Alpy
Ten artykuł należy dopracować |
Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps, łac. Alpes) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².
![]() Matterhorn | |
Kontynent | |
---|---|
Państwo |
|
Najwyższy szczyt |
Mont Blanc |
Długość |
1200 km |
Powierzchnia |
220 tys. km² |
Położenie na mapie Europy ![]() | |
46°34′41″N 8°36′54″E/46,578056 8,615000 |
![](https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Satellitenaufnahme_der_Alpen.jpg/220px-Satellitenaufnahme_der_Alpen.jpg)
![](https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/AlpenHauptkamm_mit_Grenzen.jpg/220px-AlpenHauptkamm_mit_Grenzen.jpg)
![](https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7f/LeAlpi-CartaFisica1899.jpg/220px-LeAlpi-CartaFisica1899.jpg)
![](https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/GrandesJorasses.jpg/220px-GrandesJorasses.jpg)
![](https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/North_face.jpg/220px-North_face.jpg)
Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (dawna nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów[c][2], najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.
Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808[1] m n.p.m.
Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to[c] od południowego zachodu: Francja, Monako[a], Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry.[b]
Nazwa
edytujNazwy grecka i łacińska używane były w starożytności:
- Herodot (V wiek p.n.e.)
Ε κ δ ε της χώρας της κειμένης υπεράνωτ ω ν Ομβρίκωνο Κάρπιςκ α ι ο Άλπις, ρέοντεςκ α ι ούτοι προς βοράν, εισβάλλουσιν εις αυτόν, διότιο Ίστρος ρέειδ ι ' όλης της Ευρώπης αρχόμενοςε κ τ ω ν Κελτών οίτινες μετά τους Κύνητας είναιο ι τελευταίοι κάτοικοι της Ευρώπης προς δυσμάς· ρέωνδ ε δ ι ' όλης της Ευρώπης εισβάλλει ειςτ η ν θάλασσαν πλαγίως της Σκυθικής.
- Wergiliusz (I wiek p.n.e.)
adveniet iustum pugnae, ne arcessite, tempus,
cum fera Karthago Romanis arcibus olim
exitium magnum atque Alpes immittet apertas:
tum certare odiis, tum res rapuisse licebit.
nunc sinite et placitum laeti componite foedus.
- Pompejusz Festus (ok. II w. n.e.)
Album, quod nos dicimus, a Graeco, quod est ἀλφόν, est appellatum. Sabini tamen alpum dixerunt. Unde credi potest, nomen Alpium a candore nivium vocitatum.
Powyższy cytat z Festusa mówi o pochodzeniu nazwy od bieli (śniegów).
Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy[kto?] wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni[kto?] natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa[według kogo?], zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.[potrzebny przypis]
Geologia
edytujAlpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.
Klimat
edytujAlpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.
Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.
Fauna
edytujSsaki:
- kozica północna
- koziorożec alpejski
- zając bielak
- polnik śnieżny
- niedźwiedź brunatny
- świstak alpejski
Ptaki:
Płazy:
Ochrona
edytujDużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.
Podział
edytuj
|
Tę sekcję należy dopracować |
Podział geograficzny
edytujW podstawowym podziale wyróżnia się dwie[c] części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i doliną Valle San Giacomo[5][6][7], aż do jeziora Lago di Como.
Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.[potrzebny przypis]
Podział geologiczny
edytuj
|
Nie uwzględnia całego obszaru Alp. |
Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:
- starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen) zbudowane ze starych skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe) pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i riolitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie),
- młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen) zbudowane z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity),
- najmłodsze Prealpy zbudowane z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych. Spotyka się też skały granitowe.
Podział na grupy górskie
edytujKolor czerwony: Alpi Occidentali,
kolor żółty: Alpi Centrali,
kolor niebieski: Alpi Orientali
- Alpi Occidentali (pol. zachodnie)
- Alpi Centrali (pol. środkowe)
- Alpi Orientali (pol. wschodnie)[d]
- Alpi Occidentali (pol. Alpy Zachodnie)
- Alpi Sud-occidentali
- Alpi Nord-occidentali
- Alpi Orientali (Alpy Wschodnie)
- Alpi Centro-orientali (Alpy Centralne)
- Alpi Nord-orientali (Północne Alpy Wapienne)
- Alpi Sud-orientali (Południowe Alpy Wapienne)
Podział Alp Wschodnich według AVE
edytuj- Nördliche Ostalpen
- Zentrale Ostalpen
- Südliche Ostalpen
- Westliche Ostalpen
Szczyty
edytujNajwyższe
edytuj- Mont Blanc – 4808[1] m n.p.m.,
- Mont Blanc de Courmayeur – 4748[1] m n.p.m.,
- Dufourspitze – 4634 m n.p.m.,
- Nordend – 4608[8] m n.p.m.,
- Zumsteinspitze – 4563 m n.p.m.,
- Signalkuppe – 4554 m n.p.m.,
- Dom – 4546[9] m n.p.m.,
- Liskamm – 4532[10] lub 4527 m n.p.m.,
- Weisshorn – 4506 m n.p.m.,
- Täschhorn – 4491 m n.p.m.,
- Matterhorn – 4478 m n.p.m.,
Najwybitniejsze
edytujNajbardziej znaczące dla wspinaczki
edytujPrzełęcze
edytuj- Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
- Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
- Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
- Domjoch – 4286 m n.p.m.,
- Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
- Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
- Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
- Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
- Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
- Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
- Lauitor – 3700 m n.p.m.
Uwagi
edytuj- ↑ a b Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Jednocześnie niektóre klasyfikacje (np. SOIUSA, Partizione delle Alpi) włączają cały obszar Monako do Alp. Monako jest państwem członkowskim Konwencji Alpejskiej.
- ↑ a b Góry Soprońskie na pograniczu austriacko-węgierskim są wg klasyfikacji SOIUSA oraz AVE częścą Alp Wschodnich.
- ↑ a b c Według klasyfikacji SOIUSA[11].
- ↑ Brak polskich egzonimów. W Urzędowym wykazie polskich nazw geograficznych świata KSNG nie podaje polskiego egzonimu dla Alpi Centrali[12], zatem nie można twierdzić, że wymienione tamże polskie egzonimy: Alpy Zachodnie (dla wł. Alpi Occidentali) oraz Alpy Wschodnie (dla wł. Alpi Orientali) mogą być dopuszczalnymi tłumaczeniami nazw włoskich jedynie dwu z trzech części Alp uwzględnionych w tym podziale.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
- ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. s. 3. [dostęp 2017-11-17]. (wł.).
- ↑ Andreola Rossi: VERGIL: AENEID 10. Google Książki. [dostęp 2023-11-02].
- ↑ Sextus Pompeius Festus: SEXTI POMPEI FESTI DE VERBORUM SIGNIFICATU QUAE SUPERSUNT CUM PAULl EPITOME.. archive.org. [dostęp 2023-11-02].
- ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
- ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
- ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.
- ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2022-11-18].
- ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2022-11-18].
- ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2022-11-18].
- ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. [dostęp 2019-07-20]. (wł.).
- ↑ Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata (wydanie 2, 2019), ss. 361 i 362; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2019. [dostęp 2021-02-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].