Socjalizm

Socjalizm (łac. socialis – społeczny) – system gospodarczy oparty na społecznej własności środków produkcji. Socjalizm stoi w opozycji do kapitalizmu i innych systemów organizacji społeczeństwa opartych na prywatnej własności środków produkcji.

Czerwony sztandar – popularny symbol ruchów socjalistycznych (oraz innych ruchów lewicowych)

Filozofowie, ekonomiści i socjologowie rozpoznają różne odmiany socjalizmu w teorii i praktyce. Choć trudno objąć jedną definicją wszystkie rodzaje socjalizmu, społeczna własność środków produkcji jest ich wspólnym elementem. Społeczna własność może być publiczna, kolektywna, kooperacyjna lub udziałowa.

Socjalizm wywodzi się od filozofii rozwijanej na przełomie XVIII i XIX wieku przez działaczy, tj. Henriego de Saint-Simon, Pierre’a Leroux, Charlesa Fouriera i Roberta Owena. Celem ówczesnych socjalistów było zbudowanie społeczeństwa, w którym wszyscy jego członkowie mieliby równy stan posiadania, gdzie siły rynkowe nie są głównym mechanizmem podziału bogactwa oraz państwa, w którym funkcjonowanie społeczeństwa opiera się nie na własności prywatnej, lecz na wspólnej własności, wzajemnej współpracy i altruizmie.

Teoretykami socjalizmu połowy XIX w. byli między innymi: Karol Marks, Fryderyk Engels, Pierre-Joseph Proudhon i Michaił Bakunin – twórcy kolejno marksizmu, anarchizmu i anarchokolektywizmu. Wkrótce, na gruncie marksistowskiej wersji socjalizmu, powstały ideologie: komunistyczna oraz socjaldemokratyczna. Elementy ideologii socjalistycznej są łączone m.in. z: chrześcijaństwem, islamem, nacjonalizmem etc.

Filozofia

Socjaliści są zwolennikami różnorodnych poglądów filozoficznych.

Socjaliści marksistowscy są zwolennikami materializmu historycznego. Celem marksistów jest przede wszystkim emancypacja pracy. Wiele form teorii socjalistycznej utrzymuje, że zachowania człowieka są w dużej mierze kreowane przez środowisko społeczne; zwłaszcza socjalizm marksistowski głosi, iż społeczne obyczaje, wartości, cechy kulturowe i gospodarcze praktyki są wykreowane przez społeczeństwo, nie są one zaś wynikiem naturalnego, niezmiennego prawa.

Niezależnie od nurtu, ideologia socjalistyczna poddaje krytyce system kapitalistyczny. Socjaliści twierdzą na ogół, że kapitalizm koncentruje władzę i bogactwo w małej grupie społecznej, która kontroluje środki produkcji i czerpie bogactwo poprzez system wyzysku. Tworzy to – ich zdaniem – warstwowy system społeczny oparty na nierównych stosunkach społecznych, niezapewniających równych szans dla każdego człowieka; ów system chce zmaksymalizować swój potencjał i nie wykorzystuje dostępnych technologii oraz środków w interesie społeczeństwa. Socjalizm deklaruje, że kapitalizm jest złym systemem ekonomicznym, gdyż w dużej mierze służy interesom właściciela kapitału i wiąże się z wykorzystaniem pracowników. Aby to zmienić, chce zastąpić go innym systemem lub znacznie zmodyfikować system kapitalistyczny drogą reform (reformizm), w celu stworzenia bardziej sprawiedliwego społeczeństwa, gwarantującego lepsze standardy życiowe.

Współcześnie ugrupowania reformistyczne (socjaldemokracja) głoszą chęć stopniowej reformy kapitalizmu. Przeciwni temu są marksiści będący zwolennikami kolektywnej kontroli produkcji, będącej kompletnym zanegowaniem kapitalizmu.

Geneza

François Noël Babeuf

Socjaliści źródeł swojej ideologii szukali już w filozofiach starożytnych m.in. w filozofii Mazdaka, Platona i Arystotelesa. W okresie średniowiecza i reformacji narodziło się wiele grup religijnych mających charakter protosocjalistyczny. Grupy te czerpały na ogół inspirację z Biblii. Niektóre odłamy purytanizmu w okresie wojny domowej w Anglii (szczególnie diggerzy) również nawoływały do zniesienia prywatnej własności i zaprowadzenia radykalnej równości.

Krytyka własności prywatnej zyskała na popularności w oświeceniu. Duże wpływy zyskały prace Jeana-Jacques’a Rousseau. W Rozprawie o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi (1755 r.) dowodził on, że powstanie własności prywatnej było źródłem upadku moralnego ludzkości. Do radykalnej równości i wspólnoty własności nawoływały niektóre grupy okresu rewolucji francuskiej. Najbardziej znanym aktywistą był François Noël Babeuf, postulujący wspólną własność ziem i ogółu gospodarki oraz polityczną równość obywateli. Do poglądów Babeufa nawiązali nie tylko utopijni socjaliści, czartyści, ale także Marks i Engels, a jego doktryna – mimo prześladowań ze strony władz – posiadała wielu zwolenników. Zasady Babeufa noszą nazwę babuwizmu. Babeuf utworzył organizację zwaną jako Sprzysiężenie Równych.

Pochodzenie słowa socjalizm

Robert Owen (1771–1858) walijski działacz socjalistyczny i spółdzielczy, przedstawiciel socjalizmu utopijnego

Henri de Saint-Simon przedstawiciel socjalizmu utopijnego

Termin socjalizm przypisuje się najczęściej francuskim filozofom i ekonomistom Pierre’owi Leroux'owi i Marie Roch Louis Reybaud. W Wielkiej Brytanii słowo to zostało użyte po raz pierwszy przez twórcę ruchu spółdzielczego Roberta Owena w 1827 roku.

Słowo to miało oznaczać model wspólnoty lub własności publicznej mający swój zalążek już w starożytności. Utopijni socjaliści odwoływali się między innymi do perskiego filozofa Mazdaka, który zalecał ustanowienie posiadłości komunalnej i pracę na rzecz dobra publicznego. Za zalążek myśli socjalistycznej (choć z wieloma kontrowersjami) uznaje się też poglądy Platona i Arystotelesa.

Według niektórych relacji, użycie słów socjalizm lub komunizm było związane z postrzeganiem religii w danej kulturze. W Europie komunizm został uznany za bardziej ateistyczny, w Anglii jednak słowo komunizm kojarzyło się z komunią, a więc miało podtekst katolicki, więc ateiści w ruchu robotniczym nazywali siebie socjalistami.

Historia

Protosocjalizm

Poprzednikiem doktryny socjalistycznej był protosocjalizm, do rozwoju tej idei przyczyniła się m.in. reformacja. W okresie reformacji w Europie działali tacy myśliciele jak Tomasz Morus i Tommaso Campanella propagujący reformę społeczeństwa i religii. Ruch osłabł po pojawieniu się purytanów. Następnie powstały takie grupy jak lewelerzy, którzy popierali reformy wyborcze, progresywne opodatkowanie i ustrój republikański.

Najbardziej znanym aktywistą z przełomu XVIII i XIX wieku był François Noël Babeuf. To z poglądów Babeufa czerpał ruch czartystowski, działający w latach 1836–1849. Nazwa czartystów wzięła się z petycji wydanej do parlamentu, „Karta praw ludu” z 1842 roku (The People’s Charter).

Początki ruchu

Za pierwszego socjalistę współczesnego niekiedy uznawany jest Henri de Saint-Simon, postulował on budowę nowego, socjalistycznego społeczeństwa które eliminowałoby będące poza kontrolą społeczeństwa aspekty kapitalizmu i opierało się na równości szans. Zdaniem de Saint-Simona praca w nowym społeczeństwie nagradzana była poprzez wkład i zdolności pracownika. Słowo socjalizm według Saint-Simona miało być przeciwieństwem liberalnej doktryny indywidualizmu. Socjaliści utopijni odrzucali indywidualizm w znaczeniu postulowanym przez liberalizm, uznawali że nie rozwiąże on problemów społecznych; ubóstwa, ucisku i nierówności. Ich zdaniem indywidualizm wspierał egoizm i społeczeństwo oparte na konkurencji. Socjalizm, w przeciwieństwie do indywidualizmu, miał być społeczeństwem opartym na współpracy międzyludzkiej.

Pierwszymi zachodnioeuropejskimi krytykami struktur społecznych byli: Robert Owen, Charles Fourier, Pierre-Joseph Proudhon, Louis Blanc, Charles Hall i Saint Simon, działacze ci byli pierwszymi socjalistami współczesnymi, krytykującymi ubóstwo i nierówności z czasów rewolucji przemysłowej. Według Owena, dotychczasowy ład społeczny miały zastąpić małe spółdzielcze komuny opierające się na własności publicznej. Charles Fourier stawiał za punkt odniesienia indywidualne pragnienia jednostki, i zakładał, że praca musi być dla ludzi przyjemna.

Owen zaangażował się w ruch spółdzielczy, działacz ten znany jest z założenia firm działającej na zasadach socjalizmu w New Lanark. Pracownicy osady dysponowali ubezpieczeniami społecznymi oraz dziesięcioipółgodzinnym dniem pracy. Owenowskie osady komunalne powstały też w Stanach Zjednoczonych. Podobne projekty zaprojektowali Fourier i Étienne Cabet, którzy utworzyli na terenie USA spółdzielcze osady.

Na ruch socjalistyczny duży wpływ miały tradycje związkowe. Istotne znaczenie dla rozwoju ruchu miały wystąpienia robotnicze, począwszy od męczenników z Tolpuddle (związek farmerów w Wielkiej Brytanii).

Komuna Paryska

18 marca 1871 roku wybuchł zryw rewolucyjny, zwany jako Komuna Paryska. Bezpośrednią przyczyną rebelii była wieść o poddaniu się wojsk francuskich w wojnie z Prusami. Oburzeni mieszkańcy zajęli stolicę i powołali własne oddziały. Wojska wierne rządowi zaatakowały Paryż, zostały jednak odparte przez komunardów, a część wojskowych przeszła na stronę rewolucji. Komunardzi podzielili się na przedstawicieli większości i mniejszości. Większość stanowili blankiści. Grupa domagała się uspołecznienia i nowych wyborów. Mniejszość domagała się reform społecznych, nie godziła się jednak na walkę z opozycją. Zdaniem działaczy mniejszości państwo powinno zostać zlikwidowane, a na jego miejsce powinny powstawać lokalne komuny zrzeszone w prowincje, Stany Zjednoczone Europy, a następnie republikę światową. Na czele mniejszości stali proudhoniści.

Walery Antoni Wróblewski, dowódca w powstaniu styczniowym, generał Komuny Paryskiej i założyciel I Międzynarodówki

W Komunie udział wzięli obcokrajowcy którzy następnie włożyli duży wkład w tworzenie rewolucyjnych organizacji politycznych, byli to m.in. Jarosław Dąbrowski i Walery Wróblewski. Kulminacyjnym momentem stłumienia Komuny był krwawy tydzień, podczas którego doszło do porachunków między rządem a komunardami.

I i II Międzynarodówka

Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników (IWA), znane potem jako Pierwsza Międzynarodówka, zostało założone w Londynie w 1864 roku. Genezą powstania międzynarodowej organizacji łączącej ruch socjalistyczny było brutalne stłumienie przez rosyjskiego cara powstania styczniowego, aktywnie wspieranego przez światowy ruch robotniczy. IWA przeprowadziła pierwszą konferencję w 1865, a jej pierwszy kongres odbył się w Genewie w 1866. Ze względu na różnorodność filozofii w Międzynarodówce, od samego początku istniał spór między marksistami a mutualistami pod przywództwem kolektywisty Michaiła Bakunina. Międzynarodówka początkowo stawiała sobie za cel walkę o prawa pracownicze i pomoc strajkującym robotnikom. Na skutek sporu między Bakuninem a Marksem, IWA rozpadła się w 1877 roku.

Idee Marksa i Engelsa z biegiem czasu zdobywały coraz większą popularność, w szczególności w Europie Środkowej. Socjaliści postanowili po raz drugi zjednoczyć się w organizacji międzynarodowej. W 1889, na stulecie rewolucji francuskiej z 1789 roku, powstała Druga Międzynarodówka. W kongresie założycielskim udział brało 384 delegatów z 20 krajów, reprezentujących około 300 organizacji pracowniczych i socjalistycznych. II Międzynarodówka określana była jako Międzynarodówka Socjalistyczna. Engels został wybrany honorowym prezesem II Międzynarodówki w czasie trzeciego kongresu w 1893 roku. W pracach Międzynarodówki Socjalistycznej nie brali udziału anarchiści, którzy utworzyli kilka lat wcześniej Międzynarodówkę Antyautorytarną.

Konflikt między rewolucjonistami a reformistami

Sukcesy wyborcze partii robotniczych we Francji i Niemczech doprowadziły do powstania w ruchu socjalistycznym nurtu reformistycznego. Po śmierci Marksa, na łamach partii socjaldemokratycznych, doszło do serii dyskusji nad interpretacjami jego filozofii. Kluczowe różnice, które doprowadziły do wykształcenia szeregu zwalczających się frakcji, dotyczyły metody dojścia do komunizmu – socjalizm rewolucyjny opowiadał się za przejściem gwałtownym, reformizm zakładał stopniowe, pokojowe przekształcenia.

Reformiści (Georg von Vollmar) uważali, że partie socjaldemokratyczne powinny zawiązywać sojusze z liberałami. W 1899 do rządu Francji wszedł działacz robotniczy Alexander Millerand, tym samym padł on ofiarą krytyki lewego skrzydła ruchu socjalistycznego. Obok reformizmu rozwijał się rewizjonizm, którego czołowym reprezentantem był Eduard Bernstein. Bernstein, mimo przywiązania do tez Marksa, widział – jego zdaniem – błędne tezy, szczególnie ostro krytykując m.in. materializm historyczny.

Fryderyk Engels skrytykował propozycje sojuszu z liberałami, uważając, że w ten sposób niemiecka socjaldemokracja nie wprowadzi postulowanych przez siebie reform.

Rewolucja październikowa

Włodzimierz Lenin, przedstawiciel ruchu rewolucyjnego wewnątrz II Międzynarodówki

I wojna światowa doprowadziła do podziałów w II Międzynarodówce, spór dotyczył głównie poparcia partii socjalistycznych dla wojny światowej i coraz większego rozłamu między rewolucjonistami a reformistami. W lutym 1917 roku wybuchła rewolucja w Rosji, która obaliła carat i wprowadziła swobody obywatelskie. Jednocześnie robotnicy, żołnierze i chłopi zaczęli wybierać wielopartyjne rady delegatów, które stały się organem dwuwładzy. We wrześniu 1917 Rosja stała się państwem republikańskim, a Rząd Tymczasowy zwołał wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego. W kwietniu tego roku ze Szwajcarii do Rosji przybył Włodzimierz Lenin, wzywając do obalenia Rządu Tymczasowego (składającego się wówczas z koalicji liberałów i socjalistów-rewolucjonistów (eserowców)) z hasłem przekazania całej władzy w ręce rad. W październiku liderzy bolszewików, Włodzimierz Lenin i Lew Trocki, podjęli decyzję o zamachu stanu przeciw Rządowi Tymczasowemu, a Komitet Centralny partii bolszewickiej (przy sprzeciwie Lwa Kamieniewa i Grigorija Zinowiewa opowiadających się za powołaniem rządu koalicyjnego wszystkich partii socjalistycznych Rosji (tj. eserowców, bolszewików i mienszewików)) uchwalił powstanie zbrojne. W nocy z 6 na 7 listopada 1917 (24/25 października s.s) bolszewicy obalili rząd Aleksandra Kiereńskiego (z Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (eserowców)). Wydarzenie to przeszło do historii jako rewolucja październikowa. Nowy rząd zaproponował natychmiastowe zawieszenie broni na wszystkich frontach i oddanie gruntów rolnych w ręce chłopów. Na gruncie pragmatyzmu politycznego Lenin porzucił tezę Marksa dotyczącą priorytetu ekonomii nad polityką.

Rząd Tymczasowy rozpisał we wrześniu 1917 wybory do Zgromadzenia Ustawodawczego Rosji (Konstytuanty). Odbyły się one już po przewrocie bolszewickim, na przełomie listopada i grudnia 1917. Wybory do Konstytuanty wygrała Partia Socjalistów-Rewolucjonistów zdobywając 17 943 000 głosów (40,4%) wobec 10 661 000 (24%) oddanych na bolszewików. Konstytuanta została rozpędzona przez bolszewików przy użyciu siły po pierwszym posiedzeniu, w czasie którego odmówiła samorozwiązania i przekazania swoich kompetencji Radzie Komisarzy Ludowych. Demonstracje w obronie Konstytuanty zostały stłumione przy użyciu broni palnej. Rozpędzenie Konstytuanty, pierwszego demokratycznie wybranego parlamentu Rosji, przez bolszewików było początkiem wojny domowej w Rosji. Rewolucja bolszewicka doprowadziła do powstawania na całym świecie frakcji komunistycznych w partiach socjalistycznych i partii komunistycznych, których strukturą nadrzędną stała się powołana w 1919 z inicjatywy partii bolszewickiej Międzynarodówka Komunistyczna (Komintern) z siedzibą w Moskwie oraz jej aparat wykonawczy (Komitet Wykonawczy Kominternu).

W 1920 roku Armia Czerwona na czele z Lwem Trockim zwyciężyła Białych. Po powstaniu w Kronsztadzie i powstaniu tambowskim bolszewicy byli zmuszeni do wprowadzenia Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP). Własność prywatna pozostała w rękach małych i średnich przedsiębiorstw chłopskich, duży przemysł natomiast był kontrolowany przez państwo. W 1922 roku, czwarty kongres Międzynarodówki Komunistycznej podjął politykę zachęcającą komunistów do porozumienia z socjaldemokratami, polityka ta została jednak odrzucona po nieudanym aliansie Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii i Partii Pracy. W 1923 umierający Lenin, widząc rosnący w państwie radzieckim autorytaryzm, stwierdził, że Rosja powróciła do burżuazyjnej maszyny carskiej. Po śmierci Lenina w styczniu 1924 roku, mimo jego woli, ZSRR pozostawał pod coraz większą kontrolą Józefa Stalina. Stalin stworzył biurokratyczno-totalitarny rząd, uznany przez socjalistów za podważenie początkowych ideałów rewolucji październikowej.

Rewolucja rosyjska z października 1917 roku przyniosła ostateczny podział ideologiczny między komunistami a socjalistami.

Rozwój socjaldemokracji i demokratycznego socjalizmu w XX wieku

Chris Watson, pierwszy socjaldemokratyczny premier na świecie (Australia).

Australijska Partia Pracy jest uznawana za pierwszą partię socjaldemokratyczną na świecie (powstała w 1891 roku). W 1904 Australijczycy wybrali pierwszego socjalistycznego premiera na świecie, Chrisa Watsona. W 1945 wybory w Wielkiej Brytanii wygrała Partia Pracy, na czele rządu stanął Clement Attle rozpoczynając realizacje programu socjalistycznego w tym kraju. Partie socjaldemokratyczne zdominowały politykę powojenną w państwach takich jak: Francja, Włochy, Czechosłowacja, Belgia i Norwegia. W Szwecji, Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza sprawowała władzę w latach 1937–1976, 1982–1991 i 1994–2006. We Francji socjalistyczny rząd znacjonalizował spółki takie jak: Charbonnages de France (CDF), Électricité de France (EDF), Gaz de France (GDF), Air France, Banque de France, i Régie Nationale des Usines Renault. Po II wojnie światowej rządy socjaldemokratyczne wprowadziły reformy społeczne i redystrybucję bogactw przez dobrobyt państwa i podatki.

Na politykę Partii Pracy wpłynęły poglądy reformatora społecznego i ekonomisty, Williama Beveridge’a, który określił pięć punktów zła klasy robotniczej okresu przedwojennego: chcę (bieda), choroby, ignorancja (brak dostępu do edukacji), nędza (złe warunki mieszkaniowe) i bezczynność (bezrobocie). Po przejęciu władzy w kraju w 1945, rząd laburzystów wprowadził zasiłek dla bezrobotnych, system ubezpieczeń społecznych i państwowych emerytur. Minister zdrowia, Aneurin Bevan, utworzył Narodową Służbę Zdrowia (National Health Service). Rząd laburzystowski znacjonalizował główne obiekty użyteczności publicznej takie jak: kopalnie, złoża węglu, gaz, energie elektryczną, koleje, żelazo i stal. Anthony Crosland przyznał, że rząd Attle znacjonalizował ok. 25% przemysłu krajowego. Kolejny rząd laburzystów w latach 1974–1979 znacjonalizował produkcję samochodów, duże przedsiębiorstwa lotnicze i okrętowe.

W USA również można było dostrzec elementy gospodarki planowej, mianowicie powołane podczas II wojny światowej biuro regulujące ceny i płace istniejące w latach 1941–1947. Do 1964 roku najwyższa stawka podatkowa wynosiła około 90%, a do 1982 roku – 70%.

Specyficzny model państwa nazwany modelem nordyckim, został przyjęty przez partie socjaldemokratyczne w Danii, Islandii, Norwegii, Szwecji i Finlandii. Ta szczególna adaptacja mieszanki gospodarki rynkowej i hojnego (w stosunku do innych krajów rozwiniętych) państwa opiekuńczego różni się od innych modeli w innych krajach, poprzez nacisk modelu nordyckiego na maksymalizację udziału w rynku pracy, promowania równości płci, egalitarne i rozległe poziomy świadczeń socjalnych, dużą skalę redystrybucji i liberalne stosowanie polityki fiskalnej. Model ten promuje w szczególności ruch związkowy. W 2008 roku w Finlandii do związków zawodowych należało ponad 67,5% pracowników, w Danii – 67,6%, a w Szwecji – 68,3%. W porównaniu przynależność związkowa w USA wynosiła 11,9%, a we Francji 7,7%. Model nordycki nie jest jednak jednolitym systemem państwa – każdy z krajów nordyckich ma swoje modele ekonomiczne i społeczne, czasem wyróżniające się od innych państw regionu.

Wiele partii socjaldemokratycznych, zwłaszcza po zakończeniu zimnej wojny, przyjęło neoliberalną politykę rynkową, obejmującą prywatyzację i deregulację, co skutkowało zaprzestaniem prowadzenia gospodarki umiarkowanego socjalizmu na rzecz liberalizmu rynkowego. Pomimo nazwy, prokapitalistyczne tendencje w ruchu socjaldemokratycznym są radykalnie odmienne od wielu niekapitalistycznych rynkowych teorii socjalistycznych obowiązujących w historii. W 1959 r. Socjaldemokratyczna Partia Niemiec przyjęła nowy program odrzucający walkę klas i marksizm.

W roku 1980, wraz z rządami w wielu krajach neoliberalnych polityków konserwatywnych, takich jak Ronald Reagan w USA, Margaret Thatcher w Wielkiej Brytanii i Brian Mulroney w Kanadzie, znacznie osłabło znaczenie państwa opiekuńczego i systemu opieki społecznej, które przez polityków liberalnych gospodarczo uważane jest za przeszkodę dla prywatnej przedsiębiorczości. W latach 80. i 90. zachodnioeuropejscy socjaliści zostali zmuszeni do pogodzenia swoich socjalistycznych programów gospodarczych z zasadami wolnego rynku opartego na wspólnej europejskiej gospodarce. W latach 90. lewicowy premier Wielkiej Brytanii z ramienia Partii Pracy, Tony Blair, zakładał politykę opartą na gospodarce wolnorynkowej oraz prowadzenie usług publicznych przez prywatnych przedsiębiorców; system ten został nazwany trzecią drogą.

W 1992 roku powstała Partia Europejskich Socjalistów mająca grupować europejskie partie socjalistyczne i uczestniczyć w polityce Unii Europejskiej.

Po 2000 roku

Działacz PPS na upamiętnieniu egzekucji członków I Proletariatu w 2021

Na przełomie XX i XXI wieku na sile przybrały ruchy antykapitalistyczne i alterglobalistyczne. Ruch socjalistyczny odegrał ważną rolę w tworzeniu nowych ruchów społecznych. Inwazja na Irak w 2003 r. doprowadziła do wzmożonego ruchu antywojennego w ugrupowaniach lewicowych. Rzecznikiem nowych ruchów lewicowych stał się m.in. amerykański intelektualista Noam Chomsky. Kryzys finansowy rozpoczęty w 2007 r. doprowadził do dyskusji głównego nurtu socjalistycznego na temat marksizmu. W dniu 28 stycznia 2009 gdy miało miejsce spotkanie w Davos, magazyn Times opublikował artykuł Przemyśleć Marksa. Sondaż BBC na dwudziestą rocznicę upadku muru berlińskiego (2009) stwierdził, że 23% respondentów uważa, że kapitalizm jest pełen wad i potrzebny jest inny system ekonomiczny. Liczba Francuzów zgadzających się z tą opinią wyniosła ponad 40%, z kolei 50% Amerykanów podzieliło opinię, że kapitalizm ma problemy, które można rozwiązać dzięki regulacji i reformom. Spośród 27 badanych krajów, 22 wyraziło poparcie dla rządów chcących bardziej równomiernej dystrybucji bogactwa.

Socjalizm w krajach trzeciego świata

Afrykański socjalizm był i nadal jest główną ideologią na całym kontynencie. Twórca socjalizmu afrykańskiego, Julius Nyerere, znajdował się pod wpływem socjalizmu fabiańskiego, był zwolennikiem wiejskich tradycji Afrykanów. Opracował model przyszłej gospodarki znany jako ujamaa, system kolektywizacji, który – zgodnie z doktryną Nyerere – był obecny na kontynencie przed kolonializmem. Zasadniczo wierzył w to, że Afrykanie byli już socjalistami. Innymi znanymi afrykańskimi socjalistami byli: Jomo Kenyatta, Kenneth Kaunda, Kwame Nkrumah. Według krytyków, Afrykański Kongres Narodowy z RPA zrezygnował częściowo z ideałów na rzecz pragmatyzmu i wszedł na neoliberalną drogę. Obecnie wiele państw afrykańskich rządzonych przez lewicę jest oskarżanych o wykorzystywanie w ekonomii tendencji neoliberalnych. W Azji partie socjalistyczne najbardziej popularne są w Indiach i Nepalu, na większości terenów Dalekiego Wschodu lewica socjalistyczna jest słabsza od antyimperialistycznych ruchów skrajnej lewicy (np. maoizmu).

W Ameryce Południowej ideologie lewicowe stały się popularniejsze, zjawisko to określa się czasem jako różowa fala. Hugo Chávez przyjął doktrynę znaną jako socjalizm XXI wieku, w ślad za nim poszedł prezydent Rafael Correa. Innymi socjalistycznymi przywódcami w Ameryce Południowej są: Evo Morales i Daniel Ortega.

Julius Nyerere, pierwszy prezydent niepodległej Tanzanii i ideolog socjalizmu afrykańskiego

Ekonomia

W zamyśle socjalistów własność środków produkcji może być oparta na bezpośredniej własności pracowników spółdzielni, lub całego społeczeństwa. Zarządzanie i kontrola nad działalnością przedsiębiorstw publicznych powinny być oparte na samorządności i autonomii, przy równych relacjach w miejscu pracy. Pierwotne koncepcje ekonomii socjalistycznej zalecały zorganizowanie produkcji w taki sposób, aby bezpośrednio produkcja dóbr i usług była proporcjonalna do ich wartości użytkowej. Rola i wykorzystanie pieniędzy w hipotetycznej gospodarce socjalistycznej jest sporna, pierwotnie utopijni socjaliści często odrzucali pieniądz jako przedmiot niesprawiedliwości społecznej. Socjaliści utopijni, w tym: Karol Marks, Robert Owen i Pierre-Joseph Proudhon, zalecali różne formy zbliżone do pieniądza. Bolszewicki rewolucjonista Lew Trocki twierdził, że po rewolucji socjalistycznej, pieniądze nie mogą być arbitralnie zlikwidowane. Pieniądze miały wyczerpać jedynie „historyczną misję” (nadal stosowane, aż staną się zbędne).

Socjalizm rynkowy odwołuje się do różnych teorii i systemów gospodarczych, które wykorzystują mechanizm rynkowy do organizowania produkcji i przeznaczania czynników produkcji wśród przedsiębiorstw będących własnością społeczną. Odmiany socjalizmu rynkowego obejmują propozycje, takie jak mutualizm i neoklasyczne modele ekonomii. Socjaliści rynkowi opierają się na gospodarce mieszanej, samorządności pracowniczej i rynku opartym na własności mieszanej z dużym udziałem sektora spółdzielczego i własności pracowniczej.

Centralne planowanie

Gospodarka planowa jest rodzajem gospodarki składającym się z mieszanej własności publicznej środków produkcji i dystrybucji za pośrednictwem centralnego planowania. Enrico Barone przedstawił kompleksowe teoretyczne ramy planowanej gospodarki socjalistycznej. W jego modelu, przy założeniu idealnych technik obliczeniowych, dojdzie do zrównoważenia podaży i popytu. Najbardziej widocznym przykładem gospodarki planowanej jest system gospodarczy Związku Radzieckiego, scentralizowanie zaplanowany model jest zwykle związany z państwami komunistycznymi XX wieku, gdzie zostały połączone z jednopartyjnym systemem politycznym. W gospodarce centralnie planowanej decyzje dotyczące ilości towarów i usług, które mają być produkowane są z góry zaplanowane przez agencję planowania. Chociaż gospodarka radziecka była nominalnie centralnie planowana, w praktyce planowanie opracowane było na podstawie informacji gromadzonych i przekazywanych z państwowych przedsiębiorstw do ministerstw gospodarki. Gospodarka ustalała ceny dla producentów i konsumentów towarów, tym samym gospodarka radziecka była alternatywą dla rynku (popyt i podaż). System ten, jako autorytarny według krytyków, został odrzucony przez główny nurt socjalizmu. Ewenementem w państwach o gospodarce zbliżonej do radzieckiej była Jugosławia, gdzie był praktykowany pewien stopień samorządności.

Socjalistyczna krytyka modelu planowanego podkreśla fakt, że gospodarka radziecka została skonstruowana na akumulacji kapitału i wydobyciu wartości dodatkowej z pracowników przez agencję planowania w celu inwestycji nadwyżki w nowe produkcje. Stąd środowiska lewicowe ukuły nowy termin „państwowa gospodarka kapitalistyczna”. Jeszcze inni socjaliści skupili się na braku samorządu i scentralizowanych uprawnień władzy w modelu radzieckim, co ich zdaniem uczyniło system ZSRR nie socjalistycznym, określanym przez nich mianem biurokratycznego kolektywizmu, kapitalizmu państwowego lub zdeformowanego państwa robotniczego.

Zdecentralizowana gospodarka planowa

Salvador Allende, lewicowy prezydent Chile w latach 1970–1973

Zdecentralizowana, samorządna gospodarka planowana opiera się na autonomicznych podmiotach gospodarczych i zdecentralizowanym mechanizmie przydzielania i podejmowania decyzji. Model ten zdobył poparcie wśród przedstawicieli klasycznej i neoklasycznej ekonomii (Alfred Marshall, John Stuart Mill i Jaroslav Vanek). Historycznie model przejawiał się w pracy spółdzielczej, samorządność jako cel stawia sobie zmniejszenie i stopniową eliminacje wyzysku i alienacji. Socjalistyczny rząd Salvadora Allende w Chile, eksperymentował nawet z cybernetyką (projekt Synco), która miała stworzyć sieć informacyjną między rządem, państwowymi przedsiębiorstwami i konsumentami. Innym, nowszym wariantem zdecentralizowanej gospodarki planowanej jest ekonomia uczestnicząca. Charakterystyką ekonomii uczestniczącej są zdecentralizowane rady pracowników i konsumentów.

Michel Bauwens identyfikuje powstanie ruchu otwartego planowania produkcji jako nowej, alternatywnej formacji społecznej do gospodarki kapitalistycznej i gospodarki centralnie planowanej, opartej na współpracy samorządu, własności wspólnej zasobów. Komunizm anarchistyczny jest teorią anarchizmu, który opowiada się za zniesieniem stanu, własności prywatnej i kapitalizmu na rzecz wspólnej własności środków produkcji. Zdecentralizowane planowanie jest związane z ruchami politycznymi społecznego anarchizmu, anarchokomunizmu, trockizmu, komunizmu rad, lewicowego komunizmu i socjalizmu demokratycznego.

Planowanie ekonomiczne

Clement Richard Attlee, premier Wielkiej Brytanii z ramienia Partii Pracy w latach 1945–1951

Planowanie ekonomiczne to system, w którym spółdzielnie są właścicielami środków produkcji, ale działalność gospodarcza jest kierowana do pewnego stopnia przez agencję rządową i mechanizmy koordynacji. Różni się od scentralizowanej gospodarki planowanej w mikroekonomicznym podejmowaniu decyzji. Model ten realizowany był przez rząd Clementa Attleego. Nacjonalizacja w Wielkiej Brytanii została osiągnięta poprzez uspołecznienie przemysłu (tj. odszkodowania). British Aerospace została połączona z największymi firmami lotniczymi takimi jak: British Aircraft Corporation, Hawker Siddeley. British Shipbuilders również została połączona z innymi spółkami stoczniowymi (Cammell Laird, Govan Shipbuilders, Swan Hunter, i Yarrow Shipbuilders). Kopalnie węgla kamiennego zostały znacjonalizowane w 1947 roku.

Socjalizm rynkowy

Socjalizm rynkowy łączy własność publiczną z mechanizmami rynkowymi. Środki produkcji są własnością publiczną lub są wspólnie eksploatowane w celach zarobkowych. W socjalizmie rynkowym środki produkcji składałyby się z państwowych lub wspólnotowych przedsiębiorstw działających w gospodarce rynkowej. Generowany zysk miałby być używany do bezpośredniego wynagrodzenia pracowników, programów państwowych lub finansowania instytucji publicznych. Miałoby to w założeniu eliminować lub znacznie zmniejszać zapotrzebowanie na różne formy opodatkowania, które istnieją w systemach kapitalistycznych. Najstarsze modele formy socjalizmu rynkowego zostały opracowane przez Enrico Barone w 1908 i Oskara R. Lange (ok. 1936). Zaproponowali oni, aby centralnie planowane poziomy cen ustalane były metodą prób i błędów. Neoklasyczny ekonomista Léon Walras uważał, że gospodarka socjalistyczna oparta na własności państwowej ziemi i zasobów naturalnych stanowi podstawę finansów publicznych, dzięki czemu podatki dochodowe byłyby niepotrzebne. Niektóre koncepcje socjalizmu rynkowego zbliżają się w zakresie postulowanych, rynkowych metod gospodarowania w ramach własności publicznej do modelu kapitalizmu państwowego.

Obecny system gospodarczy Chin jest formalnie zatytułowany jako socjalistyczna gospodarka rynkowa z chińskimi cechami. Łączy on w sobie duży sektor państwowy i sektor prywatny, operujący głównie wokół przemysłu lekkiego. Strefa prywatna w 2005 roku wypracowała między 33% a 70% PKB. Chińska gospodarka składa się ze 150 przedsiębiorstw państwowych które podlegają bezpośrednio centralnemu rządowi chińskiemu. W 2008 roku państwowe korporacje stały się bardziej dynamiczne i generowały duży wzrost przychodów dla państwa, w wyniku czego w 2009, mimo kryzysu gospodarczego na świecie, gospodarka chińska prężnie się rozwijała. Wietnam przyjął podobny model po reformach gospodarczych Đổi Mới, wietnamski rząd zachowuje jednak ścisłą kontrolę nad sektorami państwowym i branż strategicznych, ale pozwala na działalność sektora prywatnego w produkcji towarowej.

Teoria społeczna i polityczna

Ferdinand Lassalle, krytyk Karola Marksa wewnątrz ruchu robotniczego

Termin socjalizm jest używany w odniesieniu do ruchów politycznych, filozofii politycznej i hipotetycznej formy społeczeństwa do której ruchy te chcą awansować.

Marksizm

Georg Wilhelm Friedrich Hegel

Najbardziej wpływową socjalistyczną teorią były prace Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. Promowali oni świadomość tych, którzy zarabiają na własnej pracy (klasa robotnicza). Prowadząc tym samym do dalszego kształtowania ich warunków pracy z płatnego niewolnictwa do poszukiwania wolności i emancypacji, a w końcu przejęcia własności środków produkcji na rzecz ogółu społeczeństwa. Według Marksa i Engelsa, emancypacja pracy prowadzi w końcu do stworzenia społeczeństwa bezklasowego. Marksistowska koncepcja socjalizmu zakłada etapy historyczne które zastąpią system kapitalistyczny socjalizmem (stan poprzedzający komunizm). Zakłada ona, że proletariat będzie kontrolował środki produkcyjne na gruncie państwa robotniczego wybudowanego przez pracowników i służącego w ich interesie. Myśl rozwoju historycznego socjalizmu pojawiła się u Marksa i Engelsa po Komunie Paryskiej w 1871 roku, która według nich była pierwszą próbą budowy społeczeństwa opartego na socjalizmie. Przed osiągnięciem komunizmu (socjalizmu), działalność gospodarcza miałaby być organizowana poprzez stosowanie systemów motywacyjnych, a klasy społeczne miałyby dalej istnieć, ale w mniejszym stopniu niż w warunkach kapitalizmu.

Dla ortodoksyjnych marksistów – zgodnie z tezami Karola Marksa – socjalizm jest niższym etapem komunizmu. Komunizm stałby się możliwy dopiero po socjalistycznym etapie rozwijania efektywności ekonomicznej i automatyzacji produkcji, która doprowadziłaby do nadmiaru towarów i usług („każdemu według potrzeb”). Klasycy filozofii marksistowskiej uznawali że świat jest materialny, opierając się na dialektycznych tezach Hegla, Marks z prac Hegla przyjął trzy podstawowe tezy: alienację, reifikację i rozwiązanie sprzeczności. Rozłam w ruchu marksistowskim nastąpił już po śmierci Karola Marksa. Z tradycyjnego marksizmu wyłoniły się nurty rewolucyjne i reformistyczne.

Socjalizm utopijny a naukowy

Dla marksistów (socjalizm naukowy), rozwój kapitalizmu w Europie Zachodniej stanowi podstawę materialną dla możliwości budowy socjalizmu. Thorstein Veblen widział socjalizm jako następny etap procesu ewolucyjnego w ekonomii, który prowadziłby z naturalnego rozpadu systemu rozpadu przedsiębiorstw, w przeciwieństwie do Marksa, nie wierzył aby było to wynikiem walki politycznej czy też rewolucji, uważał socjalizm za oczywisty i ostateczny cel ludzkości. Rewolucyjni socjaliści uważają, że rewolucja jest jedynym środkiem do ustanowienia nowego systemu społeczno-gospodarczego. Socjaliści rewolucyjni są w głównej mierze zwolennikami utworzenia demokratycznej, centralistycznej partii rewolucyjnej pod kierownictwem klasy robotniczej, dążącej do obalenia państwa kapitalistycznego, a ostatecznie – do obalenia instytucji państwa jako takiej. Rewolucja nie musi być określana przez rewolucyjnych socjalistów jako powstanie, lecz jako kompletny demontaż i szybkie przekształcenie wszystkich obszarów społeczeństwa klasowego.

Polityka

Istnieje wiele odmian socjalizmu i jako taka nie istnieje jedna definicja wszystkich ruchów socjalistycznych.

Demokratyczny socjalizm

Nowoczesny socjalizm demokratyczny jest szerokim ruchem politycznym który stara się propagować ideały socjalizmu w ramach systemu demokratycznego. Wielu demokratycznych socjalistów wspiera socjaldemokrację jako drogę do reformy obecnego systemu, jeszcze inni wspierają taktyki rewolucyjne w celu ustanowienia socjalistycznych celów. Nowoczesna socjaldemokracja podkreśla program stopniowej reformy legislacyjnej kapitalizmu w celu uczynienia go bardziej sprawiedliwym i ludzkim, a teoretycznym celem dla socjaldemokracji i demokratycznego socjalizmu jest budowa społeczeństwa socjalistycznego. Te dwa ruchy są bardzo podobne, zarówno w terminologii, jak i ideologii, choć istnieje kilka kluczowych różnic między nimi.

Demokratyczny socjalizm na ogół odnosi się do każdego ruchu politycznego, który dąży do stworzenia gospodarki opartej na demokracji gospodarczej. Demokratyczni socjaliści sprzeciwiają się centralizmowi demokratycznemu i rewolucyjnej partii awangardowej w stylu leninowskim. Demokratyczny socjalizm jest trudny do zdefiniowania i różne grupy uczonych mają diametralnie różne definicje tego pojęcia. Niektóre definicje odnoszą się po prostu do wszystkich form socjalizmu których następstwem jest ewolucyjna, reformistyczna droga do socjalizmu, a nie rewolucja.

Leninizm

Leninizm jest teorią opracowaną przez Włodzimierza Lenina. Promuje on utworzenie partii awangardowej, prowadzonej przez zawodowych rewolucjonistów, prowadzących klasę robotniczą do podboju państwa. Teoria leninowska odrzuca naturalny rozpad kapitalizmu, zdaniem leninistów pracownicy w realizacji swoich celów wymagają rewolucyjnej awangardy. Po obaleniu burżuazyjnej dyktatury przez rewolucję socjalistyczną, leniniści dążą do stworzenia państwa socjalistycznego, w którym klasa robotnicza byłaby u władzy. Państwo to miałoby być fundamentem na przejściu do komunizmu (bezklasowego społeczeństwa). W tym stanie, partia awangardowa pełni rolę centralnego jądra w organizacji społeczeństwa socjalistycznego, przewodnicząc jednopartyjnemu systemowi politycznemu. Leninizm odrzuca pluralizm polityczny widząc w nim szkodliwe podziały i destrukcje. Zamiast tego leninizm opowiada się za koncepcją centralizmu demokratycznego.

Po śmierci Lenina w 1924 roku, leninizm rozpadł się na wiele przeciwstawnych nurtów, z których głównymi były totalitarny stalinizm i maoizm oraz antytotalitarny trockizm.

Wolnościowy socjalizm

Noam Chomsky czołowy działacz wolnościowego socjalizmu

Socjalizm wolnościowy jest terminem używanym często jako synonim anarchizmu, w bardziej ogólnym sensie jest stosowany wobec innych nurtów socjalizmu bazujących na innych fundamentach filozoficznych (takich jak marksizm) które odrzucają skostniałe ich zdaniem organizacje partyjne oraz struktury państwa. Socjalizm wolnościowy jest więc nurtem niehierarchicznym, niebiurokratycznym i bezpaństwowym. Wolnościowi socjaliści przeciwstawiają się wszelkim formom przymusu organizacji społecznej, wspierają swobodne zrzeszanie się w miejsce rządu. Prądami wolnościowego socjalizmu są marksistowskie tendencje takie jak: komunizm rad, autonomizm, luksemburgizm, jak również niemarksistowskie ruchy takie jak komunalizm, anarchizm (anarchokomunizm, anarchosyndykalizm, anarchokolektywizm, mutualizm) czy ekonomia uczestnicząca, oraz niektóre warianty socjalizmu utopijnego i anarchoindywidualizmu.

Anarchizm

Michaił Bakunin, uznawany za ojca anarchokolektywizmu

Anarchizm uznaje państwo za niepotrzebne i szkodliwe, argumentując, że państwo nie może być użyte do budowy gospodarki socjalistycznej i proponuje alternatywę opartą na sfederowanych i zdecentralizowanych wspólnotach autonomicznych. Państwo zdaniem anarchistów jest jednym z elementów aparatu przymusu, dążącego do zniewolenia wolnej jednostki. Obejmuje on zarówno zwolenników anarchoindywidualizmu, jak i ruchów anarchizmu społecznego. Anarchokomuniści postulują bezpośrednie przejście z kapitalizmu do wolnościowego komunizmu, anarchosyndykaliści prowadzą walkę o prawa pracownicze na drodze akcji bezpośredniej i strajków generalnych. Anarchokolektywiści wywodzą się z mutualizmu, który został zreformowany przez Michaiła Bakunina. Anarchokolektywiści postulują spółdzielczość i wynagrodzenie pracy w oparciu o ilość czasu który przyczynił się do produkcji.

Socjalizm religijny

Socjalizm chrześcijański jest szerokim pojęciem obejmującym teorię ekonomiczną socjalizmu i wiarę chrześcijańską.

Islamski socjalizm to termin ukuty przez różnych muzułmańskich przywódców do opisu bardziej religijnych form socjalizmu. Muzułmańscy socjaliści uważają, że nauki Koranu i Mahometa są zgodne z zasadami równości. Islamscy socjaliści są bardziej konserwatywni niż socjaliści z innych wyznań i odnajdują swoje korzenie w antyimperializmie i antykolonializmie. Islamscy przywódcy socjalistyczni odwołują się do demokracji i publicznej legitymizacji mandatu sprawowania władzy.

Socjaldemokracja

Olof Palme, premier Szwecji z ramienia Szwedzkiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej w latach 1969–1979

Tradycyjni socjaldemokraci zalecają budowę socjalizmu poprzez działanie w ramach istniejącego systemu politycznego kapitalizmu. Ruch socjaldemokratyczny stara się wybierać socjalistów do gabinetów politycznych w celu przeprowadzenia prospołecznych reform. Nowoczesny ruch socjaldemokratyczny natomiast w dużej mierze porzucił cel zmierzania w kierunku gospodarki socjalistycznej, zamiast tego opowiada się za społecznymi reformami w celu poprawy kapitalizmu, poprzez budowę państwa opiekuńczego, zasiłków dla bezrobotnych itd. System taki w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat został wykorzystany w Szwecji, Danii, Norwegii i Finlandii. Takie podejście zostało nazwane modelem skandynawskim.

Ekosocjalizm

Ekosocjalizm (inaczej zielony socjalizm) jest ideologią łączącą socjalizm z ekologizmem.

Pierwsze koncepcje ekosocjalistyczne powstały już w latach 80. i 90. XIX wieku w Wielkiej Brytanii. W trakcie rewolucji październikowej próby wszczepienia ekologicznych przekonań do partii bolszewickiej zakończyły się fiaskiem, czego efektem stała się, sprzeczna z zasadami zrównoważonego rozwoju, polityka przemysłowa ZSRR, a następnie całego bloku wschodniego.

Na Zachodzie ekosocjalizm szedł w parze z feminizmem, zaś na globalnym Południu uznany został za ekologię dla ubogich. Ważnymi publikacjami stały się m.in. Ekosocjalizm: od głębokiej ideologii do sprawiedliwości społecznej z 1994 roku autorstwa Davida Peppera, oraz Manifest ekosocjalistyczny z 2001 roku – Joela Kovela i Michaela Lowy’ego.

Zieloni socjaliści łączą ze sobą socjalizm, marksizm i ekologię. Są zdeklarowanymi alterglobalistami, uważającymi kapitalizm za przyczynę wszelkich nierówności społecznych, wojen i degradacji środowiska naturalnego. Sprzeciwiają się energetyce jądrowej i akceptują wartości pacyfistyczne.

Ideologia ta jest szczególnie popularna w krajach nordyckich – m.in. Partia Lewicy (Szwecja), Sosialistisk Venstreparti (Norwegia), Socjalistyczna Partia Ludowa (Dania), Sojusz Lewicy (Finlandia), Ruch Zieloni-Lewica (Islandia).

W Polsce nurt ten reprezentuje Polska Partia Socjalistyczna.

Syndykalizm

Syndykalizm jest ruchem społecznym, który działa poprzez związki zawodowe, odrzucając przy tym socjalizm państwowy lub wykorzystanie instytucji państwa do budowy socjalizmu. Syndykaliści opowiadają się za socjalistyczną gospodarką opartą na związkach federacji lub syndykatów pracowników, którzy posiadają i zarządzają środkami produkcji.

Socjalizm w marksizmie

Marks i Engels

Marks nazwał socjalizm „pierwszą” albo niższą fazą społeczeństwa komunistycznego.

Stosując dialektyczną ideę rozwoju do analizy kształtowania się przyszłego społeczeństwa, klasycy marksizmu-leninizmu doszli do wniosku, iż socjalizm i komunizm to dwa zgodne z prawami rozwoju społecznego stadia nowej formacji społeczno-ekonomicznej. [...] Żaden kraj nie może od razu osiągnąć komunizmu, pomijając socjalistyczny stopień rozwoju; socjalizm – to obiektywne i konieczne stadium w rozwoju komunistycznej formacji społeczno-ekonomicznej.

Społeczeństwo socjalistyczne nazywane jest pierwszym stopniem komunizmu, ponieważ umocniły się już w nim liczne ważne cechy właściwe całej komunistycznej formacji społeczno-ekonomicznej, przede wszystkim społeczna własność środków produkcji. Rozwój socjalizmu i jego przerastanie w komunizm to jednocześnie proces przygotowywania warunków obumierania państwa.

W ustroju socjalistycznym obowiązuje zasada „od każdego według jego zdolności, każdemu według jego pracy”. Państwa rządzone przez partie komunistyczne oficjalnie określały się jako socjalistyczne, chociaż socjaldemokraci i trockiści uważali to określenie za nieadekwatne.

Podstawowe prawo ekonomiczne socjalizmu

Według ekonomii marksistowskiej przejście środków produkcji na własność społeczną zmienia w zasadniczy sposób motywy i cel produkcji.

Celem socjalizmu jest coraz pełniejsze zaspokojenie rosnących materialnych i kulturalnych potrzeb narodu poprzez nieustanne rozwijanie i doskonalenie produkcji społecznej.

Program KPZR przyjęty przez XXII Zjazd KPZR

Cel ten nie jest niczym innym, jak świadomym wyrazem obiektywnej prawidłowości ekonomicznej, właściwej produkcji socjalistycznej. Tak właśnie formułuje się w literaturze ekonomicznej podstawowe prawo ekonomiczne socjalizmu, które charakteryzuje istotę socjalistycznego sposobu produkcji: nieprzerwany wzrost i doskonalenie produkcji na bazie przodującej techniki i kolektywnej pracy w celu jak najpełniejszego zaspokojenia stale rosnących potrzeb i wszechstronnego rozwoju wszystkich członków społeczeństwa.

Ideologie czerpiące inspirację z socjalizmu

• socjalizm dhammiczny – system nauk społecznych będących wynikiem buddyjskiej analizy obecnego społeczeństwa; stworzony w Tajlandii przez mnicha buddyjskiego Buddhadasa Bhikkhu.
• socjalizm agrarny – połączenie agraryzmu z socjalizmem.
• socjalizm chrześcijański – utopijny nurt, oparty na nauce chrześcijańskiej, powstały w XIX wieku.
• socjalizm rynkowy – system oparty na mieszance planowania, samorządności pracowniczej i rynku, oparty na własności mieszanej z dużym udziałem sektora spółdzielczego i własności pracowniczej; w Polsce na tej koncepcji oparty był program gospodarczy I Zjazdu NSZZ „Solidarność”, przyjęty w 1981 roku.

Inne użycie terminu

W latach 1917–1991 wielokrotnie nadużywano terminu, stosując go w odniesieniu do państw rządzonych przez partie komunistyczne. W państwach rządzonych przez partie komunistyczne (tzw. państwa socjalistyczne) socjalizm był systemem, w którym środki produkcji były uspołecznione, a gospodarka według ideologii marksistowskiej miała być nastawiona na sprawiedliwy podział dóbr, a nie na zysk właścicieli kapitału. Socjalizm w tym systemie miał być drogą do komunizmu, który w praktyce nigdy nie został zrealizowany jako społeczeństwo bezklasowe.

Zobacz też

• austromarksizm
• marksizm
• rewizjonizm
• socjalizm reakcyjny
• socjalizm ricardiański
• socjalizm w Polsce
• narodowy socjalizm
• teoria postępowego użytkowania

Bibliografia

• Wiktor Afanasjew, Karen Brutenc, Fiodor Burłackij, Grigorij Glezerman, Jurij Krasin, i in.: Naukowy komunizm. Pod redakcją Piotra Fiedosiejewa, tł. Mirosław Skwiecińskii. Wyd. II. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978.
• Aleksiej Bielakow, Fiodor Burłacki, Jurij Melwil, Abram Milejkowski, Sołomon Wygodzki, i in.: Podstawy marksizmu-leninizmu. Podręcznik (Tyt. oryg.: Osnovy marksizma-leninizma). Pod redakcją Otto Kuusinena, tłumacz Regina Hekker i in.. Wyd. IV na podstawie II wydania rosyjskiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 1964. (pol.).
• Piotr Fiedosiejew: Dialektyka przerastania socjalizmu w komunizm. W: Piotr Fiedosiejew: Komunizm i filozofia (Tyt. oryg.: Komunizm i filosofiâ). [przekł.: Danuta Boczkowska]. Warszawa: Książka i Wiedza, 1975, s. 374–422. (pol.). 755, [1] s.: err. ; 21 cm.
• Krótki słownik filozoficzny. Mark Rozental, Pawieł Judin (red.). Warszawa: Książka i Wiedza, 1955. (pol.). Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Zygmunt Gross, Rozwój socjalizmu od nauki do filozofii
• PabloP. Gilabert PabloP., MartinM. O’Neill MartinM., Socialism, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 15 lipca 2019, ISSN 1095-5054 [dostęp 2020-02-22]  (ang.). (Socjalizm)
• SamuelS. Arnold SamuelS., Socialism, Internet Encyclopedia of Philosophy, ISSN 2161-0002 [dostęp 2020-02-22]  (ang.).
• Socialism (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-13].