
Manciano : Statonie.
Véies : sanctuari de Portonaccio
Castiglione della Pescaia : area archeologica di Vetulonia sus la frazione de Vetulonia.
Orvieto : Necropòli den Crucific du Tuf • e Necropòli de Cannicella.
Sorano e Sovana : Area archeologica di Sovana.
Sarteano : necropòli dels Pianacce
lo site de la Cosa etrusca prèp d'Orbetello : Tagliata Etrusca e de la Spacco della Regina.
Site de Norchia, Latium

Segondaris

Prato : Necropòli de Prato Rosello
Colle di Val d'Elsa : Site de la frazione Dometaia
Marzabotto, Emília-Romanha
Mevaniola, Emília-Romanha

Art

Article detalhat: art etrusc.

L'art produch per aquela civilizacion es d'una granda riquesa. Los Etruscs èran de fòça aisits artesans e aguèron de grands artistas, pintres de frescas dins las tombas, coma aquelas de Tarquinia per exemple, sus de vases, escultors que realizèron de vertadièr caps d'òbra en bronze e en tèrra cuècha. Èran tanben d'excellents joielhièrs, d'aisits metalurgistas. Se pòt veire lors òbras dins los grands musèus italians, coma a Florença, al Vatican o a Volterra. Mas çò que geina nòtre uèlh modèrne, emprenhat d'estetica grècoromana « classica », es la libertat de deformacion dels còrs de l'estetica etrusca a de fins d'expressivitat. L'art etrusc es un art del movement.

Societat

Article detalhat: Societat etrusca.

Organizacion politica e sociala

La societat etrusca èra en apparéncia organizada e sa vida politica e sociala estructurada. Lo Lucumon es al cap de la ierarquia ajudat per la classa oligarquica dels mèstres, fins al esclaus e los païsans. L'Etruria èra dirigida per 12 reis dirigent las 12 vilas-Etats (12 lucumonias) de la confederacion dodecapòli de l'Etruria: Vèies, Cisra (Caere dels Romans), Tarquinia, Vulcia, Velzna desplaçada a Volsinii nova, Clusium, Perusia, Cortone, Arretium, Volaterrae, Vetulonia, Fiesole^[8]. Las lucumoniás èra unidas unicament per de ligams religioses. Las vilas etruscas èran fòrça individualistas, cap dominava pas e aviá pas de solidaritat politica.

«Anatz pas pensar qu'aquela liga de dotze vilas etruscas implicava una solidaritat entre elas. Cada ciutat èra lo seu pròpri reialme. E dins aquel esprerit individualista que faguèt caser los Etruscs devant Roma.Jean-Paul Thuillier, (fr)le Sourire des Étrusques^[9]»

I aviá 3 dodecapòlis (ligas o mech) de 12 lucumoniás.

La societat etrusca èra divisada en doas classas: esclaus e mèstres. Los rèstas arqueologics reculhits montran cap d'evolucion dins los sègles quitament se podèm supausar l'apareison al sègle VI d'una classa mejana compausada d'artesans e de marcands trabalhant per lo lor pròpri compte. L'Estat èra organizat sonque en aparència, la lucumonia èra dirigida per de rics oligarcs a que obeidissián los esclaus e los païsans (penestes) e la dodecopòli pel zilath (sens poder vertadièr).

Los reis (lucumons) e los aristocrats (principes) se reuniguèron anadièrament pendent lo conciclium etruriae al luòc sacrat (Fanum Voltumnae) per discutir dels afars militars e politics, e per causir tanben un zilath meXl rasnal (governor), elegit per un an.

Los magistrats

Èran una categoria de la societat civila etrusca, fòrça poderosa e fòrça ligada a las seunas prerogativas e los seus privilègis e deliberèron dins una mena de senat, la sola assemblada politica de l'Estat etrusc. Los magistrats causissián d'entre eles los principes elegits anadièrament. Aqueles podavan se substituir al rei, e, assistat d'una seriá de magistrats, podavan assumir de foncions de dirigents.

Cargas sacerdotalas e administrativas

Los religioses gausisson d'una participacion dirècta al govèrn. Los pauc d'informacions que coneissèm venon d'epigrafs.

La familha etrusca

La familha èra compausada del paire e de la maire vivent sovent amb los enfants e los nebots. Aquela estructura es aquela del plaçament dels lièchs e de las cambra dins las tombas. Qualques gras de parentat son coneguts mercé a las inscripcions portadas pels tombèls papa' (grand paire), ati nacna (grand maire), clan (fihs), sec (filha), tusurhtir (espos), puia (esposa), thuva (fraire) e papacs (nebots).

La femna etrusca

Article detalhat: Femna etrusca.

La femna etrusca gausissiá d'una consideracion e d'una libertat egalas a aquelas de l'òme. Podava participar als convit alongada sul lo meteis klinai que son marit, participar als jòcs esportius e als espectacles. Aquò escandalisava los Romans per que etrusca èra sinonima de prostituida.

La femna transmetava lo seu nom als enfants (subretot dins la classa mai nauta de la societat). Suls epigrafs lo nom de la femna es precedit pel prenom (lo seu nom personal) coma afirmacion de la seuna individualitat al sen del grop familhal. Los noms de familha de femna frequetaments gravats suls vaisselièrs e las frescas funeraris son: Ati, Culni, Fasti, Larthia, Ramtha, Tanaquille, Veilia, Velia, Velka.

Agricultura

Article detalhat: agricultura etrusca.

Cap de document escrich dirècte^[10] sus l'agricultura etrusca nos parvenguèt, mas l'arqueologia mòstra plan l'interés portat pels etruscs a l'agricultura, coma la descobèrta d'un bronze votiu, representant un laurador (- IV) venent d'Etruria septentrionala conegut jol nom « Estatuèta du laurador d'Arezzo »^[11] e conservat al Musèu nacional etrusc de la villa Giulia^[12].

Sola la comparason amb las règles dels agronòms grècs e romans e l'analisi dels instruments agricòls escavats, o en reproduccion miniatura dins las tombas etruscas, o reprodusits sus de vases (una seriá d’aisina, de fauces e subretot d'araires) nos esclairan sul biais de trabalh del païsan etrusc e nos permeton de deduire las etapas e los periòdes per trabalhar la tèrra: lauratge, semenalhas, deserbatge, atapiment a l'entorn de las racinas, aissadament, extraccion de las plantas malautas, transpòrt de las gerbas de blat, batesons, ventatge, culhidas de la palha, garbièrament, brulatge dels camps.

Coneissèm las seunas produccions de cerealas mas tanben la vinha que mastrejavan l'empèut, pel vin qu'exportavan, las olivas tardièrament, las fibres textilas pel lin e las velas de las naus, la vianda dels seus tropèls, mas lors fruchs e legums son pas coneguts.

Industria

Article detalhat: industria etrusca.

L'Industria etrusca d'en primièr metallurgica perque es dins una region rica en matèrias primièras, un vertadièra « Etruria del fèrre » a l'entorn de Populonia e de l’illa d’Elba. dins la lor mitologia, Velch es lo dieu del fuòc e dels metals.

«Al delà de la ciutat que los Tirenians nomenan Populonia, i a una illa que se nomena Aithaleia. Se trapa prèp de cent estadis de la còstas e deu lo seu nom a la fum (aithalos) qu'estagna en nebladís epais al dessús d’ela. Es qu'aquela illa conten un grand jaç de minièra de fèrre que los abitants extrion per lo fondre e de la rajar; possedís una granda quantitat d'aquela minièra.»

La consequéncia dirècta d'aquela industria es la construccion de vilas, lo desermassiment dels camps, l'escavament de pòrts e fòrça canals, (lo Pò es navigable sus gaireben tot lo seu cors)^[13], e per seguida lo comèrci subretot per viá maritima.

Jòcs etruscs

Article detalhat: Ludi.

Coma fòrça mai rites e tradicions grècs importats pels Etruscs, puèi transmés en granda partida als Romans, dentre los jòcs mai coneguts, los ludi, per lor representacion sus las frescas dels tombèls, las scènas dels vases a figure nere o rosse, los objèctes que nos parvenguèron. Notam subretot lo lançat de gotas de vin sul kottabos, l'askôliasmos, un jòc d'equilibri sus una oire de pèl conflada d’aire e oilada, lo jòc de l'empusa, los jòcs del circ^[14]^,^[15], aquel de la pelota (episkyros o harpastum), los dats etruscs

Sovent aqueles jòcs èran de rites sacrats, destinats a las celebracions funèbras^[16], coma la bòxa^[17].

Sciéncia

Medecina

Article detalhat: Medecina etrusc.

Los Etruscs avián una bona coneissença de la medecina (anatomia e fisiologia).

Teofrast (-380 — -370) escriguèt dins son Istòria de las Plantas :« Esquil establit dins las Elegias que l'Etruria es rica en mètges e que la raça etrusca es una d'aquela que cultiva subretot la medecina ».

Segon l'Etrusca disciplina, recuèlh roman dels tèxtes de referéncia de las practicas religiosas e divinatòrias etruscas, la vida umana atengava al maximum 84 ans, divisada en dotze còp sèt ans e tant que l'èsser uman aviá pas atengut dètz còp sèt ans, podava conjurar lo destin per de rites propitiatòris.

Fòrça escavacions arqueologicas descobriguèron fòrça sanctuaris que se trapèt de reproduccions anatomicas mòstrant de lors coneissenças dins aquel domèni.
Los etruscològs ne deduguèron que los « fidèes » demandavan en escambi de donas la garison de la partida malauta qu'èra reproducha o en cera o en gèis e plaçada al pé de sanctuari prèp del dieu venerat^[18].

La prevencion

Los Etruscs èran expèrts dins lo domèni de la prevencion: donavan fòrça importança a l'igièna personala, a lor alimentacion, a l'activitat fisica e al manten de lor encastre de vida.
Per l'amenatjament de lor mitan de vida, trabalhèron de contunh dins la aboniment dels paluns e lo contraròtle dels cors d'aiga prèp de que èran bastidas las ciutats per la construccion de galeriás equipadas de placas de plomb perforadas permetent de menar l'aiga dins de luòcs que podavan stagnar e contribuir a la formacion d'agents patogèns.

Botanica medicinala

Pels suènhs los Etruscs utilizavan:

las fuèlhas d’acant: per las emorragias foiras,
la saba de pin: las dolors e cicatrizacion de las ferridas,
lo colquic: las dolors e cicatrizacion,
la valeriana: coma sedatiu,
lo ricin : coma purgatiu,
la nèrta : coma astringent,
la camomilha : coma calmant,
l'alh e la ceba: contre los parasits intestinals.

Minerals

l'oxid de fèrre : contra l'anemia
lo coire : contra las inflamacions

Termalisme

Los Etruscs èran adèptas del termalisme. Coneissavan las benfachs e las proprietats de las aigas termalas qu'emplegavan pel suènh de fòça malautiás. Las funts termalas èran de sanctuaris especializats e la possibilitat d'accés a las aigas se faisiá per etapas segon de rites apropriats coma la compra preventiva de las representacions votivas de las partidas anatomicas de sonhar (ex-voto anatomic), lor acrocatge suls parets del temple e l'imersion dins las aigas.

Teurgia en medecina

La medecina etrusca èra de tipe teurgic :

Tinia per la tèta e l'ausida,
Uni, los uèlhs,
Laran, los flancs,
Menrva, los dets, los senses, lo tocat,
Turan, los organs genitals,
Turms, los pés,

Lo diagnostic de la malautiá èra lo fruch de l'apèl als oracles e als prodigis, lor observacion determinavan tanben lo tradtement:

Observacion del vol d'aucèls
Tiratge al sòrt de getons o de plaquetas.
Observadions de fums
Detalh de las tripalhas dels animals sacrificats

Lo ritual religiós èra compausat de suplicas, priguièras, invocacions, processions, sacrificis d'animals mejans l'aruspici.

Quirurgia

D'entre las pèças arqueologicas trobada dins d'escavacions figuran fòrça aisinas quirurgicalas atal que fòrça representacions dins las tombas.
Practicavan la trepanacion craniana e la protèsa dentària en aur^[19].
La circoncision èra practicada e de pèças arqueologicas representant d'organs anatomics coma le còr, los palmons, lo fetge, d'utèrs^[20].

Odontologia

Los Etruscs èran d'aisits transformators de metals e utilizèron las tecnicas del trabalh de l'aur per ne far de protèsis dentarias^[21] Las dents devent remplaçar las mancantas èran maintengudas per des ponts en aur e èran tirada de dents animalas parfèctament adaptadas.

Ortopedia

Sus los esqueletas de las necropòlis, los etruscològs trobèron de membres fracturats, recompausats e sòudats, lo pacient avent subreviscut pendent d'ans.

Expandiment e declin

Article detalhat: Etruria.

Lo maximum de la prosperitat e de l'espandiment de la civilizacion etrusca foguèt atengut entre 600 e 350 AbC. En -535 en efècte, los etruscs, alliats als Cartagineses (d'istorians emplegan l'expression de « Confederacion etruscocartaginesa »), emportèron la batalha navala d'Alalia (Aleria) al larg de Corsega, contra los foceans de Massalia, (colonia grèga de l'antica Marselha), dins la lucha que los opausavan pel contraròtle de Mediterranèa occidentala. L'arrèst de l'expandiment etrusc comencèt a la fin del meteis sègle, puèi venguèt lo declin pendent lo sègle -V. Roma foguèt la primièra a se liberar de la dominacion etrusca en caçant los Tarquins vèrs -509 ; puèi los Latins dins lor ensems se ne liberèron amb l'ajuda d'Aristodèma de Cumes a la batalha d'Aricia en -506. Las avançadas etruscas demorèron atal isoladas en Campania, s'aflaquiguèron aprèp la desfacha navala de Cumes en -474, e foguèron perdudas en -423 a la conquèsta de Capoá pels Samnits. Al nòrd, l'invasion galleses destruiguèt las ciutats etruscas de la val del Pò al començament del sègle -V. En -396, Roma conqueriguèt Véies, espandent atal son influéncia sus tota l'Etruria miègjornala. Pendent mai de dos sègles, a l'iniciativa l'una o del'autra de lors ciutats, los Etruscs lutèron contra l'espandiment romana. Mas en -295, pasmens que coalizats amb la populacion d'Ómbria, los galleses cisalpins e los Samnits, foguèron vencuts a la batalha de Sentinum: en qualques decennis foguèron totalament assujetits a Roma e inclusits, per de tractats especifics, dentre los « aliats » de la peninsula italiana, fins a que la ciutadaniá romana lor siá acordada pendent de la Guèrra Sociala de -90--88.

Eritatge cultural

Article detalhat: Apòrts dels Etruscs als Romans.

Malgrat de la pèrda de lor autonomia politica, los Etruscs contunhèron a exercir encara una granda influéncia en Itàlia sul plan cultural, religiós e artistic. Roma, que jos August aviá fach d'Etruria la setena region d'Itàlia, subiguèt fòrtament lor influéncia, que demorèt dins las institucions, los biais de vida, la lenga, los gosts, l'amor del luxe, del faste e dels convits, la dança e la musica. Gosts etruscs atestats per las pinturas de las tombas, pasmens qu'aquelas darrièras nos rensenhan subretot suls gosts de las classas ricas, es a dire suls gosts d'una minoritat de la populacion. L'emperaire Claudi essent d'esperel un especialista de la cultura etrusca. L'esperit creatiu del pòble etrusc (un artesanat abil e las seunas tecnicas aprigondidas) surgissent de nòu fòrça sègles mai tard en Toscana pendent la Renaissença.

Los dieus romans, que fòrça pensan èsser empruntats als Grècs, son en realitat empruntats als Etruscs. Atal, los Etruscs veneravan Menrva, divesa armada, Tinia, dieu poderós del cèl, Turan, divesa de la poténcia feminina, los Tinias Clenar, bessons filhs de Tinia, o Hercle, filh de Tinia que foguèron impausat de trabalhs. Aqueles dieus èran pas representats avant que los Etruscs encontèron los Grècs e lor Panteon. Prenguèron doncas l'iconografia grècga per representar lors dius, que gardèron lor originalitat (an pas las meteissa istòrias). Los Etruscs en seguida transmetèron lor Panteon (noms e iconografias) als Latins (que surimpausèron aquel Panteon a lors pròpris divinitats anterioras).

La Triada capitolina romana (Jupitèr/Junon/Minèrve), marca culturala romana que fòrça vilas romanas bastiguèron un temple de triple cella es tanben eissida dels Etruscs, per qu'aquel tipe de temple es corrent. Aquel de Roma auriá estat inaugurat, segon la tradicion, en -509, primièra anada de la Republica aprèp aver caçat los reis etruscs. Çò que permet de deduire que fuguèt comandat e bastit jos la dominacion etrusca de la Vila.

D'autres simbòls, plan fortament roman, coma lo sèti curul dels senators romans, son dirèctament empruntats als objèctes de poder etrusc. S'agissiá d'un sèti plegadís per carris, privilègi aristocratic.

Nòtas e referéncias

↑ (fr)"Thuillier 31">Thuillier 2006, p. 31.
↑ Thuillier 2006, p. 33.
↑ Pallottino 1984, chap. 2.
↑ (fr)page de Futura-sciences
↑ (fr)Jean d'Arango : Le Monde basqueI - basque classique ou européen : l'étrusque, Atlantica-Séguier, 2010 ISBN: 978-2-7588-0362-1
↑ (fr)Jean-Paul Thuillier L'alphabet et la langue étrusques
↑ (fr)Histoire romaine, Livre 5, 1 (6).
↑ (fr)Dominique Briquel, La Civilisation étrusque, p. 124
↑ (fr)Page de Le Point"" 07/11/2003, N° 1625
↑ Totes los escrichs de las practicas etruscas son d'autors latins.
↑ (fr)Phographie
↑ (fr) Yves Liébert, Regards sur la truphè étrusque‎, p. 162
↑ Omnia ea flumina fossasque priori à Pado fecère Thusci. Pline, III, 15. Cf. Cluver, Ital. antiq., p. 419-...
↑ (fr)Jean-Paul Thuillier, Les jeux athlétiques dans la civilisation étrusque, Rome (BEFAR, 256), 1985.
↑ (fr)Les magistrats, leurs insignes et les jeux étrusques. MEFRA 1998, 2, p 635-645
↑ (fr)Virgile, Le Livre des jeux dins l'Eneïda, cant X
↑ (fr)« De l'Agôn au geste rituel. L'exemple de la boxe étrusque. » in L'Antiquité classique, 1985, p. 66-75
↑ musèu arqueologic nacional de Tarquinia
↑ (fr)La prothèse dentaire dans les tombeaux phéniciens et étrusques
↑ (it)Gaspare Baggieri, Religiosità e medicina degli Etruschi, publié dans Le Scienze (American Scientific) volume 350. 1998, p. 76-77-78-79-80-81.
↑ Vejatz la protèsi etrusca sus benda d'aur amb dent de vedèl incorporada (- IV) d'una tomba de la necropoli de Monterozzi.

Annèxes

Wikimedia Commons prepausa de documents multimèdia liures sus Etruscs.

Bibliografia

(it) Mario Tabanelli, La medicina nel mondo degli Etruschi,Leo S. Olschki,Collection: Biblioteca della «Rivista di storia delle scienze mediche e naturali».
(it) Luciano Sterpellone, La medicina etrusca, Série: Collana di storia della medicina e di cultura medica. ISBN: 8884850916
(fr)Jean-Noël Robert, Les Étrusques, Les Belles Lettres, 2004. ISBN: 2-251-41027-9
(fr)Dominique Briquel, La Civilisation étrusque, Paris, Presses Universitaires de France : Que Sais-Je ?, 2005 ISBN: 2-13-053314-0
(fr)Jacques Heurgon, La Vie quotidienne des Étrusques, Hachette, Paris, 1961.
(fr)}Jean-René Jannot, À la Rencontre des Étrusques (en ligne)
{{{títol}}}. ISBN 2842776585.
{{{títol}}}. ISBN 8820314282.
{{{títol}}}. .
{{{títol}}}. .

Dans las arts e la literatura

(fr)L'Étrusque, Mika Waltari, Olivier Orban 1980 /Éditions du Seuil, collection "Points", 1984
(it)L'Etrusco Una Lingua Ritrovata, Piero Bernardini Marzolla, SAGGI, Arnoldo Montadori Editore (it)

Articles connèxes

Ligams extèrnes

[1] (fr)"Thuillier 31">Thuillier 2006, p. 31.

[2] Thuillier 2006, p. 33.

[3] Pallottino 1984, chap. 2.

[4] (fr)page de Futura-sciences

[5] (fr)Jean d'Arango : Le Monde basqueI - basque classique ou européen : l'étrusque, Atlantica-Séguier, 2010 ISBN: 978-2-7588-0362-1

[6] (fr)Jean-Paul Thuillier L'alphabet et la langue étrusques

[7] (fr)Histoire romaine, Livre 5, 1 (6).

[8] (fr)Dominique Briquel, La Civilisation étrusque, p. 124

[9] (fr)Page de Le Point"" 07/11/2003, N° 1625

[10] Totes los escrichs de las practicas etruscas son d'autors latins.

[11] (fr)Phographie

[12] (fr) Yves Liébert, Regards sur la truphè étrusque‎, p. 162

[13] Omnia ea flumina fossasque priori à Pado fecère Thusci. Pline, III, 15. Cf. Cluver, Ital. antiq., p. 419-...

[14] (fr)Jean-Paul Thuillier, Les jeux athlétiques dans la civilisation étrusque, Rome (BEFAR, 256), 1985.

[15] (fr)Les magistrats, leurs insignes et les jeux étrusques. MEFRA 1998, 2, p 635-645

[16] (fr)Virgile, Le Livre des jeux dins l'Eneïda, cant X

[17] (fr)« De l'Agôn au geste rituel. L'exemple de la boxe étrusque. » in L'Antiquité classique, 1985, p. 66-75

[18] usèu arqueologic nacional de Tarquinia

[19] (fr)La prothèse dentaire dans les tombeaux phéniciens et étrusques

[20] (it)Gaspare Baggieri, Religiosità e medicina degli Etruschi, publié dans Le Scienze (American Scientific) volume 350. 1998, p. 76-77-78-79-80-81.

[21] Vejatz la protèsi etrusca sus benda d'aur amb dent de vedèl incorporada (- IV) d'una tomba de la necropoli de Monterozzi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]