Orsalhièr

Un orsalhièr a Luishon (fotografiat per Eugèni Trutat)

L'orsalhièr (var. orsalhèr) foguèt un personatge essencial dins la cultura occitana dels Pirenèus. Èra un mestièr itinerant plan implantat dins lo país d'Èrce tre lo sègle XIX. Aquesta vida seminomada portava l'orsalhièr e son ors, que fasiá publicament divèrses torns, cap a mantun endrech d'Occitània, dins las vilas grandas de França coma París e mai luènh de còps que i a coma per exemple en America.

Aquesta tradicion que se coneis dempuèi l'Edat Mejana, e que foguèt probablament importada per de ròms, se desvolopèt mai especificament dins los airals montanhoses (país d'Arièja, Abruces en Itàlia e dins los Balcans) de l'Euròpa occidentala e centrala durant lo sègle XIX. Los orsalhièrs qu'èran plan presents quand arribavan las vòtas dins mantun vilatge e vila an desaparegut gaireben completament actualament, en defòra d'activitats mai professionalas coma dins los circs.

Orsalhièr als Estats Units (cap a 1900)

En 1984 se faguèt un film en occitan L'Orsalhèr dirigit per Joan Flechet que contava la vida d'un orsalhièr e de sa bèstia.

La vida de l'orsalhièr e de son ors

Dins los Pirenèus, l'ors èra capturat nenet e èra abalit dins l'estable. A l'entorn de l'edat d'un an, deviá patir l'operacion de l'anèl. Aprèp de l'aver ligat, l'orsalhièt li traucava la nas e lo pòt superior per i far passar un anèl. Aital per mejan de l'anèl e amb una còrda l'òme èra capable de dominar e dirigir aqueste animal que podiá èsser ferotge. Aprèp lo temps d'adomergiment de l'ors, d'aver aquesit una fisança dins son animal e de li aver ensenhat qualques torns, l'orsalhièr començava son itinerància per tal de far d'espectacles per carrièras.

Istòria

Los orsalhièrs èran presents dins Euròpa tota durant l'Edat mejana e subretot durant lo sègle XIII, pasmens aquesta tradicion se perdèt dins los païses d'Euròpa occidentala mentre que perdurèron dins la part orientala. Actualament lo mestièr se presèrva encara dins qualques airals d'Euròpa centrala e orientala, en Índia o en Siberia. Pasmens en seguida de las pressions d'associacions de defensa dels animals, coma la PETA, los orses son estats sovent liberats d'aquesta domesticitat coma foguèt lo cas en decembre de 2009 a Agra (Índia).

Païses e regions d'origina dels orsalhièrs

Los orsalhièrs venián sovent de regions ruralas, montanhosas e pauras. Pro sovent tanben venián de populacions marginadas socialament coma los ròms.

Los orsalhièrs d'Occitània

Un orsalhièr e sos dos orses en Camarga

Foguèt a partir del sègle XIX que lo mestièr d'orsalhièr se desvolopèt dins los Pirenèus occitans, mai que mai dins las vals d'Alet (a Uston e de Garbet (Èrce, Aulús e Ost). En tèrras occitanas se podián trobar doas menas d'orsalhièrs, los lengadocians que venián de vilatges pirenencs e se reconeissián a sa boneta e los gitans que se podián conéisser gràcias a son capèl de broas amplas. Existiguèt a Èrce una escòla d'orses, que comptava aparentament a l'entorn de 1890 un cinquantenat d'orsalhièrs mai o mens prestigioses coma los fraires Ajàs, Joan Barat, Alexis Cau e lo mai famós de totes Baptista Faur Crostet escaissat Tatai (que sonava lo claron per far venir los espectadors). Aqueste darrièr faguèt una carrièra internacionala per mantun país d'Euròpa e puèi per Canadà e los Estats Units. Ailà se moriguèt son ors que foguèt naturalizat e expausat al Musèu de Nòva York.
Tre la fin del sègle XIX la demanda en orses venguèt lèu tròp importanta e contribusiguèt grandament a la mermada de las populacions autoctònas dels Pirenèus que deviá portar mai tard, a la fin del sègle XX, a decidir d'una reintroduccion de l'animal gràcias a d'espècias vengudas de l'èst. A Marselha se desvolopèt un mercat de venda d'orses que los comerciants s'anavan aprovisionar dins los Balcans. Lo mestièr desapareguèt en país occitan aprèp la Primièra Guèrra Mondiala.

Gli orsanti, orsalhièrs d'Abruces e de Parma

En Itàlia, l'adomergiment dels orses coneguèt una fòrta implantacion dins la region dels Abruces. Los orsanti (orsalhièrs en italian), per contra, venián majoritàriament de la region de Parma. An son musèu, lo Museo degli orsanti, que conta sa vida a Compiano. A Bedonia, dins la meteissa província, un registre parroquial de 1767 fa mencion d'un don ofèrt per dos fraires tre que tornèron de "dos ans [passats] en Alemanha amb un ors e una monina.

Aprèp un an d'adomergiment de l'animal qu'avián crompat en Abruces amb la moneda obtenguda de la venda d'una part importanta de sos bens o mai la totalitat, los orsalhièrs se n'anavan per de "campanhas" que duravan sovent dos ans. Traversavan Alps a pè e se dirigissián, en passar per Lombardia e Venècia, cap a Alemanha o d'autres païses d'Euròpa orientala. Fasián cada jorn un espectacle sus las plaças dels vilatge e vilas que traversavan. Los que morissián pas durant son periple s'installavan tornarmai en cò sieu aprèp mantas viradas, o alara se n'anavan encara mai luènh, cap a de païses mai distants coma Russia, Finlàndia, Norvègia o se dirigiguèron devèrs lo continent american. Foguèron aqueles orsalhièrs qu'inspirèron l'escrivan francés Hector Malot per tal de crear lo personatge de Vitalis de Sans famille. D'unes d'aqueles foguèron los precursors de las gents del circ, que montèron de companhiás de maitas personas qu'exibissián tota mena d'animals, mai o mens exotics e mai o mens sabents. Dapasset doncas dempuèi lo viatge isolat a la "companhiá", de l'ors a l'animalariá, del circ als cavalets de fusta, se pòt trobar demest aqueles descendents dels orsanti italians un dels promotors del Luna Park de Nòva York. Los orsalhièrs e autres caminaires anavan dobrir la rota de las migracions massissas que deviá conéisser Itàlia a la fin del sègle XIX e a la debuta del XX.

Los "ursari", orsalhièrs dels Balcans

Dròlle ròm "Ursar", en Ongria.

Familha Ursari en Transilvania (Gravadura de 1869)

Dins los Balcans, aqueste mestièr donèt nom a un grop de ròms: los ursari, que practicavan una endogamia fòrta per preservar sas tradicions. Aquel grop èra originari de Romania coma o indica son nom (urs es ors en romanés) mas las migracions an fach que los trobam ara dins mantun país balcanic vesin d'aquel airal geografic. Aital se tròban de familhas d'orsalhièrs qu'an d'autres noms coma los meckari en Bulgaria e en Serbia (que mecka significa "ors"), los arushgjike en Albania e a Kosovo o los arkoudhiares en Grècia.

Los orsalhièrs en Índia

Un orsalhièr e son ors a Pushkar en 2003

Fins fa pas gaire los orses èran una atraccion de carrièra dins una granda part d'Índia. La preséncia d'orsalhièrs deviá èsser anciana e considerabla dins la val d'Indus ja que s'i tròban d'estatuas d'orses que fan pensar qu'èran emplegats per divertir dempuèi fòrça temps.