Jestem kotem

Jestem kotem

吾輩わがはいは猫ねこである
(Wagahai wa neko de aru)

Autor	Sōseki Natsume
Typ utworu	powieść satyryczna
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Tokio, Japonia
Język	japoński
Data wydania	1905–1906

Jestem kotem (jap. 吾輩わがはいは猫ねこである Wagahai wa neko de aru) – japońska powieść satyryczna, której autorem jest Sōseki Natsume. Była publikowana w formie pojedynczych rozdziałów w okresie od stycznia 1905 do sierpnia 1906 w czasopiśmie Hototogisu.

Powieść była kilkakrotnie adaptowana, na jej podstawie nakręcono m.in. film w reżyserii Kajirō Yamamoto (1902–1974) w 1936, pięcioodcinkowy serial telewizyjny w 1958 oraz film w reżyserii Kona Ichikawy (1915–2008) w 1975. W języku polskim książka została wydana w 1977 roku w tłumaczeniu prof. Mikołaja Melanowicza.

Tło

Debiutancka powieść Natsume. Pisarz napisał ją za namową Kyoshiego Takahamy (1874–1959), poety i redaktora czasopisma „Hototogisu” (jap. kukułka, nazwa magazynu), i grupy poetów. Pierwsze opowiadanie z cyklu Jestem kotem powstało w 1904 r., ale nie spodobało się ono Takahamie. Po gruntownych zmianach zostało opublikowane na łamach „Hototogisu” w styczniu 1905 roku. Natsume co prawda nie zamierzał pisać dalszego ciągu (pierwotnie miało to być tylko krótkie opowiadanie), ale Takahama i czytelnicy nakłonili go do kontynuacji. Natsume napisał i opublikował więc dziesięć kolejnych rozdziałów, co pomogło znacznie zwiększyć popularność magazynu i uczyniło Hototogisu jednym z bardziej wpływowych magazynów kulturalnych. W ten sposób powstała powieść.

Fabuła

Akcja utworu została osadzona w czasie wojny rosyjsko-japońskiej w latach 1904-1905. Okres ten wymagał od społeczeństwa wielu wyrzeczeń. Sōseki skrytykował ówczesny szowinizm i „ducha Yamato”, wynoszącego Japończyków ponad inne narody, a także zatracenie poczucia własnej tożsamości, poprzez przyjmowanie z entuzjazmem wszystkiego, co europejskie, ale ośmieszył także dawne ideologie buddyjskie i konfucjańskie. Był to bowiem okres Meiji, który otworzył Japonię na świat i doprowadził do ogromnych zmian społecznych, gospodarczych i politycznych.

Głównym bohaterem i narratorem książki jest bezimienny kocur, który wkrótce po urodzeniu znajduje mieszkanie w tokijskim domu nauczyciela o imieniu Kushami („Apsik”). Opisuje życie i przygody swojego „właściciela”, pozostałych domowników (profesor miał żonę i trzy córki) i jego znajomych w prześmiewczym tonie. Postać Kushamiego oraz jedność miejsca akcji sprawiają, że luźne epizody wiążą się w jedną całość tematyczną. Posłużenie się nowym chwytem, jakim było ukazanie społeczeństwa ludzi z perspektywy zwierzęcia sprzyjało popularności, ale przede wszytkim wnikliwa obserwacja życia obyczajowego średniej warstwy społecznej Japonii, podana z humorem, spełniła oczekiwania czytelników, znudzonych już romantycznymi, wydumanymi i odległymi od rzeczywistości powieściami popularnych pisarzy. Sōseki posużył się żywym językiem, odmiennym od martwego języka literackiego stosowanego w piśmiennictwie do końca XIX wieku. Jako edokko (urodzony w Edo) znał, cieszące się wielkim powodzeniem, humorystyczne opowiadania i anegdoty rakugo, którymi uliczni opowiadacze rozbawiali publiczność na uliczkach i w ubogich teatrzykach. Pisarz o sprawach niepoważnych pisał stylem poważnym i wzniosłym, a o poważnych – żartobliwym.

Kot

Powieść rozpoczyna charakterystyczne zdanie, które cieszy się dużą rozpoznawalnością. Jest także często cytowane i parodiowane w języku japońskim:

Jestem kotem. Imienia jeszcze nie mam.

Narrator sam o sobie, Pierwszy rozdział książki

Ten bezimienny, opuszczony kot już od początku książki pojawia się jako pierwszoosobowy narrator i bohater powieści. Obserwuje życie i pracę sobie współczesnych z nieskrywanym szyderstwem i bawi się ich dziwnym, niewytłumaczalnym, a na koniec niezwykle głupim zachowaniem. Równolegle ujawniają się jego romantyczne uczucia do kociej Madame Mikeko, coraz bardziej uwidaczniające się na pierwszym planie.

Niezwykle charakterystyczny sposób mówienia i osobowość bohatera stanowi podstawę satyrycznego efektu dzieła. Pomimo swojej niepozornej natury kot jest nie tylko bystry, ale także wykształcony. Posiada wiedzę w takich tematach, jak: sztuka, literatura i filozofia. Z łatwością przychodzi mu oceniać zachowanie ludzi.

Sprzeczny urok postaci podkreśla jego uderzający i charakterystyczny styl językowy, który jest widoczny już w samym tytule powieści (Wagahai wa neko de aru): archaiczny zaimek osobowy wagahai ( 吾輩わがはい ) jest używany przez mężczyzn. Oddaje on arogancję, wyniosłość, pompatyczność, dominację w grupie. W tym wypadku kot podkreśla swoją wyższość, „wysoką pozycję społeczną” wobec ludzi. Wysokiej klasy słownictwo narratora i nieskrywane lekceważenie, którym komentuje intelekt swoich współlokatorów, dopełniają wyolbrzymionego i wysublimowanego obrazu siebie, który kontrastuje zabawnie z fizyczną naturą głównego bohatera.

Postacie

W książce oprócz narratora i profesora występuje wiele postaci (ludzi i zwierząt), a główne z nich to:

• Madame Mikeko (jap. 三毛みけ子こ) – kotka, która należy do nauczycielki gry na koto. Jest sąsiadką narratora i z szacunkiem nazywa go „profesorem”, nie reagując jednak na jego uczucia;
• Czarny Kot (jap. 車屋くるまやの黒くろ Kurumaya no kuro) – duży, gruby czarny kocur. Jest zarozumiały i gwałtowny;
• Meitei (jap. 迷亭) – estetyk i bon vivant, który lubi oszukiwać łatwowiernych ludzi oraz opowiadać dowcipy i absurdalne historie.